CC BY
18Аннотация
Великая Отечественная война оказала сильное влияние на характер культуры в целом. Необходимость защиты родной земли от врагов активизировала в литературе звучание патриотических чувств. В поэзии в центре оказались мотивы призыва к борьбе, ненависти к врагу, веры в победу. С первых дней войны в прозаических произведениях основное внимание было направлено на изображение фронтовых событий. Произведения, написанные самими участниками боевых действий, оказались во многом автобиографичными, главными героями в них выступали идеализированные герои-татары. Писатели, руководствуясь увиденным на войне, воспроизводили те или иные ситуации через художественные образы либо старались максимально реалистично передать события. Сопоставление разных произведений о войне позволяет лучше понять дух времени, почувствовать настроения, царящие в обществе, рассмотреть детали, ускользающие при описании тех же событий в официальных документах. Все это позволяет историкам по-новому взглянуть на события военной поры. Так, в данной статье прослеживается эволюция самого подхода к осмыслению в татарской художественной литературе 1940-1960-х гг. темы Великой Отечественной войны. Если в годы войны и в 1950-е гг. основное внимание писателей было сосредоточено на воссоздании лишь общей атмосферы трагических лет, не выходя за рамки советской идеологии, то в конце 1960-х гг. взгляд на войну уже приближается к объективности и жесткому реализму (Н. Фаттах, М. Юныс и др.). Татарская военная проза отражает и героизм татарского народа, и влияние советской идеологии на культуру в целом, и стремление национальной творческой интеллигенции воссоздать историческую правду.
Abstract
The Great Patriotic War was the beginning of great changes not only in the social life of people but also had a strong influence on the nature of culture as a whole. The necessity for protecting the native land from enemies and
УДК 821.512.145
Беек Ватан сугышы -татар прозасы кезгесендэ
(татар эдэбиятында сугышны тасвирлауньщ узгэреше)
Д. Ф. ЗаШдуллина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
The Great Patriotic War, a mirror of the Tatar prose (change of the war description in Tatar literature)
D. F. Zagidullina,
The Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
7< ПОБЕДА!
mW 1945-2020
the inevitability of sacrifice intensified the sound of patriotic feelings in literature. In poetry, which is especially rich in feelings and emotions, the motives of the appeal to fight, hatred to the enemy, and faith in victory were the main focus. The works written by war veterans turned out to be autobiographical and the main characters were idealized hero Tatars. Writers, taking into account the things they had seen at war, reproduced certain situations through word-pictures or tried to convey events in a maximally realistic way. The comparison of various works about the war allows us to comprehend the spirit of the time in a better way, feel the prevailing social moods, consider the details which vanish while the same events are described in official documents. All of this allows historians to look at the wartime events in a new way. The present article traces the evolution of the approach to the comprehension of the theme of the Great Patriotic War in the Tatar literature of the 1940-1960ss. During the wartime and in the 1950s the main focus of writers was on the recreation of the general atmosphere of the tragic period within the framework of the Soviet ideology while in the 1960s the view ofwar became different, closer to objectivity and tough realism (N. Fattakh, M. Yunys, etc.). The Tatar war prose reflects the heroism of Tatar people, the influence of the Soviet ideology on the culture as a whole, and the aspiration of the national creative intelligentsia to recreate the historical truth.
Ключевые слова
Татарская литература, Великая Отечественная война, трансформация советской литературы, жанры прозы, романтический герой.
Keywords
Tatar literature, the Great Patriot War, transformation of Soviet literature, genres of prose, romantic hero.
Беек Ватан сугышы (1941-1945) халык ечен, шул исэптэн эдэбият ечен дэ олы сынауга эйлэнэ. Татар язучыларыньщ купчелеге фронтка китэ, 30дан артыгы яу кырында яки эсирлектэ hэлак була (М. Ж^элил, А. Алиш, Ф. Кэрим, Г. Кутуй, К. Басыйров, М. Гаяз, Х. Меж;эй, Д. Фэтхи h. б.).
Сугыш башлану турында хэбэр килугэ, татар шигъриятендэ халыкны керэшкэ чакыру (9. Ерикэй «Сугышка, иптэшлэр», 1941), ж;ицугэ ышаныч, илне сакларга ант иту (М. ^элил «Тупчы анты», 1941) мотивлары алга чыга, поэзия агитатор hэм пропагандист вазифаларын ути башлый, «Ватан ечен!», «Ж^ицу ечен!» лозунглары эдэбиятны ицлэп ала. Патриотик пафос алга таба да сугыш темасына язылган лирик эсэрлэрнец узэгендэ тора. Шигърияттэ сугышчы-солдат кичерешлэрен сурэтлэу (Ш. Медэррис «Таныш куак» (1942), «Сукыр лампа» (1943); С. Хэким «Хат» (1942), «Урман» (1943); 9. Исхак «Ал гитарацны, сецел» (1943); Ш. Маннур «Солдат моцнары» (1943) h. б.); дошманны ж;ицу шатлыгы белэн уртаклашу (Ш. Маннур «Синец беек исемец белэн» (1943), «Кояш баешына» (1944), «Жицу балдагы», «Уйлар» (1945); Ш. Медэррис «Белоруссия» (1944) h. б.) мотивлары иц ме^мнэрдэн булып кала.
