Научная статья на тему 'SEMINA NIGELLI ЎСИМЛИГИНИ ЎРУҒИ ТАРКИБИДАГИ МАКРО ВА МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИ АНИҚЛАШ'

SEMINA NIGELLI ЎСИМЛИГИНИ ЎРУҒИ ТАРКИБИДАГИ МАКРО ВА МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

166
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Semina Nigelli / макро ва микроэлементлар / гижжа / стероидлар / тритерпен сапонинлар / алкалоидлар / хинонлар / кумаринлар / кверцетин / антисептик / антигельминт / витамин С / Semina Nigelli / macro and micronutrients / worms / steroids / triterpene saponins / alkaloids / quinones / coumarins / quercetin / antiseptic / anthelmintic / vitamin C.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — А. Х. Исломов, А. С. Ишмуратова, М. А. Хушвақова, А. А. Хушвақтов

Ушбу мақолада Semina Nigelli ўруғини майдаланган кукунини таркибидаги элементлар ва уларнинг бирикмаларини фойизлардаги миқдори аниқланган ҳамда кимѐвий таркиби ва тиббиѐтда ишлатилишлари ҳақида маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DETERMINATION OF MACRO AND MICROELEMENTS IN SEMINA NIGELLI PLANT SEEDS

This article provides information on the percentage of elements and their compounds in the powder of Semina Nigelli seed powder and their chemical composition and use in medicine.

Текст научной работы на тему «SEMINA NIGELLI ЎСИМЛИГИНИ ЎРУҒИ ТАРКИБИДАГИ МАКРО ВА МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИ АНИҚЛАШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

SEMINA NIGELLI УСИМЛИГИНИ УРУГИ ТАРКИБИДАГИ МАКРО ВА МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МЩДОРИНИ АНЩЛАШ

А. Х. Исломов

УзР ФА академик О.С.Содицов номидаги биоорганик кимё институти, e-mail:

islomov-72@mail.ru

А. С. Ишмуратова

Самарканд медицина институти, Биохимя кафедраси уцитувчиси e-mail:

aziza_ishmuratova@mail.ru

М. А. Хушвакова

^азогистон Республикаси Академик АДуатбеков номидаги Халцлар Дустлиги Университети кимё факултети. 160000, Чимкент Толеби кучаси, 32.Abdumalik-

02@mail.ru

А. А. Хушвактов

^азогистон Республикаси Академик АДуатбеков номидаги Халцлар Дустлиги Университети кимё факултети. 160000, Чимкент Толеби кучаси, 32.

ANNOTATSIYA

Ушбу мацолада Semina Nigelli уругини майдаланган кукунини таркибидаги элементлар ва уларнинг бирикмаларини фойизлардаги мицдори аницланган хамда кимёвий таркиби ва тиббиётда ишлатилишлари хдцида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Semina Nigelli, макро ва микроэлементлар, гижжа, стероидлар, тритерпен сапонинлар, алкалоидлар, хинонлар, кумаринлар, кверцетин, антисептик, антигельминт, витамин С.

DETERMINATION OF MACRO AND MICROELEMENTS IN SEMINA

NIGELLI PLANT SEEDS

ABSTRACT

This article provides information on the percentage of elements and their compounds in the powder of Semina Nigelli seed powder and their chemical composition and use in medicine.

Keywords: Semina Nigelli, macro and micronutrients, worms, steroids, triterpene saponins, alkaloids, quinones, coumarins, quercetin, antiseptic, anthelmintic, vitamin C.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

