CC BY
3https://doi.org/10.47500/2023.v14.i2.03
ГТАМР: 03:61:91
Бейсегулова А.К.1
1Эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык университетi Алматы к., Казакстан е-таД: aika_n75@mail.ru
6ЗБЕКСТАН ЖвНЕ ТУРКИЯ КАЗАКТАРЫ АРАСЫНДАГЫ ¥ЛТТЬЩ К¥НДЫЛЬЩТАР МЕН МвДЕНИ М¥РАЛАР: КОЛДАНЫЛУЫ МЕН КАСТЕРЛЕУ
ДЕЦГЕЙ1
Ацдатпа. Макалада взбекстан жэне Туркия казактарыныц улттык кундылыктары мен мэдени мураларыныц сакталуы, колданылуы мен кастерлеу децгеш берыген. Екi мемлекетте орналаскан казактардыц этномэдени бiрегейлiгi езара салыстырылып, талданады. взбекстан жэне Туркия казактары арасындагы этномэдени бiрегейлiк децгешн мэдени муралар, улттык кундылыктыц колданылуы мен сактау формалары аркылы талдау. Зерттеу макаланыц максатына сэйкес взбекстан мен Туркия казактары арасындагы этномэдени бiрегейлiктiц децгеш аныкталды, оныц казiргi колданыстагы жэне сакталып отырган атрибуттары керсетiлдi. Гылыми-теориялык тургыдан диаспора казактарыныц мэдени мураны сактау мен кастерлеу мэселеа Г.М. Шелердщ, В.Де Гольжак, Г. Лебон сиякты зерттеушьлердщ тужырымдарына негiзделдi. Макалада взбекстан мен Туркия казактарыныц этномэдени бiрегейлiгi улттык кундылыктар мен мэдени мураларды сактау формасы аркылы талданды. Бул гылыми теориялык тургыда арнайы эдебиеттермен зерделецдД. Автордыц бiрнеше жыл бойы взбекстан жэне Туркия казактары арасында жYргiзген кешендi далалык экспедиция жумыстарыныц материалдары пайдаланылган.
Кiлт свздер: диаспора, взбекстан, ТYркия, этномэдениет, бiрегейлiк, шежiре, салт-дэстYр, тарихи жады.
К1р1спе
Шетелдеп казак диаспорасыцыц этникалык бiрегейлiгiц аныктауда отбасылык естелiктер мен отбасы тарихыныц мацызы зор. Отбасылык
естелiктер сол эулеттщ басынан кешiргец тарихына байланысты калыптасып, уакыт ете келе урпактан урпакка жалгасып отыратын кубылыс. Бул естелжтер эр отбасыныц жеке тарихы
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
ретiнде ерекшеленедi. Муны тутастай алганда толы^ бiр этностын этникалык бiрегейлiгiн сипаттайтын кYрделi жYЙе десе де болады. Бул ретте отбасылык тарих кеп этностар Yшiн алгашында тендерл^ отбасылык бiрегейлiктi керсеткешмен, казак халкынын, туыстык жYЙесi тургысынан толыгымен этностын этникалык бiрегейлiгiн аныктайды. Отбасылык кундыльщтарды этномэдени бiрегейлiктiн бiр формасы ретiнде тYсiнетiн болсак, онда Эзбекстан жэне ТYркия казактары арасындагы бiрегейлiк денгейдi аныктауда да осы улттык кундылык пен мэдени муранын сакталуы, колданылуы жэне кастерлеу денгейiн аныктауга мYмкiндiк бередi. Оны диаспора казактарындагы отбасылык дэс^рлер, шежiрелер, тарихи орындар, тарихи жадынын жащыруы аркылы талдаймыз. Сонымен катар, салт-дэстYрлер мен турмыстагы колданылып келе жаткан заттардагы мэдени маркерлердщ керiнiс табуынан айгактауга болады.
Материалдар мен зерттеу
эдiстерi
Зерттеу макалада Эзбекстан жэне ТYркия казактарынын улттык кундылыктары мен мэдени мураларды сактау, оны курметтеу денгеш аркылы этномэдени бiрегейлiгi аныкталган. Диаспора казактары арасындагы этномэдени бiрегейлiктi аныктау максатында Эзбекстан, ТYркия мемлекеттерiнде жYргiзiлген кешендi этнографиялык экспедиция материалдары пайдаланылды. Сонын iшiнде ТYркиядаFы Салихлы, Нииде, ЗейтYнбурын, Алтайкей жэне т.б. елдi мекендерде орналаскан казактар арасындаFы сухбаттар, сауалнамалар колданылды. Сол сиякты, Эзбекстан казактарынын жоFары жэне теменп
Шыршы^, Кыбырай, Заравшан казактары арасында жэне елiмiзге оралган кандастар арасында алынган зерттеу материалдары усынылып отыр. Макалада, тарихи салыстырмалы, этнографиялык бакылау, сауалнамалар мен сухбат материалдарын салыстыру, талдау, контент сараптамалык зерттеу эдiстерi колданылды.
Талдау
¥лттык кундыльщтар мен отбасылык естелжтердщ заман ете ауысып, экеден балага, агадан imre берiлуi женiнде кептеген авторлардыц ецбектершде керiнiс тапты. Оныц катарында, элеуметлк естелiктердi XIX гасырдыц екiншi жартысы мен XX гасырдыц басында Н.А. Бердяев, Вл. Соловьев, П.А. Флюренский, Г.М. Шелер, А. Швейцар жэне т.б. авторлардыц ецбектершде байкала бастады. Мысалы, Н.А. Бердяев езiнiц философиялык шыгармаларында адамныц шыгарма-шылык белсендштнщ элеуметтiк естелiктегi орныныц мацыздылыгын атап етт (Бердяев, 1991: 212). Ал П.А. Флоренский адам жадысын Кудайды танумен (коршаган ортаны танумен) байланыстырады, М. Шелер болса адамныц тарихи жадысын ерекше касиет ретiнде карастырып, бул адамныц езш тануга мYмкiндiк беретiн курал ретшде тYсiндiредi. Ресейлiк зерттеушiлер Б.Г. Могильницкий, П.В. Лукина, И.В. Ведющина, И.Г. Коновалова, Б.Н. Устьянцева жэне Ю.В. Филипповтардыц
зерттеулерiнде тарихи естелiктер этностыц калыптасуында мацызды компонент ретшде аталады (Филиппов, 2002: 122). Мунда тарихи жадысын, этникалык тшсллтн жогалткан этнос мэцгYрт ретiнде керсетшедь В. Де Гольжак элеуметтiк жадыны тарихи
жадымен байланыстырып, жады бул -тарихилыктыц куралы деп аныктайды (Гольджак, 2003: 156). Мундай естелжтер тек кана тарихи емес, сондай-ак мэдени естелiктердi бiрiктiрiп, адамныц жэне когамныц бiрегейлiгiц калыптастырады деген тужырымга келедi. Бул коFам емiрiцде болтан окигалардыц эр адамныц кабылдау кабыетше карай ез жадысында орын алуы деп айтсак та болады. Нэтижесiцде уакыт ете келе элеуметтiк жадыны отбасылык естелiктер курайтынын байкаймыз.
Жалпы, отбасылык естелжтердеп мацызды окигалар тутастай
элеуметпк естелiктермец байланысты болатыны анык. Осы ретте элеуметпк психологияныц классигi Г. Лебон, Г. Спенсерден кейiц элеуметпк жады жецiцде былай дейдi. Ол индивидп емiр бойына ата-бабасыныц, ата-анасыныц жэне коршаган ортасыныц ыкпалында болады деп аныктайды (Лебон, 2006: 5-115). Осы кезецде осы коршаган ортаныц ыкпалы оныц тарихи санасын калыптастырады. Г. Лебон будан эрi цэсiлдiк белiцiстер жецiцде айта келе, нэйлдщ элеуметтiк жадысыныц макро децгешн узак уакыт урпак арасындагы жадымен байланыстырады. Оныц пiкiрiцше нэсыдер тек кана емiр сYрiп отырган адамдардан гана емес, сондай-ак олардыц дYЦиедец еткен ата-бабаларынан турады дейдь Ол ез тужырымдарында халыктыц тагдыры тек кана тiрiлердiц кызметiцец емес, елыердщ де эсерiцец турады. Элыер тiрiлерге физикалык тургыда септiгiц типзбесе де, саналык тургыда олардыц емiрлiк тэжiрибесi пайдаланылады. Халык - бул еткен кYЦЦец куралган организм ретшде калыптасады (Лебон, 2006: 48). Г. Лебонныц бул тужырымда-рын казiргi этностардыц езiц езi сактау мэселесшде карастыратын болсак, эр
МЭДЕНИ М¥РА
адамныц физикалык мYмкiцдiгiцец еткен ата-бабаларыныц емiрлiк тэжiрибесi керiцетiцiц аныктауга болады.