Батыр солдат, уз гомерен ил ечен аямаган каhарман образы hэр шагыйрь иж;атында узэккэ куела (Ф. Кэримнец «Аерылганда» (1943), «Икэу бергэ», «Связной» (1944), Г. Худиныц «Бер йотым су» (1945), Ш. Маннурныц «Уйлар», «...Язмыш мине кая чеерсэ дэ»
янында» (1944) hэм башка шигырьлэр). Сугыш шартларында кеше рухыныц кече, батырлык, ил азатлыгы ечен керэш мотивлары калкулана. Татар поэзиясендэ солдат-герой - татар кешесе лейтмотив буларак ныгый hэм сугыш вакытында да, сугыштан соц да шушы теманыц асылын билгелэуче сыйфат булып кала.
Тормышны cyp3TA3Y мемкинлеклэре Ьэм чаралары поэзиянекеннзн ky6p3k булган прозаныц кешелэр ацындагы узгэрешлэрне дэ курсэтергэ сэлэтле булуын файдаланып, татар язучылары каЬарман татар кешесе концепциясен татар эдэбиятын тамырдан узгэрту чарасына эйлэндерэлэр.
Сугыш темасына идат ителгэн проза эсэрлэренец бер тармагын фронтта-гы хэллэрне сурэтлэу алып тора. Сугыш чорыньщ иц беренче проза эсэрлэре -хикэялэр дэ, шигырьлэр кебек, кечле патриотик хислэр белэн сугарыла: К. Нэдминец «Тупчы Селэйман» (1941), «Азатлык сугышы» (1941), Г. Бэшировныц «Сержант Хэйруллин» (1941) h. б. Мэсэлэн, узе дэ фронтта керэшYче Г. Эпсэлэмовныц «Ватан улы» (1941) хикэясендэ узэккэ куелган очучы Моратов истребителе белэн дошман бомбардировщигына таранга бара, дошманны туган иленэ уткэрми. Яки «Улемнэн кечлерэк» (1943) хикэясенец теп герое дицгезче егет Искэндэр, дошманны «Улем кыясына» китереп, уз гомере хисабына иптэшлэрен коткара. Хикэялэрдэге гадэти булмаган сюжет, вакыйгаларныц тиз агышы, геройларныц да, батырлык мизгеленец дэ романтик идеаллар яктылыгында идеаллаштырып сурэтлэнуе фронт куренешлэрен тергезгэн эсэрлэргэ хас сыйфатка эверелэ.
Сугыш чорында мондый хикэялэр куплэп язылуга 1942 елдан башлап терле фронтларда 16 исемдэ татарча газета чыга башлау да тээсир итэ: басмалар сугышчыларныц рухын кутэру, дицугэ ышанычны ныгыту бурычын алга куйган узенчэлекле керэш мэйданына эверелэ. Аларныц hэр санында фронттагы батырлык-лар хакында сейлэгэн публицистик язмалар, очерклар hэм хикэялэр денья ^рэ. Хикэялэр дэ тормышта булган хэллэргэ нигезлэнэ: шуца да публицистикага якынлык, биографик мотивлар белэн сугарылу кузэтелэ.
Эйтик, чорныц KYренекAе прозаигы Г. Эпсэлэмов идатында да мондый хикэялэр шактый: «Олаучы Абушахман» (1942), «Икенче гомер» (1942), «Теньяк балкы-шы» (1943), «Байрак» (1943), «Хэйбулла солдат» (1944), «Давыл» (1944), «Зэцгэр иртэ» (1945) h. б. Аларныц теп сыйфаты хакында KYренекAе шагыйрь С. Хэким бик дерес кузэту ясый: «Кутэренке рух, романтик рух. Стиленец публицистик характеры да шуннан. Сугыш Ьэм яшьлек, героика бергэ кушылды»1.
Шул ук вакытта бу эдэби куренешнец капма-каршысы - очеркларныц хикэягэ якынаюы, эдэби алымнарны мул куллануы да чор эдэби барышына хас бер билгегэ эверелэ. Х. Госманныц очучы Х. Ибэтуллин турындагы «Канатлы батыр» (1943), Г. Фэрхетдинов дитэкчелегендэге теркемнец керэшен тасвирланган «Яуда таныл-ган егетлэр» (1943), В. Шаhиевнец сугышчан батырлыгын ^рсэткэн «Улемсез егет» (1944); Ш. Медэрриснец Теньяк-кенбатыш фронтта керэшуче гади татар егетлэре Ьэм кызларына багышланган «Скрипка моцнары»
Ьэм башка очерклар шундыйлардан. Г. Эпсэлэмовныц «Карелия блокнотыннан» (1943), «Заполярье блокнотыннан» (1944), «Манчжур сызмаларыннан» (1945) дип еч циклга булеп укучыга диткерелгэн очерклары да шушы исемлеккэ керэ.
