Научная статья на тему 'ZEA MAYS L. ЎСИМЛИГИДАН ТАБОБАТДА ФОЙДАЛАНИШ, ЎСИМЛИКДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР, АЛМАШЛАБ ЭКИШ ВА ЎСИМЛИК КАСАЛЛИКЛАРИГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ'

ZEA MAYS L. ЎСИМЛИГИДАН ТАБОБАТДА ФОЙДАЛАНИШ, ЎСИМЛИКДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР, АЛМАШЛАБ ЭКИШ ВА ЎСИМЛИК КАСАЛЛИКЛАРИГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
107
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
Рўвак / сўта / моғор / сапонинлар / гетерозигота / вегетация / фосфатидлар / такофероллар / биотин / кверцетин / изокверцетин.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Аваз Исламов, Наргиза Эшчонова, Бахтиёр Жабборов

“Маккажўхори Zea mays L. ўсимлигининг дориворлик хусусиятлари таркиби, ўсимликдан олинадиган маҳсулотлар ва ўсимлик касаликларига қарши қўлланиладиган тадбирлар” мақоласида маккажўхори ўсимлигининг тарқалиши ва ўсимликлардан олинадиган махсулотлар ва маҳсулотларнинг кимёвий таркиби, қўллаш ва уларни йиғиш вақтлари, сақлаш, дорилаш ишларини амалга ошириш вақтлари келтирилган. Шу билан бирга ўсимликка тушадиган касалликлар турлари, уларга қарши қўлланиладиган тадбирлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по ветеринарным наукам , автор научной работы — Аваз Исламов, Наргиза Эшчонова, Бахтиёр Жабборов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the distribution of the corn plant and the chemical composition of plant-derived products and products, as well as the time of application and collection of products, storage, treatment. In addition, the types of diseases that affect plants, the measures taken against them are described.

Текст научной работы на тему «ZEA MAYS L. ЎСИМЛИГИДАН ТАБОБАТДА ФОЙДАЛАНИШ, ЎСИМЛИКДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР, АЛМАШЛАБ ЭКИШ ВА ЎСИМЛИК КАСАЛЛИКЛАРИГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ»

Wondershare PDFelement

УДК.581.1(575.1)

Тадкикот

ZEA MAYS L. УСИМЛИГИДАН ТАБОБАТДА ФОЙДАЛАНИШ, УСИМЛИКДАН ОЛИНАДИГАН МАХСУЛОТЛАР, АЛМАШЛАБ ЭКИШ ВА УСИМЛИК КАСАЛЛИКЛАРИГА ЦАРШИ КУРАШ

ЧОРАЛАРИ

Аваз Исламов,

катта уцитувчи; Наргиза Эшчонова,

талаба,

Тошкент давлат аграруниверситети, Бахтиёр Жабборов,

катта уцитувчи, Бухоро Давлат университети

Аннотация. "Маккажухори -Zea maysL. усимлигининг дориворлик хусусиятлари таркиби, усимликдан олинадиган маусулотлар ва усимлик касаликларига царши цулланиладиган тадбирлар" мацоласида маккажухори усимлигининг тарцалиши ва усимликлардан олинадиган махсулотлар ва маусулотларнинг кимёвий таркиби, куллаш ва уларни йигиш вацтлари, сацлаш, дорилаш ишларини амалга ошириш вацтлари келтирилган. Шу билан бирга усимликка тушадиган касалликлар турлари, уларга царши кулланиладиган тадбирлар ёритилган.

Таянч сузлар: Рувак, сута, могор, сапонинлар, гетерозигота, вегетация, фосфатидлар, такофероллар, биотин, кверцетин, изокверцетин.

Аннотации. В статье описывается распространение кукурузы на растении и химический состав продуктов и продуктов растительного происхождения, а также время применения и сбора продуктов, хранения, обработки. При этом описываются виды болезней растений и меры, принимаемые против них.