Нэтижелер
Этнологияда элеуметтiк жады этностыц еткен емiрiц кешецдi тYрде карастырады. Оныц iшiцде дэстYрлi мэдениет пен езге этностармен карым-катынасын жэне эртYрлi окигаларды камтиды. Бул арада ужымдык жэне отбасылык жадыны ажыратып алу керек болады. Отбасылык тарихи естелжтер ез отбасын, руын жэне тайпасыныц еткецiц кере бiлу (Иванец, 2003: 14-17). Бул ез отбасыныц калыптасуы тарихын танып бiлу Yшiц бiрцеше фактор эсер етедi.
Бiрiцшi фактор - тарихи дискурс бо-луы шарт. Мысалы, мемлекет келемшде болган iрi окигалардыц ез отбасыцмен байланыстылыгы. Бул тургыда взбекстан жэне ТYркия казактарыныц тарихи тагдырына елiмiзде болып еткен, ашаршылык, территориялык белшктер, KуFыц-сYргiц, эпидемиялык аурулар, жуттар жэне т.б. окигалар эсер еткецiц байкауга болады. Бул факторды отбасы шшдеп осы iрi окигаларга байланысты эртYрлi эцгiмелер, окигаларды курайды. Шетелдегi казактар Yшiц мундай естелiктер тек бiр отбасыныц гана емес, тутас бiр рудыц тарихын сипаттайды. Осы тургыда взбекстан казактарыныц рулык курамы, калыптасуы мен орналасуын галым Б.К. Калшабаеваныц ецбегiнде былай деп тYсiндiрiледi: «Эзбекстандагы казактардыц негiзгi белiгiн улы ЖYЗ казактары курайды. Олардыц басым белт ездерiнiц ата мекенiнде емiр сYрiп, 1924-1926 жж. Орта Азия республикаларын улттык-территориалдык жагынан межелеуге байланысты бегде елдiц курамында калып, бYгiнде «ирредент» деп аталган кауымнан турады. Буларга Ташкент,
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Сырдария, Жызак облыстары казактарын жаткызуга болады. Аталган аймактарда тек ирреденттер гана емес, миграциямен, ягни саяси кугыншылыкпен не баска да себептермен кешн кeшiп келген диаспора тобы да кездеседЬ (Калшабаева, 2004), ал Каракалпакстан казактары арасында ашаршылык жылдарында босып, Арал тещзш жагалап балык аулап, казiргi отырган аймакка келгендерiн атап етсе, келей бiр естелiктер Каракалпакстан (Бескала) аймагын Батыс Казакстан казактары сол кезде географиялык ерекшелiгiне карай «Ой» деп атаган. Ал Yстiрттiн маны казактар Yшiн «Кыр» деп аталды. Бул территорияларда кeшiп-конып жYрген казактар кыстагы аяздын катты болуына байланысты кейбiр жылдары кыстауга Ойга тYсiп кететшдерш айтып отырады (I). Сол сиякты кейбiр естелiктерде Кырда шешек деген ауру шыгып, сонын себебiнен Ойда калып койгандарын жеткiзедi. Мунымен коса кейбiр жылдары жуттын екi жыл катарынан келгенiн аныктайтын естелiктер бар. Ол Каракалпакстан казактары арасында «Мешш-Тауьщ» жылы ретiнде сакталган. Мешiн, тауык жылдарынын кeшпелi казактын турмысына колайсыз келгенi жeнiнде тарихта кептеген факллер бар. Халкымыздын эн eнерiнде де осындай киын-кыстау замандар, табиги апаттардын сипатталганын байкауга болады (II). Сонын бiрi Батыс Казакстан эншiлiк мектебшщ iрi eкiлi Кызыл Турдалыулынын (1860-1921 жж. Актeбе облысында eмiр сYрген, 1921 жылы ашаршылыктан кайтыс болган) «Мешiн, тауык» энi сакталган. Энде:
Казакка киын болды мешiн, тауык,
Жттке атка мiнген болды кауш.
Алаштан эн оздырган Кызыл аган,
Yйiнен iше алмады кeже тауып.
Елдерiм-ай! Ерлерiм-ай! Жем, Сагыз, Ойыл, Киыл
бойлай жайлап, Самсатып сала сайын бие байлап. Кешегi баста дэурен турган шакта, Бэйгеге ат косушы едiк Майлыбайлап. Елдерiм-ай! Ерлерiм-ай!
Жайлаган сахараны елдерiм-ай, Алашка аты мэлiм ерлерiм-ай. Заманым жан алкымнан алган шакта, Шагайын кiмге каЙFы-шерлерiмдi. Ерлерiм-ай! Елдерiм-ай! - деп жалFасады (III).
Энде керсетiлген ашаршылык жылдарындаFы Батыс Казакстан казактарыныц жай-кYЙi айтылады. Ал бул Каракалпакстан казактарыныц отбасылык тарихи естелiктерiмен сэйкестенедi. Осылайша эр отбасыныц тарихы тутас рудыц немесе этникалык топтыц тарихын сипаттайтын болса, оныц бiрегейлiгiне де кызмет етуi тиiс. Бул женiнде кептеген зерттеушшер отбасылык бiрегейлiктiц урпак арасындаFы естелiктердi тасымалдауда басты орынFа ие болатынын атап етедi.
Кептеген зерттеушiлер Yшiн индивид биологиялык жэне психологиялык тутастык болса, ал А.А. Шутценберг психоэлеуметлк катынастардыц
индивидтiц психологиясына отбасылык жYЙе аркылы калыптасуымен толыктырады (Шутценберг, 2001). Осылайша отбасылык мифтщ калыптасуыныц езi урпак арасындаFы байланысты, ондаFы тарихи жадыныц сакталуын камтамасыз етедi. Отбасылык миф женшде алFашкылардыц бiрi болып З. Фрейдтiц ецбектерiнде кездестiруге болады. Ол езшщ «Тотем и табу» атты ецбегiнде эр адам ез шшде айтылмаFан сыры болады деп жазды (Янчук, 2005: 15). Бул «адамныц архаикалык мурасы
езшен алда еткендер туралы естелiктер калдырады. Бул алдагы еткендердiц тэжiрибесiнен калыптасады» - деп жазды (Янчук, 2005: 15).
взбекстан жэне ТYркия казак-тарыныц этникалык жэне этномэдени бiрегейлiгiн сактау YPДiстерiн зерттеу барысында ею мемлекеттегi кандастарымызга ортак кундылыктарды карастыруды кажет етедi. Мунда ана плш сактау, тарих, мэдениет Yлгiлерi, салт- дэстYP т.б. жатады. Бул тургыда шетелдегi казактардыц этномэдени бiрегейлiгiн аныктауда олардыц урпак арасындагы сабактастыгын, Yлкендер мен жастардыц кезкарасын, ага буын екiлдерiнiц кызметiн сараптаган дурыс болады. вйткенi, взбекстан казактары казiргi коныстанган жерiн ата-бабамыздыц жерi деп керсетедi (IV). Сондай-ак, ТYркия казактарыныц да Анадолыга коныс аударганына Yш урпак ауысты. Бул дегенiмiз ортак тарихтыц, тарихи жадыныц калыптасатын кезецi немесе алгашкы келушiлердiц умыт болып, жаца тарихи окигалардыц орын алатын кезещ ретiнде карастырса болады. Мысалы, гылымда мундай кубылыс тарихи жадыныц урпактан урпакка берiлуi ретiнде аныкталады. Жастар мен Yлкендердiц ортак мэдениеттi калай кабылдауындагы мэселелерi тiкелей тарихи жадыныц сакталуына байланысты болады. Бул жагдайды ТYркиядаFы казак диаспорасы казiргi кезде жас урпакка еткен тарихымыз бен салт-дэстYрлерiмiздi сiцiруге тырысатындарын жеткiздi (V). ДэстYрлi мэдениеттiц урпактан урпакка жалFасуы шетелдегi казактар Yшiн этникалык бiрегейлiгiн сактаудыц мацызды факторы болып табылады.