Эдэбият белэн публицистика арасындагы чиклэр дуела, бу, хэтта, повесть (Х. Медэй «Сугыш язмалары», 1944) кебек жанрларга да йогынты ясый. Эмма шуца бэйле озак еллар совет идеологиясе, цензурасы басымы астында булган милли эдэбиятларга кеше кадере, миллилек, туган дир кебек кыйммэтлэр кайта. Язучы татар каЬарманнары, татар кешесе ечен хас сыйфатлар Ьэм кыйммэтлэр турында сейлэу мемкинлеге ала! Шулай итеп, сугыш чоры эдэбиятыныц, сугыш темасыныц теп сыйфаты - шэхес концепциясенец идеаллаштырылган романтик
герой амплуасындагы татар кешесе, каhарманы булып формалашуы татар эдэбиятын тар советчыл идеология кысаларыннан чыгарып, миллилеккэ юнзлткзн иц меЬим сыйфатка эйлэнэ.
Татар эдэбиятын тамырдан Yзгэрткэн икенче сыйфат - тирэн психологизм Ьэм гомумкешелек фэлсэфэсе белэн сугарылу, сугыш куренешлэрен дэ тышкы яктан тугел, аца ац-тойгы менэсэбэтендэ тасвирлау - яшь прозаик hэм солдат 9. Еникинец сугыш чоры хикэялэрендэ тэкъдим ителэ. «Башка язучыларыбызныц вакыйга-лар киеренкелегенэ корылган, совет солдатларыныц искитмэле батырлыкларын сурэтлэYгэ багышланган эсэрлэреннэн Yзгэ буларак, 9мирхан Еники KYбрэк хислэр киеренкелегенэ, рухи Ьэм психологик халэткэ игътибар юнэлтэ. Сугыш темасын ул фэлсэфи ноктадан карап яктырта»2. Хикэялэрдэ язучы кулланган алымнар, вакыйга-ларны сюжет-композиция ягыннан оештыру тулысы белэн психологизмны кечэйтY максатына буйсындырыла. Лэкин, моннан тыш, ачыктан-ачык белдерелмэгэн, укучы таба торган тагын бер «тавыш» - авторныц деньяга фэлсэфи карашы аерым роль уйный. Шул рэвешле, эсэрлэрдэ синтетизм ^ренеше фэлсэфи (укучыныкы) Ьэм эдэби (авторныкы) «тавышларныц»кушылуы тесен ала.
Бу юнэлештэге иц беренче эсэр - эдипнец «Бала» (1941) хикэясе «ац агышы» алымына корыла: матур бер иртэдэ сугышка китеп баручы «Лейтенант Иванов ротасындагы» солдат Зарифныц тирэн, узгэрештэге кичерешлэре «артыннан бара». Урман юлында адашып калган «еч-дурт яшьлек кыз баланыц басып торганын куреп, бер адым да атларга елгермэгэн килеш ихтыярсыз тукталган» солдат сынау алдында: «...ацарда кузгалган беренче телэк баланы тизрэк кутэреп аласы килY телэге булды. Шул ук вакытта ул ротадан аерылып калырга Ьич ярамаганлыгын да уйлап алды. Беренче хэрэкэте аныц ротасы артыннан китY ечен юлга таба борылу булды. Лэкин ул, бер адым да атламастан, кинэт балага таба кире борылды, ашыгып аныц янына барды да дитез генэ кутэреп алды»3.
Алга таба солдат куцелендэ тирбэлгэн ярату Ьэм уз адымыныц сугыш законнары каршында ялгыш икэнлеген ацлап курку хислэре ачыклана. 9мма Зариф куцелендэ кешелеклелек дицеп чыга: ул кызны станциядэ китэргэ торучы эшелон каршында бэргэлэнгэн анасына илтеп тапшыра, аннары гына уз иптэшлэрен куып дитэ. Бу адым баланыц тормыштагы иц кадерле, олы кыйммэт икэнлеген дэ, кешенец исэ телэсэ нинди шартларда олы данлы, миhербанлы булып калырга тиешлеген дэ раслый. Хикэя ахырында лейтенантныц да Зариф адымын «Сез зур изгелеклэр эшлэгэнсез»4 дип бэялэве автор фикере булып яцгырый.
Шуныц белэн янэшэ, вакыйгалар барышында язучы, сиздермичэ генэ, бала образын символга эйлэндерэ. Символ ярдэмендэ белдерелгэн фэлсэфи фикер сугыш чоры эдэбиятында бик узенчэлекле яцгырый: тормыштагы иц меЬим гамэл - самими-лекне, кешелеклелекне, килэчэккэ еметне, матурлыкны саклау ул. Язучы сугышныц -яшэY хакына, яшэY Ьэм килэчэк ечен булуын ассызыклый.