КИРИШ

Бугунги кунда дунё микёсида усимликлардан доривор моддаларни ажратиб олиш, уларнинг кимёвий тузилиши ва биологик фаоллигини аниклаш хамда уларни амалиётга тадбик этиш буйича куплаб тадкикотлар амалга оширилмокда. Куп йиллар давомида инсонлар томонидан фойдаланилиб келинаётган Седана уруги - Semina Nigelli Микроб, вирус ва турли замбуругли (грибковые) вирусларга карши нобуд килувчи таъсирга эга булиб кондаги шакар микдорини камайтирувчи. Томир касалликларини келиб чикишига тускинлик киладиган, яраларни тузалишига ва хужайраларни янгиланишига ёрдам беради. Иммунитет тизимини кучайтирадиган хамда болаларда асаб ва тери касалликлари, астма ва аллергияда тавсия этиладиган янада кенгрок куламда фойдаланиш имкониятларини яратади. Бугунги кунда Республикамизда дорувор усимликларни купайтириш ва таркибидаги микро ва макроэлементлар микдорини аниклаш, биологиясини урганиш буйича купгина олимларимиз илмий изланишлар олиб боришмокда.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Седана Nigella Sativa L. айиктовондошлар - Ranunculaceae оиласига киради. Седана уруги - Semina Nigelli. Арабча матнларда «ал-хабба ас-савдаа» номи ила зикр килинган нарсани биз сузма-суз «кора дона» шаклида таржима килдик. Чунки ушбу «кора дона» нима экани хакида уламоларимиз куп тортишганлар. Купчилик уни «шунбиз» номли кора рангли дона эканини таъкидлаган. Аслида, у корамтир яшил булар экан-у, лекин купчилик кора сифатини айтишга одатланган экан. У «кора зира», «хинд зираси» деб хам аталар экан. Бизда «седана» хам дейилади. Табобатда седананинг урни бошкача. Седана инсон танасидаги иммунитет тизимини кувватлантиради ва бир канча касалликларни даволашга сабаб булади. Седана Nigella Sativa L Бир йиллик, буйи 20-75 см га етадиган ут усимлик. Пояси шохланган, поя ва шохларининг учи якка холдаги гул билан тугайди.Пастки барглари киска бандли, юкоридагилари бандсиз поя ва шохларида кетма-кет жойлашган. Хдмма барглари кенг-чизиксимон, тумток ёки уткир учли булакчаларга икки-уч марта патсимон киркилган. Гул косача барглари 5 та, зангори рангли, чузик ёки тухумсимон чузик, учи тумток; гултожбарглари 5-8 та, икки лабли, косачабаргларидан уч марта калта. Меваси куп уругли баргчалардан ташкил топган туп мева. Уруги уч киррали, буришган, оч-кунгир рангли.Май-июн ойларида гуллайди ва меваси етилади. Географик таркалиши Урта Осиё

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

(Узбекистоннинг Тошкент ва Самарканд вилоятларида), Россиянинг Европа кисмининг жанубида ва Кавказда экин экиладиган ерларда ёввойилашган холда учрайди. Экинзорларда устирилади Седана усимлиги, уруги ва ёги (1-расм) да келтирилган [1-4].

1-расм. Седана усимлиги, уруFи ва ёFи.

Седана усимлигини етиштиришда Республикамизнинг барча тупрок шароитларида экиб устириш мумкин. Уни юмшок, сув билан таъминланган, ёввойи утлардан тозаланган ва озика элементлар билан яхши таъминланган ерларга экишни тавсия килинади. Усимлик уругидан купаяди. Седана экиладиган ерларни кузда шудгор килишдан олдин чириган гунг ва фосфор угити билан озклантириб 22-25 см чукурликда хайдаб куйилади. Эрта бахорда ерларни бегона утлардан тозаланади. Ерларни текислаш максадида уни икки каторли борона билан ишлаб ва мола билан текислаб уруг экишга тайёрланади. Уни апрель ойининг бошларида тупрок харорати 18-20 градус исиганда уругларни 1-2 см чукурликда ва кенг каторлаб 60 см дан килиб экилади. Х,ар гектар ерга 12-15 кг уруг сарфланади. Уруглар экилгандан сунг 14-15 кунда униб чикади. Ёш нихоллар бахорда булиб турадиган совукка чидамли хисобланади.Майсалар униб чиккандан кейин уларнинг оралари юмшатилади, ёввойи утларни тез-тез тозалаб турилади. Вегетация охиригача тупрок намлигини ва хаво хароратини хисобга олган холда 6-8 марта сугорилади. Бахорда хосил буладиган каткалоклар ва бегона утларни йукотиш учун борона билан кундалангига ишланади. Седанани вегетация давомида икки марта озиклантирилади. Усув даврида гектар хисобига 30 кг азот ва 20 кг калий угити бериб озиклантирилади. Иккинчи озиклантириш гуллагандан олдин 40 кг азот ва 30 кг фосфор бериш билан тугатилади. Усимликни озиклантириш сугоришдан олдин амалга оширилади. Седана меваси пишишига якин колганда уриб олинади. Уни яхшилаб куритиб, янчиб уруглари элакдан утказилади ва

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

курук жойларда сакланади. Унинг хосили июль-август ойларида йигиб олинади. Седана экилган майдоннинг хар бир гектаридан 1-1,2 тонна хосил йигиб олиш мумкин. Шуни айтиш керакки, седанани Узбекистонда хушманзара усимлик сифатида хам экиш мумкин.

Седана усимлиги ер устки кисмини кимёвий таркибида витамин С, кумаринлар, флавоноидлар (кемпферол ва кверцетин гликозидлари), Седана уругини кимёвий таркибида 0,46-1,4% эфир мойи, стероидлар, тритерпен сапонинлар, алкалоидлар, хинонлар, кумаринлар, 30,8-4,2% гача 10-12% ёг, 78% оксил моддалар, углеводлар ва бошка моддалар бор. Махсулот таркибида микроэлементлар куп. Шу билан бирга фурокумаринлардан - бергаптен, ксантотоксин, императорин ва бошкалар бор.