Шетелдегi казактардыц урпак арасындаFы тарихи жадыныц сакталуын езара берiлуiнде ец басты фактор
МЭДЕНИ М¥РА
казактыц шежiре дэстYрi болып табылады. Шежiре Fасырлар бойы калыптаскан, атадан балаFа берiлiп келе жаткан рухани телкужат десе болады. Шежiренi сактау аркылы казак халкы туыстык байланыстыц кундылынын, кан тазалыFын, отбасы институтындаFы кYрделi мэселелердi шешiп отырды. Казiргi кезде ТYркия казактары арасында да шежiре айту, оны сактап, насихаттап отыру Yрдiстерi керiнiс табуда. И. Сванбергтщ ТYркия территориясында жYргiзген алFашкы зерттеулершщ езiнде казактардыц KOныстануындаFы рулык ерекшелжт жэне езара шежiрелiк дэстYрдi сактап отырFанын жазды (Svanberg, 1989). ТYркия казактарыныц басым белiгi Орта жYЗдiц Найман, Керей тайпасыныц Молкы, Шеруш^ Жэнтiкей, Жэдiк, Ителi, Шубар-аЙFыр жэне т.б. руларымен катар ¥лы ЖYЗ жэне Кiшi ЖYЗ руларыныц аталары бар екенi дэлел. Бул ретте казактыц кай руы болмасын казiргi уакытта ез руын, жетi атасын толык бiлетiнi керiнiп отыр. Муны шетелдiк казактардыц YЙлерiнде арнайы басылFан шежiре кiтаптарыныц сакталып, уакыты келгенде кайта толыктырылып отырFанынан байкаймыз. Осындай урпак арасындаFы тарихи жадыныц байланысын шежiре аркылы айшыктау халыктыц этномэдениетшдеп турак-тылыкты керсетуi тиiс. ТYркия казактары арасында шежiренiц мацыздылыFы Халифа Алтайдыц «Естелiктерiм» ецбегiнде темендегiдей елец жолдарымен керсетiлген:
Казак елi Yш ру боп танылады:
¥лы, Орта, Кiшi ЖYЗ боп табылады.
Жалайыр, Албан, Суан, Кацлы,
Yйсiн -
¥лы ЖYЗ курамына алынады.
ULTTYQ MYZEIÎ
Аргын, Найман, Конырат, ^ыпша^,
Керей, Уак,: ^уралган Орта жYзге 6api 6ipaK. Соларга «Алты арыс» деп
ат койылыпты, Айтылган ел аузында бурынырак.
Yш тайпа ел жатады K^i жYзге, Ертеден бiлiнгенi 6YriH 6i3re. Бай улы, Элiм улы, Жепру деп, Аныктап кeрсетейiн оны йзге.
Аталган екi тап боп Керей елк Абак Керей, Ашамайлы Керей дейд^ «Он екi Абак» болып eсiп-eнiп, Толыксып жYрген кYнi мерей едь
Жэнтiкей, Жэдiк, Молкы, ол -
Каракас,
Кенсадак, Шерушi мен тагы Сарбас. Ителi, Шубарайгыр, Жастабан да, Меркгг пенен Шимойын тагы аралас.
Деп айтар «Он ею Абак» - осыларды, Барлыгы бiр «Керей» боп косылады. Керейдщ жалпы ураны
«Абак» болып, Тагы бар эрбiр таптын ез ураны.
Жэнтжей уран салса, «Шакабайлап!» «Жанаттап» Жэдж шыгар
тагы айгайлап. Молкы - «Машан», Сарбастар -
«Сартокайлап», Ителi - «Букарбай», Каракас -
«Каптагайлап».
Айгайлап Меркiт шыкса -
«Кулсары!» деп, «Жобалайдап» - Жастабан
шыгады кеп, Кенсадактар - «Жабайлап»
уран салып,
«Элменбетке» Шимойын салады тек.
Шубарайгыр ураны - «Кожаберген», Шерушi «Байтайлактап» соза берген. Тебелесте, жещсте, бэсекеде. Калыптаскан уран боп,
мше, ежелден.
Жэнiбек батыр шыккан бул Абактан, Ту алып, тулпар мшш данкы шыккан. Сондыктан Абак Керей
жауга шапса -«Жэнiбек - Жэшбек!» деп урандаткан (Алтай, 2014: 10-11) деген елен жолдары аркылы ез естелiктерiнде жеткiзедi.
ДэстYрлi дYниетанымда шежiренiн тагы бiр кыскартылган тYрi ретiнде эр Yйде ез эулетшщ жетi атасын бiлу казактын ерекшелтн кeрсетедi. Казiргi кезде ТYркия казактары жет аталарын эртYрлi схема аркылы каFазFа шыгарып, оны Yйдiн тер жаFына iлiп койып отырFандары кездеседь Бул жетi атаны бiлудiн маныздылы^ын кeрсетедi. Ал, жетi ата мен шежiренi бiлу езш-eзi танудын басты факторы болып табылады. Этникалык топтын кеп санды халыктын ортасында отырып, шежiре, жетi ата сиякты мурасын сактап отыруы этникалык жэне этномэдени шекаранын бар екенiн аЙFактайды. Бул, ез ата-бабасынын кайдан шыкканын жэне кайдан келгенi женшдеп бiлiмi этностын езара окшауланып, баска этностардын арасында этномэдени шекаранын калыптасуын камтамасыз етедi. Осы турFыда жет атанын сакталуы рулар мен тайпалардын езара бiрiгiп, адамдардын ез орталарында кауiпсiз сезiнуiне жаFдай жасайды. Бул ру арасындаFы байланысты реттеушi фактор ретшде, кыз алысатын жэне кыз алыспайтын аFайындардын реттiлiгiнiн ара-жiгiн ашып бередi.
Ал Эзбекстан казактары ¥лы жYЗдiн iшiндегi Жаныс руынан шыккан Кыбырай батырдын Шыршык eзенiнiн он жаFасында турFаны жазылады
МЭДЕНИ МУРА
(АрFынбаев; Муканов; Востров, 2000: 51). Соныменкатар,осыецбектеДулаттардыц XIX Fасырдыц аяFы мен XX Fасырдыц басында непзшен Жетiсу облысы Капал, Жаркент, Верный уездершде, Сырдария облысыныц Шымкент, Эулиеата, Ташкент уездерiнде турып келгенiн жазады (АрFынбаев; Муканов; Востров, 2000: 52).
Казiргi кезде взбекстанныц кура-мына кiрiп отырFан Каракалпакстан казактарыныц негiзгi белiгi Кiшi ЖYЗ казактары екенi белгiлi. Казактардыц осы тобыныц iшiнде де жет ата, шежiре мэселесi жаксы сакталFан. Каракалпакстан казактары арасындаFы шежiренiц жаксы сакталFаны
элдекайда айшыкты керiнiстерге ие. Муныц iшiнде казактардыц ез рулары арасында топтасып, бiрiгiп араласуына жаFдай жасап отыр. Ру болып ужымдасып отыру тек кана взбекстан, Каракалпакстанда Fана емес, сол сиякты, КазакстандаFы аFайындармен карым-катынас жасауына негiз болып отыр. Мундай ужымдык катынастарды Yлкен астарда, iрi тулFалардыц мерейтойларын атап етушен керiнедi. Мысалы, 1993, 2013 жылдар аралыFында Кiшi ЖYЗ казактарына белгiлi тулFа XVIII Fасырда емiр сYрген Барак батырдыц 250, 270 жылдык мерейтойын ас кылып бердь Асты Барак батырдыц мазарыныц жанында Yстiрттегi Сам кумында бердi (Асау барак, 2000). вткiзiлiп отырFан осы шаралар тжелей шежiренiц, ацыздардыц, эртYрлi тарихи эцгiмелердiц урпактан урпакка жалFасып берiлiп келе жатканыныц керiнiсi болып табылады.
¥рпак арасындаFы сабактастыкты байланыстыратын муралар фольклор Yлгiлерiнен керiнiс табады. Мысалы, ТYркия казактары арасында
темендепдей бесiк жырыныц Yлгiсi
сакталFанын информатордыц берген деректерiнен кездестiремiз:
«Элди, элди абайын, Атка токым жабайын. Ел сYЙмесе сYЙмесiн, взiм сYЙем аппаFым. Элди, элди, элэулэу, ¥йыктай койшы балам-ау. Ак шатыр мен кек шатыр, Iшi толFан кыз жатыр, Белiнен тартсам оянбас, Бетшен сYЙсем бал татыр. Эмiр деген туыпты, Келге бетш жуыпты. Келге келген кыздарды, Таякпенен куыпты»,- дерек берушiнiц мэлiметiнше бул бесж жырын ол эжесiнен еспген (VI).