9леге хикэядэн соц татар прозасында сугышныц фронт вакыйгаларында гына тугел, бэлки ац hэм кичереш кезгесендэ чагылышын лирик-психологик hэм фэлсэфи дулкында тасвирлау урнаша. 9йтик, А. Шамовныц «Саубуллашу хикэясендэ» (1942) теп герой Харисныц, дошман булса да, алман солдатына атарга кулы KYтэрелмэY, аныц психологик яктан кеше каны коярга эзер TYгеллеге ышандырырлык итеп тасвирлана. А. Расихныц «Якташларым» (1942), И. Газиныц фронттан дибэргэн «Малай белэн эт» (1943), «Якташ» (1943), «Алар ечэY иде» (1944), «9хмэт бабай» (1944) хикэялэрендэ дэ сугышны кешенец бер халэте аша бэялэY омтылы-шы ясала.
Ф. Хеснинец «Йезек кашы» (1942) психологик повестенда сугыш - кеше сыйфатларын калкуландыру мэйданына эйлэнэ. Повесть сугыш мотивын мэхэббэт темасы чиклэрендэ ача, шул ук вакытта совет эдэбиятында еш очрый торган типик геройлар белэн «уйный». Дуамал, бунтарь, кыю Ьэм каршылыклы герой - Айдар, тыныч холыклы, Ьэр нэрсэне астыртын башкаручы Госман гадэттэн тыш шартларга куела. Вэсилэ ечен дан аткан, эмма берсе - саф хислэр, икенчесе - ялган Ьэм яла ягу белэн кыз ечен керэшкэн Айдар белэн Госманныц бер частькэ элэгуе, куркы-ныч бурыч утэргэ дошман тылына дибэрелуе, кире кайтканда Ьедум башлангач, Госманныц дошман ягына чыгарга эзерлэнуе аларны уцай Ьэм тискэре геройлар итеп аера, совет идеологиясенец кимчелексез уцай герой теориясенэ каршы килеп, эдэбиятта да кеше холкын-характерын бетен тулылыгында тасвирлау кирэклеккэ игътибар юнэлтэ. Бу шулкадэр KYЗгэ ташлана ки, совет тэнкыйте, хэтта, эсэрне шушы яктан зарарлы дип таба Ьэм язучы вакыйгаларны Беек Ватан сугышыннан - Беренче бетенденья сугышына кучереп, повестьныц икенче вариантын язарга мэдбур була.
Психологизм, сугыш темасында «яшэу турында, тереклекнец улемнэн кечлерэк булуы турында»5 сейлэшу омтылышы татар эдэбиятында нэсер жанрын активлаш-тыра. М. Эмирнец «Сыерчык» (1943), Э. Еникинец «Ялгыз каз» (1944), «Мэк чэчэге» (1944), Г. Закировныц «Кайда син, ГелдиЬан?», И. Туктаровныц «Сакта», «Чакыру килгэч » (1944), Г. Кутуйныц «Сагыну» (1944), «Без - сталинградчылар» (1944) кебек ^зэл эсэрлэр эдэбиятныц Yсешен лирик-эмоциональ якка юнэлтэ, «туган дир - ата-баба яшэгэн дир» образын калкуландыра, керэшкэ ендэу гомум-кешелек Ьэм милли яклардан мотивлаштыра.
Тематик яктан сугыш чоры прозасы - разведчиклар тормышын (Ф. Кэримнец «Разведчик язмалары» (1942), Г. Галиевнец «Шэм яктысы», А. Шамовныц «Яланаяклы малай», А. Расихныц «Дошман тылында», «Бэхет орлыклары» (1944) Ь. б.); партизаннар кыюлыгын (С. Сабировныц «Казан кызы» (1943), И. Газинец «Ана» (1942) Ь. б.); фашистлар кылган дэбер-золымны (И. Газиныц «Кышкы кичтэ» (1942), «Югалган Мэрзыя» (1942), Г. Бэшировныц «Татар егете» (1942), Х. Госманныц «Теш» (1942) Ь. б.), балаларныц дицугэ елеш кертуен (Ф. Хеснинец «Урман сукмаклары» (1941), И. Туктаровныц «Жир дилэге» (1944) Ь. б.); эсирлекне (А. Расихныц «Ютазы егете» (1942) Ь. б.) сурэтлэу ярдэмендэ кицэя, тармаклана.
Тематик YЗгэрешAэр белэн бергэ, татар эдэбиятында сугыш темасын мадаралы-фантастик планда (Г. Кутуй «Рестэм мадаралары» (1944), Х. Госманныц «Ялкынлы йерэк» (1943), Ф. Кэримнец «Язгы тендэ» (1944) повестьлары) яки юмористик-сатирик кимэлдэ яктырткан эсэрлэр дэ языла башлый.