Бергаптен Ксантотоксин Изопимпенеллин

Тиббиётда Ибн Сино седана билан сугалларни, темиратки, хуснбузар, пес (витилиго) ва бошка тери касалликларини даволаган, шишларни кайтарган, яра ва ярали трахомани, куз катарактасини ва бошкаларни яхши килган. Уругининг кайнатмаси буйрак ва сийдик копида тош булганида уни тушуриш, тухтаб колган хайзни келтириш, гижжаларни улдириб тушириш учун истеъмол килинади, тиш огригида огиз чайилади. Халк табобатида седана уруги сийдик ва ел хайдовчи, гижжаларни организмдан туширувчи восита сифатида хамда йутал, астма ва сарик касалликни даволаш учун ишлатилади. Седана мойи таркибидаги фурокумаринлар сабабли фотосенсибилизаторлик хоссасига эга, яъни терини УБ нурларига сезгирлик таъсирини оширади, натижада теридаги меланинни хосил булишини тезлатади, Шунинг учун у vittilgo - пес касаллигини даволашда кулланилади. Седана мойи ичишга ва терини дог жойларига суртилади. Ибн Сино седанани бош огригига, юз нервининг фалажига, куз касаллиги - катарактини даволашда ишлатган. Седанадан буйрак - тош касалликларини даволашда хам фойдаланган [3-5].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Semina Nigelli уруги таркибидаги микро ва макроэлементларни фойиздаги микдорини аниклашда «Рентгенофлюрецентли спектрометрия усули ёрдамида Spectro Xepos 111 (США) курилмасида аникданди. Курилманинг техник курсаткичлари: Кучланиши 120/230 В, Куввати 150 Вт га эга булган ускуна. ёрдамида амалга оширилди. Бунинг учун Semina Nigelli уруги майдаланиб порошок холга келтирилади ва Рентгенографик тахлил учун махсус идишчаларга 5 гр тортиб олинади ва айлана шакилига эга булган дисикга алохида урнатилган идишчаларга майдаланган порошоги жойлаштирилади. Курилма 20 дакика давомида тахлил килади. Натижаларни тахлил тугагач. Курилмага уланган компютер оркали натижалар автоматик тарзда экранга берилади ва тадкикот натижалари жадвалга ёзилади. Ушбу тадкикотлар натижалари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Semina Nigelli уруги таркибидаги микро ва макроэлементлар микдори

№ Элеме нт Номланиши макро ва микро элементл армикдор и % Хатоли к № Элем ент Номланиш и макро ва микро элементл аР микдори % Хатолик