Осындай естелiктердiц бiр катарында тарихи окиFалар, жекелеген тулFалардыц басынан еткiзген таFдыры да камтылады. Бул ретте ТYркия казактары Yшiн Халифа Алтайдыц кайраткерлiгiнiц орны белек екеш рас. Себебi, Х. Алтай ез шыиармаларында, естелiктерiнде казактардыц Алтайдан Анадолыиа кешкенiн, жолдаFы киындыктарын таркатып жазады. Сондай жырларыныц бiрi казактардыц Пэюстаннан ТYркияFа кешуге бет бурFандары женшде:
ТYркияFа кешу эрекетi Азамат Пэюста^а бола алмадык, Отансыз боскын ел боп
турып калдык. вмiрдiц келешекке кYнiн ойлап, ТYркияFа кетудi кецiлге алдык.
ТYркияда «Мехмет Ирфан» деген кiсi, Жазушылык едi оныц негiзгi iсi. Аралап ПэкiстанFа келш калды, Мыц тоFыз ЖYЗ кырык TOFЫЗ
жылдыц кысы.
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Таныстык Пешаварда сол кiсiмен,
Жол-жорык сурадык бiз ол кюден.
«ТYркияFа кетудi калап турмыз,
ТYркiстандык тYрiкпiз босып жYрген», (Алтай, 2014: 129) - деп, Пэюстаннан ТYркияFа кешкен тарихына токталады.
Шетелдегi казактардын осы ортак мурасы ретiнде алFашкы АнадолыFа келген кездегi естелiктерiнiн езi iргелi зерттеулердi кажет етедi. Онын iшiнде Халифа Алтайдын енбектерiнде ерекше кезге тYседi (Алтай, 2014) Мундай деректж жазбалар, баска да коFам кайраткерлерiнiн естелiктерi мен арнайы енбектершде керiнiс табады. Кеш тарихынан баска, шетелдеп казактардын арасында ШынжандаFы тарихи ок^алардын да кейбiр кырын байкауFа болады. Сонын катарына Зука батыр, Акыт кажы, Оспан батыр сиякты кептеген тулFалардын тарихи бейнесi эртYрлi аныздар мен энгiмелерде сакталFан. Ертеде еткен осындай мэндегi энгiмелердiн сакталуы казакы болмыстын басты кайнар кезь Осындай батырлар мен эулие юсшердщ елге, KOFамдаFы кызметiн аныз кылып айта отырып, жас урпакты адамгершыжке, ултжандылыкка тэрбиелеген. Бул ТYркия казактарынын эр рудын екiлi ретiнде жж-жжке белiнбей ортак KаЙFылы тарих аркылы, езара <^з» уFымынын аясында бас косуынын негiзi факторы ретiнде карастырамыз. Ал, осы дэстYрлi кундылыктарды урпактан урпакка жеткiлiктi дэрежеде жеткiзу казiргi коFамнын басты мэселесi екенi анык.
К,азактын кеш тарихына YHiлетiн болсак, бул тек белгiлi адам тобынын бiр жерден екiншi жерге орын ауыстыру емес, оны мэдениеттiн ауысуын, езгеруiн, толыFуынын негiзгi факторы ретшде карастыруFа болады.
Батыс элеуметтанушылары мундай миграциялык Yрдiстерге сYЙене отырып, мигранттардын бiр жерден келесi мекенге ауыскандаFы кызметiне жiтi токталып, олардын тек кана езiнiн тiршiлiк камын жYзеге асырмай, мэдениеттiн де тасымалданатынын ескерш, «мигрант -мэдениет тасымалдаушы» деген терминдi енгiзген болатын (Джери, 1999). Бул терминнщ аясында казак кешшщ курылымын карайтын болсак, шетелдегi казактардын езi мэдениет тасымалдаушы Kызметiн аткарады. Бiрiншiден, олар казак жерiнен элемнщ тYкпiр-тYкпiрiне казак мэдениетiн жеткiзсе, екшшЦен, сол шетелде жYрген кандастарымыздын елге оралFандаFы алып келген казак мэдениетшщ езге ортада сакталFан Yлгiсiне куэ болып жYрмiз. Бiрiншi мэселе бойынша карайтын болсак, казiргi ТYркия казактары арасында АуFанстаннан келген казактардын белек тобы турады. Олардын емiрлiк салты, сол баяFы Батыс К,азакстаннын дэстYрлi мэдениетiнен керiнiс бередi. Мысалы, ТYркиядаFы АуFанстан казактарынын бiрден кезге тYсетiн ерекшелiгi немесе Кiшi жYз казактары екенш аЙFактайтын сипаты эйелдердiн толы^ымен ак орамал таFып жYретiнiнен байкалады. Ал, ТYркияFа Алтайдан барFан казактарда бул дэстYP сакталмаFан. Орамалдын тYсi мен семантикасына карамастан таFа бередь ОсыFан уксас мэдениеттiн тYрлi керiнiстерi шетелдегi казактардын емiрiнде колданылып келедь
ТYркия казактары Yшiн тарихи жадынын таFы бiр орны - олардын тегшдеп «Алтай» уFымынын сакталуы. Эйткеш, Алтайдан ауа кешкен аFайындар ТYркияFа барып кужат рэсiмдеген кезде, ездершщ атажурты Алтайды ансап тегi ретшде косып алFан. Муны ТYркия казактары арасындаFы «Алтай», «Жаналтай», «Эралтай»
сиякты фамилиялардыц кеп кездесуiнен байкаймыз. Бул этностыц тарихи отанымен езш байланыстыруынан туындаFан шешiм ретiнде карастырFан жен. Алтай атауын ТYркиядаFы казактар - «Жер» деп те атайды. «БYкiл казактар тыFыз орналаскан ауылдарда жиналады. Казiргi кезде телефонда бYкiл казактыц ортак чаттары бар немесе аталас рулардан соларFа хабар берШп, бэрi жиналады. Кейбiр кезде тек руластар жианалады, кудаларын косады. Баска рудыц баласы келмейдi. Эркiмнiц ез аталастарыныц чаттары бар. АFайынныц хатымына барады. Казакстан Тэуелсiздiк алFалы 1991 жылдан езiмiз, KазаFымыз деген ойлар келш, елiм деп сейлей бастадык. Тарыдай шашылFан казактарды iздестiрiп, казак десе жYрегiмiз елжiрейтiн болды. взiмiздiц KазаFымыз деп, шеттегi казактарды, туыстарымызды таба бастадык. Казактар барлык жиын-тойларда бiргемiз. Орта буын екiлдерi тiлiмiздi умытпай отырмыз дейдi. Сырт елде жYрсек те, елiмiздегi казактарFа, халкымы^а дуFа етемiз. Кек туымызды кергенде езiмiздiц KазаFЫмыздыц туы деп куанамыз». Бул жердегi казактар бiрлiгiн жалFастырып отыр. АFайынныц барлык жасап отырFан iс-шарасына баратынын жеткiздi акпарат беруштер (VII).
Зерттеу барысында тYркиялык казактардыц аты-жендерi, тектерiнiц ресми кужаттарда TYркиялык зацдык кужаттар негiзiнде жазылса, ^нделжт емiрде казак халкыныц дэстYрi бойынша немесе белгiлi ру-тайпалык, туFан жер атаулары негiзiнде айтылуы ете бiр гылыми жаFынан айрыкша кецiл белетш мэселе. Мысалы, Жэнтiкей руынан шыккан Эбулкайым Тимур Максатулын ауылдастары «Эбулкайым Базаркул» деп атайды (VIII). Базаркул Жэнтжей руынан шыFатын Yлкен аталыктыц
МЭДЕНИ М¥РА
аты болып табылады. Осындай мысалдар ТYркия казактары арасында жиi кездеседi. Керiсiнше, взбекстан казактарын зерттеу барысында мундай ерекшелжп, кубылысты кездестiре алмадык. взбекстандаFы кецеспк жYЙе казактардыц этномэдени кундылыктарына айтарлыктай эсер еттi. Муныц езi взбекстан мен ТYркия казактарыныц арасындаFы этникалык бiрегейлiктiц езiндiк ерекшелiгiн керсетедi.
Тарихи жадыныц этникалык бiрегейлiкке ыкпал етуiнде мемориалды орындардыц да орны ерекше. Мемориалды орындар (ескертюштер, арнайы символикалык орындар, тарихи Fимараттар жэне т.б.) адамдардыц тарихи кезецдерде аткарFан емiр тэжiрибесiнен хабар беретш басты мура ретiнде сакралды децгейде карастырылады. Елдщ тарихы мен мэдениетiнде орын алатын осындай орындарды мемориалды ескерткiштер ретшде карастырамыз. Мемориалды орындар урпактан урпакка жалFасып келе жаткан дэстYрлi мэдениетл дэрiптеушi орталык ретiнде де тYсiндiрiледi.