Мадаралы эсэрлэрдэ сугыш вакыйгаларын тасвирлауга да урын бирелэ, персонажларныц кургэн-кичергэннэре гомумкешелек кыйммэтлэрен саклау мэдбурияте белэн мотивлаштырыла. Эйтик, А. Расихныц «Бэхет орлыклары» (1944) повестенда, сюжет буенча, разведчик Хэсэн Гэрэев дошман басып алган дирлэргэ агроном Федоровны эзлэп табарга дибэрелэ. Имеш, ул яца тер бодай чыгару эшен тегэллэгэн, «Бу бодай гади бодайга караганда уцышны дурт елеш артык бирэ. Бодай бернинди дэ чир белэн зарарланмый. Бары билгеле шартларда гына, узенэ бертерле гембэ чирен йоктыра. Лэкин бу чирле орлыклар да файдалы булалар. Федоров, уз сынауларыннан чыгып кына да (ул медицина кешесе булмаса да), куп терле авыруларга каршы аларныц бик яхшы дару булуын белгэн»6. Аны эзлэп, герой партизаннар отрядына килеп элэгэ, вакыйгалар эсирлеккэ алынган совет кешелэре арасында да, немецлар штабында да бара. Бик зур сынаулар утеп,
Гэрэев узенз куелган бурычны ути: Федоровны тылга дибэрэ, орлыкларны исэ халык мзнфзгатьлзрендз файдалану мемкинлеге туа.
Сугыштан соцгы еллар эдэбияты (1945-1956) халыктагы дицу шатлыгын, тормышныц узгэрэчэгенэ, хакыйкатьнец идеологик басымны дицеп чыгачагы-на ышанычны дырлау hэм респрессиялэрнец яца дулкыны, цензураныц кечэюе сэбэпле эдэбиятныц торгынлыкка керуе кебек узгэрэ бара. Шушы каршылык татар эдэбиятында киная, эзоп теле активлашуга нигез була. Эмма, гомумэн алганда, эдэбиятныц сэнгатьлелек дэрэдэсе тешэ, ул нигездэ тормышны турыдан-туры яктырту бурычына буйсына. Социализм усэ барган саен, анда ачыктан-ачык каршы-лык юкка чыга дигэн сэяси концепция эдэбиятта да конфликтсызлык теориясе ките-реп чыгара. Сугышта дицуне - социализм дицуе дип раслау, шэхесне игътибардан читтэ калдыру гомум тенденциягэ эверелэ.
Чор эдэбиятында сугыш темасы иц олы тема булып кала: ул барлык жанр-ларда да дэвам итэ. Бер яктан, эдиплэр сугыштагы бетенхалык батырлыгы тема-сын колачлабрак Ьэм терле масштабтарак сурэтлэугэ алына. Шундый максатта элеге теманы яктыртуда кулэмлерэк эдэби формаларга, эйтик, прозада повесть белэн романга, поэзиядэ поэмага игьтибар арта. Тылдагы батыр хезмэтне, хатын-кызларныц, яшьлэрнец дицу ечен кеч салуын тасвирлаган эсэрлэр куплэп языла (Г. Бэширов «Намус» (1948), М. Эмир «Саф куцел» (1953-1959), Г. Эпсэлэмов «Сунмэс утлар» (1958) романнары). Сугыш темасыныц чиклэрен кицэйтергэ, аныц моца кадэр кулэгэдэ калдырылган якларын яктыртыртуга омтылыш арта, эйтик, совет эсирлэренец дошман оясындагы тормышын Ьэм керэшен сурэтлэгэн эсэрлэр барлыкка килэ (Н. Дэулинец «Яшэу белэн улем арасында» (1957) повесте, Г. Эпсэлэмовныц «Мэцгелек кеше» (1960) романы h. б.).
Прозада сугыш темасын устеруче, яца биеклеккэ кутэруче, шиксез, Г. Эпсэлэмов була. Аныц «Ак теннэр» (1947) повесте, «Алтын йолдыз» (1948) hэм «Газинур» (1951) «Мэцгелек кеше» (1960) романнары кешелэрне сугыш шартларында, зур сынаулар аша уздырып сурэтли. Социалистик реализм кануннарын саклап язылган элеге эсэрлэрдэ дицугэ омтылышныц гомуми патриотик кече hэм интернациональ табигате тергезелэ, эмма социалистик реализм талэп иткэн «массалар бердэмлегенец кече» урынына - аерым шэхес героизмы килэ, язучы идат иткэн геройлар - улемне дицгэн батыр, деньяны узгэртерлек шэхес итеп гэудэлэнэ. Язучы идатында, идтимагый сэбэплэр hэм ситуациялэргэ бэйлелектэ калса да, романтик характерлы роман геройлары, кечле шэхеслэр пэйда була. Элеге узэк геройларныц татар кешесе, татар менталитетын калку рэвештэ узендэ йертуче, гасырлар тирэнлегеннэн килгэн милли кыйммэтлэрне саклаучы амплуасында бирелеше бу тээсирне кечэйтэ генэ.