Annotation. The article describes the distribution of the corn plant and the chemical composition of plant-derived products and products, as well as the time of application and collection of products, storage, treatment. In addition, the types of diseases that affect plants, the measures taken against them are described.

Маккажухори - Zea mays L. бошокдошлар-poaceae (Gramineae) оиласига киради. кенжа оиласи тарикдошчалар - Panicoideae. Бир йиллик, буйи 1-3 (баъзан 5) м га етадиган усимлик. Пояси тик усувчи, цилиндрсимон бугинли ичи говак. Барги оддий, кенг ланцетсимон - чизи;симон ёки ланцетсимон булиб, пояда ;ин билан кетма-кет урнашган. Усимлик бир уйли, гуллари бир жинсли, чангчи (оталик) гуллари поянинг ю;ори кисмида рувакка, уругчи (оналик) гуллари эса поя

култигида сутага тупланган. Меваси-донача. Август сентябрда гуллайди, меваси сентябрь-октябрда етилади.

Энг кадимдан экиб етиштирилиб келинаётган нон усимлиги х,исобланади. Ватани - Марказий ва Жанубий Америка (Жанубий Мексика, Гватемала, Перу). Х,озирги кунда жухори дунё ми;ёсидаги энг асосий ;ишло; хужалиги экинларидан биридир. Узбекистонда ундан силос ва дон олиш ма;садида устирилади.

Уругнинг унувчанглиги,

маисанинг ривожланиши,

уругларни сутлаш жараенлари

Хомашё тайёрланиши ва унинг сифати. Тиббиетда жухорининг меваси пишиб етилмасдан сут фазасидаги оналик гулининг устунчаси попуклари Иигиб олинади ва соя жоИда куритилади. жухори уруги муртагидан ажратилган еги хамда макка сутасидан олинган глутамин кислотасидан фоИдаланилади. Одатда озик-овкат ва силос максадида экилган маИдонлардан териб олинади. Жухорининг хар бир сутасидаги попуклари кулда юлинади еки пичокда кесиб олинади. Устунчасининг КораИган кисмлари олиб ташланади. Йиги:ган хом-аше зичланмасдан сават.ал^р ва челакларга солинади.

Йигилган хом-ашени 1-2 см калинликда Когоз еки материал устига еИиб куИилади ва хаво аИланадиган аИвонларда куритилади. Агар оналик устунчалар эгилганда синиб кетса, куритиш тухтатилади. Яхши хавода хом-аше 4-5 кунда куриИди. Хом-аше калин килиб еИилса могорлаб кетади. Жухори попукларини куритгичларда 400С дан ошмаган хароратда куритиш мумкин. Куритилгандан кеИин 1-2 кун колдирилади.

Хомаше ранги оч-сарик, кунгир еки кунгир-кизил, хиди сезиларсиз. XI ДФ га кура махсулот намлиги 13% умумиИ кули 7%, 10% ли хлорид кислотада эримаИдиган кули 2,5% дан, кораИган устунчалар 3%, маИдаланган махсулот учун тешигининг диаметри 7мм ли элакдан утмаИдиган кисми 5% дан ошик булмаслиги хамда экстракт моддалари 15% дан

кам булмаслиги лозим.

ТаИер хомаше копларга 15 еки 30 кг гача солинади. Кадокланган хом-аше курук, яхши шамоллатилган хоналарда сакланади. Сакланиш муддати 3 Иил.

Маккажухори попуги хосилдорлиги гектар хи;обига 1,0 центнерни ва ер устки кисми - хашаги 500 центнер, дони 50-60 центнерни аикил этади.

Тиббиетда маккажухори оналик гули ва эмбрион муртагидан олинган ег купрок ишлатилади. Жухори попукларидан тшерланган препаратлар ут ва сиИдик хаИдовчи, кон окишини тухтатувчи восита сифатида ишлатилади. Улар холангит, гепатит, холецистит, холангиогепатит, энтероколит, ошкозон-ичак, юрак, буИрак ва бошка касалликларда ичилади. БуИрак ва сиИдик Иулидаги карбонат, урат, фосфат тошларини эритишга ердам беради хамда ут пуфаги ва ут Иуллари касалликларини даволашда кулланилади. Жухори еги атеросклерозни, тери касалликларини даволашда, пархез таомларни таИерлашда ишлатилади.