Осындай мемориалды орындар шетел казактарыныц мэдени-элеуметтiк жаFдайын жэне коFамдык катынастарын керсететiн негiзгi символикалык нысан ретiнде карастырылады. Мунда мемориалды ескертюштер мен орындардыц калыптасуы эр кезецде мэдени, саяси жэне мемлекетпк жYЙенiц YPДiсiне байланысты болFанын керсетедi. Осы турFыда мемориалды орындар жекелеген Fимарат ретiнде сол кездеп мэдени ерекшелiгiне сай болып, уакыт ете келе кундылыFы артса, кейiнгiлерi кейбiр тарихи окиFалар мен мемлекетпк идеологияны жYзеге асыруда жэне жекелеген тарихи ок^аларды урпак санасында дэрштеу
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
максатында калыптастырылады.
Алайда, кейбiр мемориалды
орындардыц санаулы жылдардан кешн кундылыгы жойылып, тарихилыгын жогалтады. Мемориалды орындардыц урпак жадысындагы орны Эзбекстан казактары мысалында айрыкша кезге тYседi. Бул ец алдымен, казiргi Эзбекстан территориясында орналаскан казактыц белгiлi тулгаларыныц ескерткiштерiн камтиды. Муныц катарында Жалацтес баhадYр, Теле би, Эйтеке би, Дэуы батыр (Каракалпакстандагы) жэне т.б. кептеген тарихи ескертюштер жас урпактыц тарихи санасын жацгыртып отырады (Токтабай, 2020: 74-80). Осы сиякты ТYркия казактары арасында да тарихи ескертюштердщ тарихи жадыны сактауда мацызы кем емес. Алайда, ТYркияда тiкелей казактарга кене ескерткiштер болмагандыктан осы жерге кеш бастап келген тулгалармен жэне тарихи тулгалар кебiнесе Абай Кунанбайулыныц, Кабанбай батырдыц ескерткiштерiн кадiр тутады.
Эзбекстан казактарыныц арасында жYргiзген кешендi этнографиялык зерттеу жумыстарымыздыц нэтижесiнде Кызылкум казактары арасында Yйлерiнiц мацайын ертеректе ата-аналары мекендеген журтын темiрмен коршап койганын кердiк. Муны казактыц танымындагы «журт», «ата журт», «кене журт» угымдарымен байланыстырсак болады.
ТYркияныц казiргi жаhандану заманында жедел дамып келе жаткан экономикасы мен элеуметтж YPДiстерi мундагы казактардыц ез бiрегейлiгiн сактауына айтарлыктай эсер еткенiмен, элi де болса этномэдени ерекшелiктерiн байкауга болады. Соныц iшiнде отбасылык кундыльщтардыц осы уакытка дейiн сакталып, Yлкендердiц жастарга жеткiзiп беруi. Алайда, бiз
KарастырFан аудандардаFы казактардын аFа буын екiлдерi жастардын казiргi заманFа лайыкты емiр сYрiп, дэстYрден алыстап бара жатканын айтып отыр. Бiрак шетелдеп казак жастары Yшiн бул кубылыстар езiндiк дэрежеде шектеулi YPДiстерде езш езi сактаудын ерекше жолы десе болады. K,азiргi ТYркия жастарына дешнп мэдениеттiн езi узак уакыт бойы езгерiп, жанарып жеткiзiлiп отыр. Казактардын бул мэдени кундылыктары казiргi кезде символикалык сипатка енiп отыр.
ТYркия казактарындаFы урпак арасындаFы сабактастыкты шежiреден баска, отбасындаFы эдет-Fурыптардан, салт-дэстYрлердiн элементтершен
аныктауFа болады. Отбасылык дэстYрлердегi материалдык емес мэдениет Yлгiлерiнiн езi атадан балаFа жалFасып келе жатыр. Себеб^ казак мэдениетiндегi кейбiр дэстYрлердiн орындалуынын езi арнайы бiлiктiлiк пен тэжiрибенi кажет етедi. Осы турFыда ТYркия казактарынын материалдык емес мэдениет муралары тарихи жадынын урпактан урпакка жалFасып отырFанын керсетедi. Тамактану жYЙесiндегi орындалатын дэстYрлердiн орындалуы. Ол эртYрлi отбасылык мерекелердеп казактардын дастарханындаFы ет асылуы, бауырсак пiсiрiлуiнiн барлыFы Yлкендерден жалFасып келе жаткан дэстYP болып табылады. Бул ретте бiз бул таFам тYрлерiн материалдык мэдениеттен тыс, олардын жасалу жолдарына, онын эдеп, жосы^ына фокус жасап отырмыз. Мысалы, етт табакпен мYшелеп тарту, шэй кую осынын барлыFы дэстYрлi эдептердiн жалFастыFын керсетедi. ТYркия казактары ак шэй (сYтiн мол косып дайындалады) iшедi (IX). Тура осындай шэйдiн тYрiн Кытай жэне МонFOлия казактары тутынады. Сондай-
ак, Б.К. Калшабаеваныц ецбегшде казактардыц шэЙFа CYT катып iшуi Орта Азия казактарыныц ортак бiрегейлiгi деп тYсiндiредi (Калшабаева, 2004). Казак дэс^ршдеп колFа су кую бiр жаFынан арнайы белек орындалатын к-шара болFанымен, мунда да езiндiк байланыстар бар. Бул ретте «бата бастан, су аяктан» деген сезi элi де колданыста екенi керiнiп отыр. «КолFа су кую» дэстYрi ТYркияFа АуFанстаннан келген казактар арасында жаксы сакталFан. Астан кейiн бата беру, ас кайыру сиякты дэстYрлердiц езi урпак арасындаFы езара байланысты тYсiндiредi (X).
Шетелдегi казактардыц этникалык бiрегейленуiнде туыстык катынастыц Yзiлмеуi, езара аFайын болып араласып отыруы, Yлкендердiц жастарFа ез туыстарын таныстырып, белiнiп жарылмай ортак бауыр ретiнде аралас-куралас отыруын камтамасыз етiп отыр.
Осындай туыстык катынастардыц казiргi кезде орын алу жаFдайы, езара араласу мYмкiндiгi эртYрлi мерекелер мен отбасылык шаралардан керiнедi. Мунда, елiмiздiц айтулы мерекелерше арналFан iс-шараларда Казакстанныц тарихы, мэдениеп жайлы айтылады. Сол сиякты отбасылык к-шараларда тойларда, астарда бата берыш, неке киылады. ЭртYрлi рулардыц аксакалдары жиналып, бурынFы еткен окиFаларын жастармен белкедь Муныц езi жастардыц шежiренi, отбасы жэне рудыц тарихын быуше мYмкiндiк бередi. Осындай туыстар арасындаFы iс-шараларда казактыц Yлкендi сыйлау, курметтеу сиякты жен-жосыкты YЙренiп тэжiрибеден етюзедь
Этностыц этникалык бiрегейлiгiн аныктауды кептеген факторлар аркылы керсетуге болады. Соныц катарында этностыц емiр даFДысындаFЫ улттык кундылыктарды кастерлеу YPДiсi
МЭДЕНИ М¥РА
эртYрлi символдар аясында белгiленедi. Этникалык бiрегейлiктi символикалык турFыда тануды кептеген теориялык ецбектерден керуге болады. Мундай улттык кундылыктарды кастерлеудщ маркерiн шетелдеп казактардыц турмыс-тiршiлiгiнен кеп байкауFа болады. Мысалы, Дж. Де Востыц «Этнический плюрализм: конфликт и адаптация» атты ецбегiнде этникалык бiрегейлiктiц шю курылымдарын аныктайды. Оныц пiкiрiнше, саяси этникалык бiрегейлiктен герi эстетикалык дэс^рлерге, мэдени символдарFа жэне адамзаттыц жалпы кундылыктарына ЖYгiнген дурыс (Де Вос, 2001: 229). Де Вос этникалык бiрегейлiктi мэдени символикалык жжтелу ретшде карастырады. ЯFни, адамдардыц саяси бостандыиы болмаса да, тiптi территориясы болмаса да этникалык бiрегейлiктi сактай алады деп керсетедi (Де Вос, 2001: 236).
Отандык Fалымдар iшiнде Р.К. Кадыржановтыц «Этнокультурный символизми национальная идентичность Казахстана» атты ецбегшде этникалык бiрегейлiктiц символы ретшде пл, мэдениет жэне улттык кундылыктардыц барлыFЫн карастырады. Автордыц пiкiрiнше, осы символдар аркылы этностыц бiрегейлiгi аныкталады (Кадыржанов, 2014).
Осы орайда Н. Айтымбетов тарихи сананыц этнос емiрiндегi мацызын керсетуi орынды болып келедь Бул адамдар санасындаFы басымдыкка ие тарихи символдарFа назар аударудыц кажетплтн керсетедi (Айтымбетов, 2016).