Г. Эпсэлэмовныц сугыш геройларын сурэтлэугэ багышланган эсэрлэрендэ татар эдэбияты ечен яца куренеш калкып чыга: милли герой, кечле кеше, тормышны узгэртуче генэ тугел, бэлки улемне дицгэн романтик образ - татар кешесе образы ул. Язучы чорныц «кечле кеше - коммунист» лозунгысына «кечле кеше - халыкка хезмэт итуче» дигэн «тезэтмэ» кертэ, кечле шэхеслэрне, классик романтизмдагы-ча, матурлык hэм хакыйкать тешенчэлэре ярдэмендэ идат итэ, шулай эдэбиятныц сурэтлэу елкэсен идтимагый менэсэбэтлэрдэн - гомумкешелек кыйммэтлэренэ юнэлтугэ уз елешен кертэ. Элеге милли-мифологик структураларда тудырылган герой язучыныц уз идатын реализм юнэлешеннэн - романтизмга борып дибэругэ хезмэт итэ. Классик романтизм традициялэрен тергезу исэ 1960-1980 еллар татар эдэбиятында мэйданга чыккан иц эhэмиятле куренешлэрнец берсе була.
Сугыш темасы кысаларында аны бетенлэй узгэ яссылыкта, кискен тэнкыйди позициядэн бэялэу исэ Н. Фэттахныц «Кырык дуртнец май аенда» (1965) повес-теннан башлана. Эсэрдэ гади авыл кешелэренец сугыш чорында ачлыктан, хокук-сызлыктан, хакимиятнец кешегэ менэсэбэттэ явызлыгыннан чарасызлык чигенэ диткерелуе сурэтлэнэ. Авылдан эшкэ дибэрелеп, бала тапкач кире туган еенэ качып кайткан Хэмдия исемле кызныц соцгы кеннэрен тасвирлау аша язучы халыкныц куплэп ачтан улуен, кешелеклелеге тапталуны, кешелэр арасындагы менэсэбэтлэрнец гаять катылануын бэян итэ. Урыны белэн натуралистик сурэтлэргэ мерэдэгать итеп, совет чоры текстларында курсэтелэ алмаган коточкыч картина тудыра.
Элеге эсэрне укыгач, тэнкыйтьче Р. Мостафин болай дип яза: «Нурихан Фэттах эсэре кулыма килеп кергэч, тетрэнеп тэ, сокланып та бер утыруда диярлек укып чыктым... Эйе, мондый рэхимсез, туры язылган эсэрнец журналда гына тугел, гомумэн, ул чор эдэбиятында булганы юк иде эле... Турыдан-туры эйтергэ кирэк, Н. Фэттах, сэлэтле язучы буларак, ул чорда ук элеге кырыс хакыйкатьне курсэтеп тэ бирэ алган»7. Чыннан да, мондый эсэрлэр, терлечэ эзэрлеклэугэ дучар булсалар да, татар эдэбиятында хакыйкатьне яктырту мемкинлеге бар икэнлекне исбатлады-лар. Эмма повестьныц уз вакытында тулы килеш басыла алмавы аныц эдэби процес-ска тулысынча йогынты ясый алмаганлыгын да курсэтэ.
Басылып чыккан, укучы игътибарына барып диткэн эсэрлэрдэн, М. Юнысныц «Энде эзлэYчелэр» (1971) хикэясендэ теп герой Гыймранныц этисе сугышта немец-ларга эсир тешкэн Идел буе татары итеп сурэтлэнэ. Фашист концлагеренда туып, Бельгия дирендэ ускэн, биш яшендэ энисез калган малай узе курмэгэн-белмэгэн Ватанына кайту турында хыяллана. Язучы моны сугыш китергэн фадига - читтэ туып-ускэн татар кешелэренец икенче буыны фадигасе дэрэдэсенэ куя.
Эмма бу юнэлештэ татар эдэбиятында узгэреш китереп чыгарган эсэр М. Юнысныц «Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна (Биектэ калу)» (1979) исемле кулэмле повесте була. Теп вакыйга - сугыш бетэргэ берничэ кен кала эскадрильяныц еч батыр очучысы: звено командиры Сэйрин Сэлэховка, якут егете штурман Максим Майнагашевка, кырым татары укчы-радист Марсель Ялчинскийга гаять катлаулы бурыч йеклэ^ белэн бэйле. Дересрэге, аларны белэ торып YAемгэ дибэрY була бу. Язучы хэрби командирларныц моны яхшы ацлавын сурэтли: « - Заданиегэ очасы экипаж эгъзалары, дерес, чаплашкалар. Икесе татар, берсе якут, - диде штаб начальнигы Филимонов та, - Эмма сэлэтле егетлэр. Сезгэ, иптэш подполковник, бер утенечем бар: командующий белэн сейлэшеп карагыз эле. Бэлки, ул заданиене бер-ике кенгэ тоткарлый алыр? Ашыкмаска кирэк иде. Хэбэр итеп карагыз эле, яме.
- Ацламыйм мин сезне, иптэш полковник, - диде Павлов, - Кицэшелгэн. Очуныц Ьэр детале уйланылган, хэл ителгэн. Ниндидер бала-чагалыкка охшый сезнец бу утенечегез. Эллэ сез еч чYчмэкне кызганасызмы? Алар бит урысларга караганда тизрэк урчилэр»8.