1 MgO Магний оксиди <0.0039 - 34 Y Иттирий 0.00012 0.00001

2 Äl2Ü3 Алюминий оксиди 2.174 0.014 35 Zr Цирконий 0.00010 0.00001

3 Al Алюминий 1.150 0.007 36 Nb Ниобий 0.00007 0.00001

4 SiÜ2 Кремний оксиди 2.232 0.006 37 Mo Молибден <00005 -

5 Si Кремный 1.043 0.003 38 Ru Рутений <0.00002 -

6 P2O5 Фосфор оксиди 0.5558 0.0018 39 Rh Родий <00001 -

7 P Фосфор 0.2425 0.0008 40 Pd Палладий <0.00016 -

8 SO3 Сулфоксид 0.5860 0.0012 41 Ag Кумуш <0.00002 -

9 S Олтингугурт 0.2347 0.0005 42 Cd Кадмий <0.00015 -

10 Cl Хлор 0.02471 0.00010 43 In Индий <0.0003 -

11 K2O Калий оксиди 0.7402 0.0007 44 Sn Калай 0.00028 0.00006

12 K Калий 0.6145 0.0005 45 Sb Сурма <0.00004 -

13 CaO Калций оксиди 1.034 0.001 46 Te Теллур 0.00014 0.00010

14 Ca Калций 0.730 0.0004 47 I Иод 0.00250 0.00067

15 Sc Скандий 0.00071 0.00004 48 Cs Цезий 0.00030 0.00006

16 Ti Титан 0.00545 0.00003 49 Ba Барий 0.00322 0.00023

17 V Ваннадий 0.00016 0.00001 50 La Лантан 0.00112 0.00028

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

18 Cr Хром 0.000085 0.000005 51 Ce Церий 0.00058 0.00014

19 MnO Маргенец оксиди 0.00451 0.00001 52 Pr Празеодим <0.00068 -

20 Mn Марганец 0.00349 0.0001 53 Nd Неодим <0.00015 -

21 Fe2Os Темир оксиди 0.07541 0.00026 54 Sm Самарий 0.00003 0.00002

22 Fe Темир 0.05275 0.00018 55 Yb иттербий <0.00020 -

23 Co Кобалт <0.00010 - 56 Hf Гафний 0.00008 0.00002

24 Ni Никель 0.00066 0.0002 57 Ta Тантал <0.00010 -

25 Cu Мис 0.00171 0.0002 58 W Волфрам <0.00004 -

26 Zn Рух 0.00596 0.0003 59 Au Олтин <0.00001 -

27 Ga Галий <0.00001 - 60 Hg смоб <0.00001 -

28 Ge Германий 0.000013 0.000004 61 Tl Таллий <0.00001 -

29 As Мишяк 0.00010 0.00001 62 Pb кургошин 0.00014 0.00001

30 Se Селен 0.000006 0.000003 63 Bi Висмут 0.000013 0.000006

31 Br Бром 0.000086 0.000003 64 Th Торий 0.000039 0.000004

32 Rb Рубидий 0.00056 0.00001 65 U Уран 0.00019 0.00001

33 Sr Стронций 0.00751 0.00002

Жадвалдаги маълумотлар шуни курсатадики, Semina Nigelli усимлиги уруги таркибидаги 56 та элемент ва унинг 9 та бирикмаси микдори аникланиб, Semina Nigelli усимлиги уруги таркибидаги Алюминий оксиди Al203 (2.174 %), Алюминий Al (1.150 %), Кремний оксиди Si02 (2.232 %), Кремный Si (1.043 %), Калций оксиди CaO (1,034 %), Калций Ca (0,730 %), Калий оксиди K20 (0.7402 %), Калий K (0.6145 %), Фосфор оксиди P2O5 (0.5558 %), Фосфор P (0.2425 %), Сулфоксид SO3 (0.5860 %), Олтингугурт S (0.2347) элементлари уларннинг айрим бирикмалари микдори бошка элементларга нисбатан куплиги маълум булди[8-9].

ХУЛОСА

1. Semina Nigelli уруги таркибидаги микро ва макроэлементларни фойиздаги микдорини аниклашда «Рентгенофлюресентли спектрометр Spectra Xepos 111, техник курсаткичи: 120/230В, куввати 150Вт. курилмаси (США) асбобида урганилганда Semina Nigelli усимлиги уруги таркибида 56 та элемент ва унинг 9 та бирикмаси микдори аникланиб, Semina Nigelli усимлиги уруги таркибидаги Алюминий оксиди Al203 (2.174 %), Алюминий Al (1.150 %), Кремний оксиди Si02 (2.232 %), Кремный Si (1.043 %), Калций оксиди CaO (1,034 %), Калций Ca (0,730 %), Калий оксиди K20 (0.7402 %), Калий K (0.6145 %), Фосфор оксиди P205 (0.5558 %), Фосфор P (0.2425 %), Сулфоксид SO3 (0.5860 %), Олтингугурт S (0.2347) элементлари уларннинг айрим бирикмалари микдори бошка элементларга нисбатан куплиги маълум булди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-73-79

REFERENCES

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Farmakognoziya (H.Xolmatov, O'.Ahmedov) Abu Ali ibn Sino Toshkent 1997. 2 Х.Х.Холматов, У.А.Ахмедов, Фармакогнозия: дарслик, Тошкент, Ибн Сино номидаги НМБ, 1995.

3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963.

4. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001.

5. Мурдахаев Ю. М. Узбекистонда ватан топган доривор усимликлар. Тошкент, 1990.

6.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978.

7.У. Ахмедов, А.Эргашев, А.Абзалов //Доривор усимликлар ва уларни устириш технологияси // Тошкент 2008 й.

8.IslаmovA.KH, Smanova Z.A, Matchanov A.D, Abdulladjanova N.G, Saidova V.A, Gaybullaeva.O.O, Ishmuratova. A.S, Radmov R.N, Khushvaqtov Z.Sh // Technology of production of active applications with natural capsulla against diseases caused by iodine deficiency. World journal of engineering research and technology. sjif impact factor: 5.924 wjert, 2020, vol. 6, issue 4, 91-104.

9.Ishmuratova. A.S., Istemov A.KH., Kholmurodova D., Pardaeva S., Saidmurodova Z.// Grow of the rubia tinctorum L (painted pigen) plant and its role in the national economy the compositions? Biological features and extracts of micro and macroelements // International journal of Research Mechanical and Production Engineeing Research and Development (IJMPERD) ISSN (P): 2249-6890; ISSN (E): 2249-8001 Vol. 10, Issue 3, Jun 2020, 1339-13944 TJPRC Pvt. Ltd. sjif impact factor JCC): 8.8746 SCOPUS Indeхed Journal

10. Исломов А.Х. Жалмуродова Д.Д. КомиловД.У. Курбанова А.Ж. Аткикаева С.И. // Smena Nigella усимлигини илдизи таркибидаги микро ва

макроэлементлар микдори.// УзМУ Узбекистонда табиий бирикмалар кимёсининг ривожи ва келажаги. Тошкент-21. Б.135-136.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.