Осы сиякты шетелдеп казак диаспорасыныц бiрегейлiгiн зерттеу барысында олардыц кYнделiктi емiр CYPУ даFдысындаFы символикалык белгiлерiн аныктау кажет болып табылады. Мысалы, бiздiц ТYркия казактары
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
арасында жYргiзген зерттеулерiмiзде этникалык ерекшелiгiн аныктайтын маркер ретiнде кептеген символдарды аныктадык. Оны бiрнеше топка белш карастырды. Бiрiншiсi, коныстану жYЙесiндегi этникалык маркерлер. Бул турFыда ТYркиядаFы этникалык казактардыц 1955 жылдары Салихлыиа KOныстанFан сэтiндегi коныстанFан YЙлерiн карастырдык. СалихлыдаFы бул YЙлер бiр типп, бiрдей жобада салынFан Yкiметтiк YЙлер болFанымен, оныц сырткы кабырFалары казактыц кошкар мYЙiз ернегiмен безендiрiлген. Мундай ою-ернекпен безендiрiлген YЙлер жалFыз емес. Yйдiц кабырFасындаFы осындай оюлар казактардыц езш езге этникалык топ ортасында ерекшелейтiн мэдени аракашыктыкты сактай отырып, езара этномэдени бiрегейленуiн керсетедi. Жалпы, YЙлердiц сырткы кабырFасындаFы осындай оюлар, ТYркиядаFЫ казактардыц кымыз-ханаларында, мэдени орталыктарыныц Fимараттарында жэне т.б. белгiленген. Бул этникалык маркерлерден ТYркия казактарыныц ез мэдениетш ерекше курметтеп, улттык кундылыктарды кастерлейтшш керуге болады. Этникалык бiрегейлiктiц символ ретшде YЙлерiнiц сыртына немесе эртYрлi орталыктарда белгiлеуi Казакстанныц тэуелсiздiк алFаннан кейiнгi Yрдiстермен тiкелей байланысты болып керiнедi. Себебi, бул символикалык оюлардыц сипаты мен типi бiрдей, Казакстанныц туындаFЫ кошкар мYЙiз оюымен дэлме-дэл келедi. Осы бiртектi ернектердщ жаппай орын алуына караFанда ТYркиядаFы казактардыц ою-ернектi символ ретiнде пайдалана бастауы Казакстанныц тэуелсiздiк алFанынан кешн белец алFан сиякты. ТYркия казактары арасында бул YPДiстiц орын алуына Казакстанныц тэуелйздж алуы
тарихи сананыц жацFыруы турFысында ерекше эсер калдырFаны белгiлi. Соныц нэтижесiнде казактардыц казакы накыштаFЫ оюларды YЙлерiнiц сыртына колдана бастауы олардыц езiнiц казак екенш ашык эйгiлеп, Казакстанныц тэуелсiздiгiне колдау керсететiнiн бiлдiредi. Этникалык сана турFысынан мундай YPДiстiц орын алуы ТYркия казактары Yшiн Yлкен сiлкiнiс болды.
Анадолы жерiн мекендеп отырFан казактардыц архитектуралык курылыс-тарындаFы киiз формасындаFы уксастыктар Алтай, МоцFOлия казактарыныц кшз YЙ формаларына уксас келедi. Бiр шетiнен муны мэдениеттiц жалFастыFы ретшде TYсiнуге болады. Екiншi кырынан ТYркия казактары орналаскан Измир каласы мацындаFы «Алаш» ауылындаFы кымыз фермаларында «шошала» iспеттi архитектуралык курылыстар орын алFан. Бул ТYркия казактарыныц уксастыFЫ Шыиыс Казакстан казактарыныц коныстану жYЙесiмен сэйкестенедь
ТYркия казактары орналаскан аймактаFЫ архитектуралык куры-лыстаFы ерекшелiктер (киiз YЙ формасындаFы YЙлер, шошалалар, казак ою-ернектерiмен безендiрiлуi) урпактан урпакка берiлiп отырFан мэдени мура ретiнде тYсiндiрiледi.
Тарихи санадаFы кYрделi езгерiстер тек турмыстык децгейде емес, рухани мэдениетте де орын алды. Ендi ТYркия казактары езшщ тарихи отаны Казакстанныц тэуелаз ел атануы турFысында олардыц естелiктерi мен жеке шыFармаларын елiмiздiц баспаларында басуFа, жариялауFа мYмкiндiк алды. Оныц катарында 19911993 жж. аралыиында Халифа Алтайдыц дiн iлiмдерi, шариат женiндегi жазFан кiтаптары мен ецбектерi елiмiзде тарала бастады (XI).
ТYркия казактарынын символика-лык белплершщ екiншi тобы YЙ турмысындаFы интерьерiндегi
езгешелiктер, яFни казакы накыштар болып табылады. Бул YЙ-жайлардаFы казакы накыштар кепшытнде YЙдiн iшкi эрлеу жумыстарында орын алFан. Yйдегi жиhаздарды орналастыру сэттерiнде де казакы элементтер байкалады. Мысалы, ТYркия казактарынын YЙлерiнде казак жерiнiн табиFатын, Казакстан территориясындаFы кене ескерткiштердi (Арыстан бап, Кожа Ахмет Яссауи жэне т.б.) бейнелейтш суреттер кеп кездеседi. Сондай-ак, конак белмелерiнде Казакстаннан алынFан кептеген сый-кэделер койылады. Онын iшiне кшз YЙдiн макетi, кумыра, терiден жасалFан торсык, домбыранын, кобыздын кiшкентай макеттер^ камшынын iлiнуi, сырмак, тускиiз, таFы баскада Казакстанмен байланысты койылFан. Сонымен катар, эртYрлi тарихи тулFалардын бейнеймен токылFан кiлемшелер тер KабырFада ышедь Мунын барлыFы бiр символикалык маркерлер ретiнде карастырылады. Олардын ез тарихи отанын таныстыратын, еске тYсiретiн осындай атрибуттар аркылы тарихи жадынын орын алатынын керсетедi. Сондай-ак, осындай кэде- сыйлардаFы улттык символдарды кастерлеу ТYркия казактарынын этникалык мэдениетт сактаудын бiр жолы ретiнде тYсiнуi шартты дYние болып табылады.
ТYркия казактары арасында ортак кундылыктарды сактаудаFы ен басты факторларынын бiрi -жерлеу FурыптарындаFы орын алатын кабiр тастарынан байкауFа болады. Муны зираттардаFы кабiр тастардаFы эпитафиялык жазулардаFы ерекшелжтерден байкауFа болады. Оны казактардын бешттершдеп кабiр тастарында «Орта жYз», «Казакстанлы»,
МЭДЕНИ М¥РА
«ТYркiстанлы» яFни тYркiстандык деп керсетiлуiнен анык керуге болады. ЯFни, осындай ездерiн «тYркiстандык» деп керсету^ сол 1955 жылдардан берi жалFасып келе жатканы байкалады. Эйткеш, мундай кабiр тастарда аты-женш, руын, шыккан тегiн жазу Казакстаннын кептеген 19 FасырFа жататын бешттердеп YPДiстiн жалFастыFы деп тYсiнуге болады (Ажигали, 2002). Осындай кабiр басын зиярат етуге урпактары жума сайын келiп шебiн жулып, кабiр басын тазалап, Куран окып кетедi (XII).
ТYркия казактарынын этникалык маркерi тек заттык буйымдарда емес, сол сиякты эртYрлi салт-дэстYрлерде де орын алFан. Мунда ен кезге тYскенi, YЙге конак келген кездегi конактардын колына куманмен су куюын карастырса да болады. KолFа су кую дэстYрi кебiне ТYркияFа АуFанстаннан барFан казактарда кездеседi. Жалпы, ТYркия казактарынын ез бiрегейлiгiн сактауы киiм Yлгiлерiнен де кершедь Онда егде тарткан юалердщ кепшiлiгi такия киiп жYредi. Муны да олар ездершщ этно мэдени ерекшелт ретiнде тYсiнедi. Сондай-ак, АуFанстаннан келген казактар ак орамал, ак кимешек киюдi кене дэстYрлермен байланыстырады (XIII).