Намуслы Растопчинны Ьэм алар белэн янэшэдэге властька омтылучы, моныц ечен бернинди пычрак алымнардан да чирканмаган, башка миллэт кешелэренэ «икенче сорт» итеп караган Филимонов, Соколов, Орловларны каршы куеп, Марсель Ялчинский гаилэсенец баржада батырылуы турында сейлэгэндэ туган дирлэреннэн серелеп улемгэ хекем ителгэн кырым татарлары язмышын кутэреп, язучы ил дитэкчелегенец миллэтлэргэ карата кылган динаяте проблемасына кагыла. Дивизия командиры кызына ейлэнеп дибэргэн Орлов, Армия штабында утырган подполковник Павлов, экипаж бэреп тешерелгэн очракта алар урынын алыр ечен узенэ характеристика яздыручы лейтенант Кононенко кебек персонажлар укучы
куз алдына сугышныц - эхлаксыз, кешелексез ягын дошман сурэтендэ тугел, ил азат-лыгы ечен бергэлэп керэшкэн хэрбилэр сурэтендэ бастыра. Ьэм эсэрнец соцында, Сэлэховлар экипажын бу адымныц мэгънэсезлеген, очуныц ни белэн тэмамланасын белэ торып улемгэ дибэру куренешлэрендэ, совет идеологиясенец кешелэргэ карата кылган динаяте ассызыклана. Татар эдэбиятында сугышны бизэмичэ, объектив якын килеп сурэтлэгэн эсэрлэр язылуга юлны ачкан эсэр була бу. Моца кадэр сугыш темасы татар эдэбиятына рэсми идеология контекстында узгэру мемкинлеге биргэн булса, 1980 еллардан тема совет тоталитар узганына бэя бирунец бер юлына эйлэнэ.
Шулай итеп, Беек Ватан сугышы халык тормышында гына тугел, бэлки мэдэни елкэдэ дэ зур узгэрешлэр китереп чыгара. Соцреализм талэплэре торгынлыкка керткэн суз сэнгатенэ сугыш куйган гомуми бурычны утэу ечен беркадэр иркенлек тэ бирелэ.
Сугыш башлануга, проза эсэрлэрендэ теп игътибар фронттагы хэллэрне сурэтлэугэ юнэлэ. Фронт чынбарлыгындагы гадэти булмаган вакыйгалар фонында язучылар татар каhарманнарыныц батырлыгын тасвирлыйлар, бу вакытта батырлык курсэту куренеше дэ, персонажлар да идеаллаштырыла, романтик рух, патриотик хислэр белэн сугарыла. Эдэби hэм публицистик жанрлар арасында чиклэр бозылу татар эдэбиятында шэхес концепциясен тамырдан узгэртэ: теп геройлар булып эдэбиятка татар каhарманнары кайта!
Татар эдэбиятындагы узгэрешлэрнец икенче юнэлеше эсэрлэрнец тирэн психологизм белэн сугарылуыннан, сугыш куренешлэрен гомумкешелек фэлсэфэсе яссы-лыгында бэялэудэн формалаша. Э. Еники эдэбиятка кайтарган бу язу стиле тиз арада башка язучылар идатына да утеп керэ, эдэбиятта лиризмныц, эмоциональлекнец усуенэ китерэ, уз чиратында, нэсер жанрыныц активлашуына сэбэп була.
Сугыштан соц да татар эдэбитында сугыш темасы теп урында кала, ул кулэмлерэк жанрларга - повесть-романнарга кучэ. Yзэгенэ куелган батырларны татар менталитетына ия, милли кыйммэтлэрне саклаучы hэм деньяны узгэртерлек шэхес дэрэдэсенэ кутэру, аларны тасвирлаганда милли-мифологик структуралар-га мерэдэгать иту - эдэбиятка олы тээсир ясаган сыйфатка эйлэнэ. Нэтидэдэ татар эдэбиятында классик романтизм традициялэре тергезелэ.
Сугышка башкача, аны совет тоталитар режимыныц фадигале тарихы итеп карау исэ Н. Фэттах, М. Юныс повестьларыннан башлана, узгэртеп корулар вакы-ты диткэч кенэ фронт хакыйкатен эдэбиятта тулысынча яктырту мемкинлеге туа.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Хэким С. Батырлыкка чакырган кеше... // Ак чэчэклэр булэк итте: Г. Эпсэлэмов турын-да истэлеклэр. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 2001. - Б. 42-43.
2. Мицнуллин Ф. Язу - намус эше (Эмирхан Еникигэ 80 яшь тулу уцаеннан) // Затлылык: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - 130 б.
3. Еники Э. Бала // Еники Э. Эсэрлэр. 3 т. Т. 3: Хикэялэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1991. - 9 б.
4. Шунда ук. - 13 б.