Жухори попукларининг каИнатмаси - 10 г (2-3 ош кошик) хом-аше эмал идишга солиниб, устига 200 мл каИнаган сув солинади. Копкок епилиб, каИнаетган сувда (сувли хаммомда) 30 минут каИнатилади, кеИин совутилади, тиндирилади, колган масса сузилади. ТаИер дамлама каИнаган сув билан 200 мл га келтирилади. Салкин жоИда 2 кун саклаш

N2 [4] 2022 Agro Inform

45

Wondershare PDFelement

мумкин. Овцатдан 2-3 соат олдин 50 г ичилади.

Жухори попуклари таркибида ёг (2,5% гача), эфир мойи (0,12% гача), камедь (3,8 гача), аччиц гликозидлар (1,15% гача), сапонинлар (3,18% гача), криптоксантин, аскорбин ва пантотен кислоталар, витамин К, инозит, ситостерин, стигмастерин ва алкалоидлар (0,05%)бор.Уругитаркибида65-70%углеводлар, асосан крахмал (61,2%), пентозанлар (4,7% гача), алкалоид характердаги моддалар (0,21% атрофида), шунингдек витаминлар: В1 (0,150,2 мг%), В3 (100 мг% атрофида), никотин кислотаси (1,8-2,6 мг%), пантотен кислотаси (0,7 мг% атрофида), биотин (77 мг% гача) учрайди. Ёги витамин Е га бой.

Маккажухори - Zea maus L. меваси уруги таркибида 61,2 % гача крахмал, 4,2-4,75% мой, витамин В1,В2,В6 никотин, пантатен кислоталар, биотин, флавоноидлар (кверцетин, изокверцетин ва бошцалар), 7,4% га-v пентозаинлар ва бошца бирикмалар учрайди.

Маккажухори мойи дон (меваси) нинг эмбриони (муртаги) дан сову., прес^лаш /сулл билан олинади. Эмбрионда мойнинг мицдори 49-57 % га етади. Мойдан ташцари яна 13-18 гача оцсил моддалар, 5,2 гача фитин ва бошца бирикмалар булади.

Маккажухори дони эмбриондан, ун крахмал патока (крахмал циёми, шинни) тайёрлашда хам ишлатилади. Эмбриондан мой (ишлаб чицариш технологиясига цараб) 18-20% дан тортиб 40-50 % гача мой олиш мумкин.

Маккажухори мойи саргиш рангли узига хос хидли ва мазали цуюц суюцлик булиб, ярим цотувчи мойларга киради. Мой таркибида 4548 % олеин,40% гача линол ва 11-16% гача туйинган кислоталарнинг глицеридлари хамда фосфатидлар, такофероллар, витамин Е, фитостеринлар ва бошца моддалар булади.

Ишлатилиши. Маккажухори мойи атеросклероз касаллигининг олдини олиш

ва даволашда ишлатилади. Бундан ташцари, кон таркибидаги холестерин микдорини камайтиради ва организмдаги липоидларнинг алмашиниш процесини яхшилайди. Бу мой биологик фаол моддаларга бой булиб , организмга комплекс таъсир ;илади. Маккажухори мойи ози;- ов;ат саноатида хам ишлатилади. Шунинг учун ишлаб чикарилаётган махсулот экологик жихатдан тоза усимликлардан олиниш керак.

Касалланган усимликлардан ози;- ов;ат сифатида, хал; табобатида ва медицинада дори дармон сифатида фойдаланиб булмайди, шунинг учун маккажухори касалликларига ;арши кураш чораларини ишлаб чи;иш ма;садга м^вофик; булади.