Этникалык маркердiн таFы бiр керiнетiн тусын ТYркия казактарынын тамактану жYЙесi мысалында
KарастыруFа болады. Мысалы, бiздщ алдын ала зерттеулерiмiзде «Казак екендерщiздi калай тYсiндiресiз?» деген суракка 97 % тYркиялык казактар «дастаркан мен конакжайлыFымыздан керiнедi» деп жауап бердь Муны бiз аталмыш аймакка зерттеу жумысын жYргiзу барысында да аныктадык. Онын iшiнде Yлкен астар мен конак шакырFанда ет асып, оны мYшелеп
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEM
тарту, Yлкен карияларFа бас тарту сиякты керiнiстер байкалды. Оныц сыртында етке арнайы камыр жайып салу, эр дастарканда казактыц бауырсаFЫныц Yзiлмеуi этникалык маркердщ бiрi ретiнде керiнедi. Ал, кауымдастыктардыц эртYрлi к-шараларында казактар буры^ы салт бойынша жерге дастаркан жайып отыруы кене дэстYрдi жащыртудыц жолы ретiнде тYсiнуге болады.
Аталарына ас беруде де уксастыкты байкауFа болады. Мысалы, ататектерiне байланысты бiр рудан тараFан урпактардыц еске алып, ас беру мэзiрлерiнде ТYркия жэне взбекстан KазактарындаFы уксастыктарды
байкауымызFа болады (АДМ). Ас кабылдаудыц коFамдык функциясы, эсiресе кеп адамдардыц бас коскан Yлкен коFамдык жиындарда коFамдаFы элеуметлк жYЙенi айкындап бекiтетiн маркер ретшде керiнедi (СмаFулов, 2020: 186-194). Бул взбекстан жэне ТYркия казактарыныц этникалык бiрегейлiгi Yшiн мацызды фактор болып табылады.
Шетелдегi казактардыц этникалык бiрегейлiгiн аныктауда керiнетiн осындай маркерлердiц кепшыт взбекстан казактары арасында да сакталFан. взбекстан казактары арасындаFы сакталFан символдык керiнiстер ТYркия казактарымен салыстырFанда элдекайда терец эрi туракты десе болады. Себеб^ взбекстандаFы казактардыц сощы кездегi езгерiстерiн есептемегенде, олардыц казактыц дэстYрлi
мэдениетiнiц сактауында кеп мэселе болмады. Оны бiрнеше жаFдаймен тYсiндiрсе болады. Муныц катарында взбекстандаFы казактардыц тарихи отанынан еш жерге ауысып кешпеуi, екiншiден Казакстанмен шекаралас отыруы, яFни географиялык орналасу
жаFдайы. Yшiншiден, взбекстандаFы казактардыц тыFыз орналасуы болып табылады. Осы аталFан Yш фактор турFысында взбекстан казактары арасында этникалык маркердщ сакталуы айтарлыктай салыстыруды кажет етпейдi. Дегенмен, бiз бул этникалык топ еюлдерше арналFан сауалнама материалдарын салыстырFанда олардыц тарихи саналык турFысында кейбiр мэселелердiц бар екенiн тYсiндiк. взбекстан казактары арасында жYргiзiлген сауалнама барысында темендегiдей керсеткiштерге кол жетюздж. Мысалы, С1з ата-тегщздщ шыгу тарихын б1лес1з бе? деген суракка 90 % респондент «иэ» бiлемiн деп жауап берсе, 10 % казактар бымейтшдтн атап еткен. Ал сол сиякты Отбасыцызда балаларыцызды цай улттыц мэдениет1мен, салт-дэстурлер1мен
тэрбиелеп жатырсыз? деген суракка 60 % езбекстандык казактар тек казак халкыныцсалт-дэстYрлерiментэрбиелеп жатырмыз десе, калFан 40 % казак пен езбек халыктарыныц дэстYрлерiн бiрдей колданамыз деп жауап берген (АДМ, 2018; XIV). Бул взбекстандаFы казактар арасында улттык мэдениеттiц жойылу Kаупiнiц жок екенiн керсететiн сиякты. вйткенi, казактар ты^ыз орналаскан аймактар Yшiн улттык дэс^рлер мен Fурыптарды сактаудыц барлык мYмкiндiктерi жасалFан. Ал Болашацта балаларыцыз цазацтыц салт-дэстурлерт устанбайтынына цалай царайсыз? деген суракка 67 % казак жас урпактыц дэстYрдi умытуына терк баFа берсе, 33 % оц баFа берiп отыр (АДМ; XIII). Бул туста казактардыц дэстYрлi мэдениетшщ колданыс аясыныц жылдан жылFа тарыла беретiнi айкындала тYCкендей. Муны взбекстандаFы соцFы жылдардаFы езгерiстердiц жылдам каркынмен жYруiмен тYсiндiруге болады. Мундай
Yрдiстерде, казактардын езге этностар арасында ездерiнiн жайлы сезiнуiн осы сурактан анFаруFа болады.
Осы сиякты, казактардын езiн-езi тану жэне езiн-езi эйгiлеуiнде аздщ ойыцызша цазац болу нет бiлдiредi? деген суракка жауап беруде Эзбекстан казактары эртYрлi жауаптарды белгiлеуге тырыскан. Мысалы, 40 % казактар Казак ултынын улы немесе кызы ата-анасынын бiрi казак ултынан болуымен байланысты десе, 70 % Казак ултынын салт-дэстYрлерi мен эдет-Fурпын устануынан деп керсеттi. Ал, 50 % езiн казак халкынын бiрi ретiнде сезiнуiнен деп атаFан. KалFан 11 % баскалардын казак ретшде тануынан деп жауап берген. Ал, 40 % ез халкынын тарихын бшш, умытпау деп жауап берген. Мунда 30 % респондент «Эз халкы Yшiн мактаныш сезiмi болуы» деп жауап бередi. Будан шы^атын корытынды -казактардын этникалык бiрегейленудщ барлык формаларында да ортак сэйкестiкте болуды калайтынын анFаруFа болады. Сондай-ак, ЭзбекстандаFы 97 % сауалнамаFа катысушы ездерiн казак деп атаFанды жен санайды. Ал, 1,5 % езбек деп санаFанын дурыс керсе, 1,5 % Эзбекстан казаFы деген атауды дурыс кередi. Бул ретте 97 % езш казак ретшде санайтын казактар ездерiн жергiлiктi ортада толык жайлы сезедi деп айта алмаймыз. Ал, 1,5 % Эзбекстан KазаFы деген атауды жен санайтындар этникалык бiрегейлiктен герi азаматтык жэне элеуметлк бiрегейлiкке бейiм екенiн байкауFа болады (АДМ, 20172019).
Жалпы, Эзбекстан казактарынын этникалык бiрегейлiкке умтылу YPДiсiн сауалнама аркылы осындай цифрларды керсеткен болса, олардын салт-дэстYр, эдет^урыптар жYЙесiнде айкын керiнедi. Сонын кепшшт елiк женелту
МЭДЕНИ М¥РА
сиякты гурыптарда, сYЙекке 5-7 жакын агайындарыныц тYсуiнен, алпыстан аскан кiсi кайтыс болса оган ас берiп, жыртыс тарату рэсiмдерiнен керiнiс табады. Ата-баба рухын кастерлеу мэселесi де осы Эзбекстан казактары арасында ерекше сакталган. Оны эр жума сайын елген эруактарга арнап, жетi шелпек немесе каттама пiсiрiп, елген маркумдардыц рухына куран багыштау элi де жаксы сакталган (XIII). Киелi жерлердi зиярат ету, ата-баба рухына арнап куран багыштап, курбан шалу жэне ауыргандар, бала сYЙе алмай жYргендер эулиелi кiсiлердiц басына барып курбандык шалып, садака берiп, дуга тiлеу жш кездеседi. Себебi, Эзбекстан аймагында кептеген казактардыц билерi, батырларыныц ескерткiштерi ете кеп. Осы тургыда Эзбекстан казактары осы жерлердi кие тутып, кастерлейдi (XIV).
Бул тургыда Э. Смит этникалык топты этноним, мэдениет, ортак шыгу тегiне карай, туган жерiмен немесе территориясымен байланысына жэне ынтамактастыгына карай тануды усынады (Smith, 1991: 21). Ягни, екi елде турып жаткан казактардыц да ез улттык кундылыктарын кастерлеуде ездерiнiц шыккан ортасыныц мэдениетiн алга тартып, езiнiц территориясында калыптаскан дэстYрлердi эйгiлеуi сыртта ез этникалык ортада ездерше жайлы жэне этномэдени каушаз орта кургысы келетшш тYсiндiредi.