5. Еники Э. Эсэрлэр. 5 т. 4 т.: Соцгы китап: Истэлеклэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2003. -454 б.
6. Расих А. Бэхет орлыклары. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1978. - Б. 7-8.
7. Нурихан Фэттах идаты турында замандашлары // Балачак эдиплэре. Биобиблиогра-фик белешмэлек. Беренче китап. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 2006. -171 б.
8. ЮнысМ. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна // Эсэрлэр: 6 т. 1 т.: хикэя hэм новеллалар, юлъ-язмалар, повестьлар. - Казан: «Рухият» нэшр., 2003. - 514 б.
Эдэбият исемлеге
Ак чэчэклэр булэк итте: Габдрахман Эпсэлэмов турында истэлеклэр / Тез. Г. Мехэммэдева. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 2001. - 159 б.
Эпсэлэмов Г. Сайланма эсэрлэр. 6 т. 4 т.: Мэцгелек кеше. - Казан: Тат. кит. нэшр., 1970. -357 б.
Балачак эдиплэре. Биобиблиографик белешмэлек. Беренче китап. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 2006. - 223 б.
Еники Э. Эсэрлэр. 3 т. 3 т.: Хикэялэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1991. - 416 б. Еники Э. Эсэрлэр. 5 т. 5 т.: Публицистик язмалар, мэкалэлэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2004. - 479 б.
Кутуй Г. Сайланма эсэрлэр / Тез. Г. Минский. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1965. - 275 б. Мицнуллин Ф. Затлылык: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - 144 б.
Сею мэцгелек: мэхэббэт прозасы антологиясе. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1999. - 335 б. Расих А. Бэхет орлыклары. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1978. - 181 б. Фэттах Н. Четерекле булды безнец заман // Казан утлары. - 2013. - № 8. - Б. 176-185. Юныс М. Эсэрлэр. 6 т. 1 т.: Хикэя, новелла, повестьлар (1961-1986). - Казан: «Рухи-ят» нэшр., 2003. - 584 б.
References
Ak chechekler bulek itte: Gabdrakhman Apsalamov turynda istelekler. Toz. G. Mohammadeva [He presented white flowers: reminiscences of G. Absalyamov]. Kazan, "Mеgarif" publ., 2001, 159 p.
Apsalamov G. Salanma eserler. 6 t. 4 t.: Mengelek keshe [Selected Works. In 6 volumes]. Kazan, Tat. kit. neshr. publ., 1970, vol. 4, 357 p.
Balachak ediplerye. Biobibliografik beleshmelek. Berenche kitap [Writers of our childhood. Bibliographic reference book. Book one]. Kazan, "Mеgarif" publ., 2006, 223 р.
Eniki A. Eserler. 3 t. 3 t.: Hikeyaler [Works. In 3 volumes. Volume 3: stories]. Каzаn, 1991, 416 p.
Eniki A. Eserler. 5 t. 5 t.: Publitsistik yazmalar, mekaleler [Works. In 5 volumes. Volume 5: publications, articles]. Каzаn, 2004, 479 p.
Kutuy G. Saylanma eserler. Toz. G. Minskiy [G. Minsky (ed.) Selected Works]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1965, 275 p.
Minullin F. Zatlylyk: Edebi tenkyit mekalelere [Grace: Literary critic]. Kazan, Tatar. kit. ^shr. рubl., 1989, 144 p.
Soyu mеngelek: mehebbet prozasy antologiyase [Love for a century: anthology of love prose]. Kazan, Tatar. kit. ^shr. рubl., 1999, 335 p.
Rasikh A. Bekhet orlyklary [Seeds of happiness]. Kazan, Tatar. kit. neshr. рubl., 1978, 181 p. Fаttakh N. Cheterekle buldy beznen zaman [Our time was difficult]. IN: Kazan utlary, 2013, no. 8, pp. 176-185.
Yunys M. Eserler. 6 t. 1 t.: Hikeya, novella, povestlar (1961-1986) [Works. In 6 volumes. Volume 1: stories, novels, tales (1961-1986)]. Kazan, "Rukhiyat" рubl., 2003, 584 p.
Сведения об авторе
Загидуллина Дания Фатиховна, доктор филологических наук, профессор, вице-президент Академии наук Республики Татарстан, e-mail: zagik63@mail.ru
About the author
Daniya F. Zagidullina, Doctor of Philological Sciences, Professor, Vice-President of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: zagik63@mail.ru
В редакцию статья поступила 24.04.2020, опубликована:
Закидуллина Д. Ф. Беек Ватан сугышы - татар прозасы кезгесендэ (татар эдэбиятында сугышны тасвирлауньщ Yзгэреше) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 2. - С. 51-60.
Submitted on 24.04.2020, published:
Zagidullina D. F. .^ek Vatan sugyshy - tatarprozasy коzgesende (tatar edebiyatynda sugyshny tasvirlaunyn uzgereshe) [The Great Patriotic War, a mirror of the Tatar prose (change of the war description in Tatar literature)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 2, pp. 51-60.