Маккажухори касалликлари-

корасуя касалликлари, пуфаксимон коракуя, чангли коракуя, склероспороз, утказувчи най богламларининг корайиши, маккажухори зангги, кунгир догланиш ёки гельминтоспориоз, диплодиоз, поя ва илдиз чириш касалликлари,фузариоз чириш, кумирли чириш, о; чириш, бактериал поя чириши, нигроспороз, фузариоз, кизил чириш, кулранг чириш, сута бактериози, сута ок касаллиги, сута ва доннинг могорлаши, кулранг-яшил могор, тук тусли могор, пушти могор, бактериал сулиш, вирусли касалликлар, маккажухори мозаикаси.

Кулланиладиган тадбирлар. Маккажу-хорини касалликлардан химоя килиш тизими касалликка чидамли нав ва дурагайларни чикариш ва районлаштириш, усимликларнинг касалликларга чидамлилигини оширувчи агро-техник тадбирларни куллаш, уругларни согломлаштириш, вегетация даврида касалликларга карши курашиш, соглом уруг етиштириш ва саклаш даврида унга касалликларнинг тушмаслигини таъминлаш, шунингдек карантин тадбирларни амалга оширишни кузда тутади. Маълумки, маккажухорининг купгина касалликлари

вегетациянинг дастлабки даврларида юзага келади. Касалликнинг ривожланиш даражаси жойнинг экологик шароитларига боглицдир. Шу боис селекция ишларини муайян экологик-географик минтацадаги энг куп тарцалган хавфли касалликларга чидамли нав ва дурагайларни чицаришга йуналтириш лозим.

Тупроц намлиги доимо юцори буладиган худудларда уругларнинг могорлаши ва майса касалликларига чидамли навларни татбиц этиш

мацсадга мувофицдир. Хрсил етилиши ва уни йигиб олиш даврида намлик юцори буладиган худудларда эса селекция сута касалликларига чидамли навларни чицаришга йуналтирилади. Аммо таъкидлаш жоизки, касалликларга чидамли нав ва дурагайларни чицариш жуда катта цийинчилик тугдиради, чунки маккажухори гетерозиготалик хусусиятига эга булиб, янги хусусиятларни кейинги авлодларда сацлашни мураккаблаштириб юборади.

Уруг унувчанглигини аниклаш гуллаш жараёни шамолда чангланиши.

Маккажухори касалликларига .арши курашишда агротехник тадбирлар, хусусан инфекция резерваторларини кескин камай-тириш ва усимликларнинг чидамлилигини оширишга царатилган чоралар мух'м рол уйнайди. Бир майдонда тез-тез маккажухори етиштириш чангланувчи цоракуя, фузариоз, гельминтоспориоз, поя ва илдиз чириши каби касалликларнинг жадал купайиб кетишига олиб келади. Экинлар кетма-кетлигини тугри танлаш купгина патогенларнинг кескин камайишини таъминлайди, чунки бунда уларнинг бир цисми усимлик-хужайинни топа олмай нобуд булса, иккинчилари бошца усимлик ризосферасида яшайдиган микрофлора таъсирида цирилиб кетади. Маккажухорини купгина касалликлардан биологик тозалаш учун уни бир майдонга 2-3 йил мобайнида экмасликнинг узи кифоя. Чангланувчи цоракуя, ризоктониоз, диплодиоз

каби хавфли касалликлар кучли ривожланган майдонларга 4-6 йилгача маккажухори экилмайди. Алмашлаб экишда далаларни шундай тацсимлаш керакки, маккажухори экиладиган майдон аввалги йилдаги майдони билан ёнма-ён жойлашиб цолмаслиги лозим. Маккажухори майдонлари яцинида тариц жойлашиб цолмаслигига хам эътибор бериш лозим, чунки тарицда сута бактериозини ташувчи цандалалар яшайди. Маккажухоридан юцори хосил етиштириш ва унинг касалликларга чидамлилигини оширишда намлик тартиботи хал цилувчи ахамиятга эга. Утмишдош экинлар йигиб олингач, ер дастлаб 6-10 см чуцурликда юза хайдаб чицилади, куп йиллик бегона утлар тарцалган ерларда эса юза хайдаш чуцурлиги оширилади (12-14 см). Юза ишлов берилгандан сунг 20 кун утгач чуцур шудгор (30-32 см) цилинади. Тупроцнинг сув ва хаво тартиботини яхшилаш учун тупроц эрта

N2 [4] 2022 Agro Шогт

47

бахорда экиш олдидан бороналанади ва икки марта культивация килинади.

Сугориладиган ерларда кишки яхоб суви бериш ва вегетацион сугоришларни амалга ошириш юцори хосил гаровидир. Маккажухорининг касалликларга

чидамлилигини оширишда уругни кулай муддатларда (тупро; харорати 9-120С га етганда) экиш катта ахамиятга эга. Уругни тупро; кизимасдан экиб юбориш уларнинг тупрокда могорлаб кетиши ва майсаларнинг илдиз чириш касаллигига чалиниш эхтимолини ошириб юборади, аксинча кечиктириб юбориш эса, пуфаксимон ва чангланувчи ;оракуя, шунингдек нигроспороз, дала шароитлари ва са;лашда суталарнинг могорлаши каби касалликларнинг кучли ривожланишини таъминлайди.

Уруг ва майсаларнинг могорлашини камайтиришда уругни экиш чукурлиги мухим урин тутади. Экиш чукурлиги ж^Гншг тупро;-и;лим шароитларидан келиб чикиб белгиланади.

Вегетация даврида катор ораларини культивация килиб туриш зарурий агротехник тадбирлардандир. Мазкур тадбир бегона утларни камайтириб колмай, балки поя ва илдиз чириши, фузариоз, занг ва бош;а касалликларни камайтириш имконини беради.

Бутун вегетация даврида усимликлар пухта назорат килиб турилади. Хавфли касалликлар аникланган усимликлар илдизи билан купориб олиниб йукотилади ва колганларига зудлик билан кимёвий ишлов берилади. Барча экинлар сингари маккажухорига хам экиш олдидан ва вегетация даврида фосфор-калийли ва органик угитларни бериш усимликларнинг кучли ривожланишини таъминлайди ва касалликларга чидамлилигини оширади. Мазкур угитлар билан бирга микроэлементлар хам куллаш янада яхши самара беради.

Маккажухори хосилини йигиб олиш кулай ва киска муддатларда амалга оширилиши лозим. Йигим-теримни кечиктириб юбориш (айникса серёгин куз ойларида) суталарда нигроспороз, могорлаш каби касалликларнинг кучли ривожланишига олиб келиши мумкин. Аксинча, хосилни жуда эрта йигиб олиш хам салбий окибатларга олиб келади. Яхши етилмаган ва куримаган дон саклашда могор замбуруглари билан кучли зарарланади ва унувчанлигини йукотади. Баъзан етилмаган донни йигиб олишга тугри келади, бундай пайтларда улар зудлик билан кондицион намликкача куритилади.

Инфекция резерваторлари хисобланувчи усимлик к^лдиклари даладан олиб чикилиши ва йук килиниши лозим.

Мак.ажухори экинларини согломлаш-тиришда агротехник тадбирлар билан бир ка^рда, уругни экишга тайёрлаш ва вегетация даврида усимликларни парваришлашда утказиладиган махсус тадбирлар хам катта ахамиятга эга. Маккажухорини кайта ишловчи заводларда уругларни экишга тайёрлаш тадбирлари куйидагиларни уз ичига олади: уруглик суталарни пухта танлаш, уларни куритиш ва янчиш, уругларни саралаш, калибрлаш ва дорилаш. Калибрлаш жараёнининг фитопатологик ахамияти шундан иборатки, бунда яхши ривожланмаган, унувчанлиги паст зарарланган донлар ажратиб олинади. Маълумотларга кура калибрлаш экиш материалидаги касалланган уругларни 8-10 баробар камайтириш имконини беради.

Хужалик уз уругидан экиш материали сифатида фойдаланмокчи булса, суталар пухта танланади, куритилади, дони калибрланади ва дориланади.

Суталар икки марта танлашдан утказилади: кузда ва янчишдан олдин. Уруглик партиядан зарарланган ва нуксонли суталар чикариб ташланади. Калибрлаш ва янчиш

48

Agro 1п1огш N2 [4] 2022

Wondershare PDFelement

Удалить Водяной Знак

даврида маида уруглар (асосан сутанинг учки кисмидаги) хаётчанлиги паст ва экилганда тупрокда могор замбуруглари билан кучли зарарланувчилар сифатида ажратиб олинади. Кимматбахо навларнинг уруглари сутадан кулда сидириб олинади.

Донни унинг юзасидаги касаллик кузгатувчиларидан зарарсизлантириш ва тупрокда могорлаб кетмаслигини таъминлаш учун улар дориланиши шарт. Уруглар асосан маккажухорини ;айта ишловчи заводларда дориланади, фа;атгина айрим кичик партия уругларни бевосита хужаликда дорилаш мумкин. Корхоналарда уруглар кулай муддатда (экишдан 2-3 ой олдин) намлаш усулида дориланади.

Дорилашни бевосита экиш олдидан хам утказиш мумкин, фа;ат бунда препара! сарфи 0,5 кг га оширилади. Намлиги ю;ори ва харорати анча паст шимолий худудларда хам препарат сарфи 0,5 кг га оширилади.

Бактериал препаратлар блан ишлов беришга мулжалланган уруглар бевосита экиш олдидан утказилувчи бактеризациядан олдин

дорилаб куйилиши лозим. Микроэлементлар билан ишлов бериш хам бевосита экиш олдидан утказилади.

Йигим-терим даврида сацлашга жойлаштирилувчи суталарни пухта танлаш сацлашда уларнинг камро; зарарланишини таъминлайди. Экиш материали сифатида танланадиган суталар яхши пишган, нормал ривожланган, яхши тулган ва касалликлар билан зарарланмаган булиши лозим.

Саклашга жойлаштириладиган

суталарн"ч;г намлиги 16%, донининг намлиги эса 13% дан соти; булмаслиги лозим. Бундай намликда могор замбуруглари ривожланмайди. Шу боис йигиб олинган сута ва уруглар уз втцтида куритилиши ва талаб этилган намликка етказилиши лозим.

Маккажухори суталари сацланадиган омборларда вентиляция яхши йулга куйилиши талаб этилади. Са;лаш шароитларининг бузилиши ва сута намлигининг ортиб кетиши могор замбуругла-рининг жадал ривожланиб кетиши ва уруглар унувчанлигининг кескин пасайишига олиб келиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Холматов Х.Х.Досимов И.А. Доривор усимликлар лугати, Тошкент, 1992.

2.Холматов Х.Х., Косимов И.А. Доривор усимликлар, Тошкент, 1994 й.

3.Холматов Х.Х., Ахмедов УА. Фармакагнозия. Тошкент."ФАН". 2007 й.

4.Фармакогнозия ХД. Холматов УА. Ахмедов Ибн Сино номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, Тошкент, Навоий кучаси,30. 1995 й.

5. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селлекцияси Самарканд, 2010 й.

6. Б.Ё. Тухтаев, Т.Х. Махкамов, А. Тулаганов, А.И. Маматкаримов, А.В. Махмудов, М.У Аллаяров Доривор ва озукабоп усимликларни плантацияларини ташкил этиш ва хом-ашёсини тайёрлаш буйича методик кулланма. Тошкент 2015й.

7.Э.А. Холмуродов, М.А. Зупаров, Р.К. Саттарова, Н.Т. Хакимова,Х.Х. Нуралиев Кишло; хужалик фитопатологияси Тошкент -2013й.

N2 [4] 2022 Agro Inform

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.