Кррытынды
Корытындылай келе, шетел казактарыныц iшiнде Эзбекстан мен ТYркия казактары улттык кундылыктарды кастерлеудi эртYрлi формада сактап келедi. Бул казактардыц рухани мурасы мен материалдык мэдениетшен бастап, наным-
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
сенiмдерiнен де KepiHic табады. Атадан балага беpiлiп отырган отбасылык мура мен дэcтYpлi кундылыктар аталмыш елдеpдегi казактар арасында элi де болса жалгасып келедi. Кeбiне Yлкендеpден калган шежipе мен мемориалды орындардын, аныз-энпмелердщ жэне тебеpiк pетiнде сакталган буйымдар казipгi кезде казак диаспорасынын бipегейленуiнде манызды фактор pетiнде каралуы тиic. Ен бастысы отбасылык тарихты зерттей келе, тутас диаспоранын этномэдениет камтылады. Отбасылык
кундылыктардын сакталуы кандай саяси жYЙе немесе мэдени орта болмасын туракты тасымалданатын этномэдени форма ретшде карастырылады. Gйткенi кейбip елдердщ саясаты мен мэдени багыты диаспоранын мэдениетше дамуга мYмкiндiк бермегешмен, отбасьпшшж дэcтYpлеpге еш жерде тиым салынбаган. Сондыктан казак отбасындагы каcтеpлi кундылыктар мен дэcтYpлеp шетел казактарынын этникалык бipегейленуiндегi шешушi фактор болып табылады.
Эдебиеттер
1. Бердяев Н.А., 1991. Самопознание (опыт философской автобиографии). - М.: Книга.
- 447 с.
2. Филиппов Ю.В., 2002. Ритмы этнической социолизации // Мир психологии. - №4.
- С. 118-128.
3. Гольджак де В., 2003. История в наследство: Семейный роман и социальная траектория.
- М.: Изд. Института психотерапии. - 233 с.
4. Лебон Г., 2006. Психология масс: хрестоматия. - Самара: Изд. Дом «Бахрах-М». - С. 5-115.
5. Иванец В.В., 2003. К вопросу об исследовании исторической семейной памяти // Социальная психология XXI века: сб. науч. тр. междунар. Конгресса / В. В. Иванец; отв. ред. В.В. Козлов. - Ярославль. - С.14 -17.
6. Шутценберг А.А., 2001. Синдром предков: трансгенерационные связи, семейные тайны, синдром годовщины, передача травм и практическое использование гено социограммы / пер. И.К. Масалков. - М.: Издательство Института Психотерапии. - 231 с.
7. К,алшабаева Б.К., 2004. Орталык Азия казактары (тарихи этнографиялык зерттеу).
- Алматы: Казак университет! - 217 б.
8. Янчук В.А., 2005. Введение в современную социальную психологию: учеб. Пособие для вузов. М.: АСАР. - 768 с.
9. Svanberg I., 1989 Kazak Refugess in Turkey: A Study of cultural Persistence and Social Change
- Uppsalla. - 152 p.
10. Алтай Х., 2014. Еcтелiктеpiм. Шежipе-Даcтан. - Алматы. 152 б.
11. Аргынбаев Х., Муканов М., Востров В., 2000. Казак шежipеci хакында (Кураст.: Э. Шрманов). - Алматы: Атамура. - 464 бет.
12. Асау-Барак батырдын асы., 2000. - Актебе. - 120.
13. Джери Д., Джери Дж., 1999. Большой социологический словарь. - М.: Вече, АСТ. - 544 с.
14. Токтабай А., 2020. Алыстагы асылдар (Науаи, Букара, Ташкент уэлаяттарындагы казактын к^л! жерлерш зерттеу экспедиция материалдары) // Галым-этнограф Б.К. Калшабаеванын 60 жаска толуына арналган «¥лы дала кещсигщдеп этноархеологиялык зерттеулер мен этносаралык катынастар мэселеа» атты халыкаралык Fылыми-эдicтемелiк конференция материалдары / жауапты ред. Р.С. Жуматаев. - Алматы: Казак университет.
- 562 б.
у
МЭДЕНИ М¥РА
15. Дж. Де-Вос., 2001. Этнический плюрализм: конфликт и адаптация. Пер. М.Г. Котовский, Т.В. Волковой. В кн. Личность, культура, этнос: современная психологическая антропология. Под общей ред. А.А. Белика. - М.: Смысл. - 555 с.
16. Кадыржанов Р.К., 2014. Этнокультурный символизм и национальная идентичность Казахстана. - Алматы. - 159 с.
17. Айтымбетов Н.Ы., 2016. К,азакстанньщ улттык бiрегейлiгiн калыптастырудагы отандык тарихтьщ рeлi // Историческая память как источник конструктирования казахстанской идентичности. Мат. 4-й г. науч.-практ. конф. Научно-экспертной группы АНК г. Алматы (26 ноября 2015 г. Дом дружбы). - Алматы: ИФПР КН МОН РК. - 140 с.
18. Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). - Алматы: Научно-издательский центр «Гылым», 2002. - 654 с.
19. Смагулов Е.М., 2020. Ас беру дэстуршщ когамдык тарихи мацызы // Элемдш тарихи кещслктеп Далалык Еуразияныц археологиялык- этнографиялык муралары»: Халыкаралык Fылыми-тэжiрибелiк конференциясыныц материалдары. - Нур-Султан: Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У типографиясы. - 425 б.
20. Smith A.D., 1991. National Identity. L. P. 21
21. АДМ., 2013, 2014, 2017. (Автордыц далалык материалдары). Туркия, Эзбекстан Республикалары.
References
1. Berdaev N.A., 1991. Samopoznanie (opyt filosofskoi avtobiografii) [Self-knowledge (the experience of philosophical autobiography)]. - M.: Kniga. - 447 s. (In Russian).
2. Filippov Iy.V., 2002. Ritmy etnicheskoi sosiolizasii [Rhythms of ethnic socialization] // Mir psihologii. - №4. - S. 118-128. (In Russian).
3. Goldjak de V., 2003. Istoria v nasledstvo: Semeinyi roman i sosialnaia traektoria [Legacy History: Family Romance and Social Trajectory.]. - M.: Izd. Instityta psihoterapii. - 233 s. (In Russian).
4. Lebon G., 2006. Psihologia mass: hrestomatia [Psychology of the masses: a reader]. - Samara: Izd. Dom «Bahrah-M». - S. 5-115. (In Russian).
5. Ivanes V.V., 2003. K voprosy ob issledovanii istoricheskoi semeinoi pamati [To the question of the study of historical family memory]// Sosialnaia psihologia XXI veka: sb. naych. tr. mejdynar. Kongresa / V. V. Ivanes; otv. red. V.V. Kozlov. - Iaroslavl. - S.14 -17. (In Russian).
6. Shytsenberg A.A., 2001. Sindrom predkov: transgenerasionnye svazi, semeinye tainy, sindrom godovshiny, peredacha travm i prakticheskoe ispolzovanie geno sosiogrammy [Ancestral Syndrome: Transgenerational Bonds, Family Secrets, Anniversary Syndrome, Transmission of Trauma, and Practical Uses of the Geno Sociogram] / per. I.K. Masalkov. - M.: Izdatelstvo Instityta Psihoterapii. -231 s. (In Russian).
7. Qalshabaeva B.K., 2004. Ortalyq Azia qazaqtary (tarihi etnografialyq zerttey) [Kazakhs of Central Asia (historical ethnographic study)]. - Almaty: Qazaq yniversiteti - 217 b. (In Kazakh).
8. Ianchyk V.A., 2005. Vvedenie v sovremennyiy sosialnyiy psihologiy: ycheb [Introduction to Modern Social Psychology]. Posobie dla vyzov. M.: ASAR. - 768 s. (In Russian).
9. Svanberg I., 1989 Kazak Refugess in Turkey: A Study of cultural Persistence and Social Change - Uppsalla. - 152 p. (In English)
10. Altai H., 2014. Estelikterim. Shejire-Dastan [My memories. Chronicle-Dastan.]. - Almaty. 152 b. (In Kazakh).
11. Argynbaev H., Muqanov M., Vostrov V., 2000. Qazaq shejiresi haqynda [About the Kazakh genealogy] (Qurast.: A. Pirmanov). - Almaty: Atamura. - 464 bet. (In Kazakh).
¿¡¡k w
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
12. Asay-Baraq batyrdyn asy [Asau-Barak is the celebration of the hero]., 2000. - Aqtobe. - 120. (In Kazakh).
13. Djeri D., Djeri Dj., 1999. Bolshoi sosiologicheski slovar [Big Sociological Dictionary]. - M.: Veche, AST. - 544 s. (In Russian).
14. Toqtabai A., 2020. Alystagy asyldar (Nayai, Buqara, Tashkent yalaiattaryndagy qazaqtyn kieli jerlerin zerttey ekspedisia materialdary) [Nobles from afar (materials of the expedition to explore Kazakh holy places in Navai, Bukhara, Tashkent provinces)] // Galym-etnograf B.K. Qalshabaevanyn 60 jasqa tolyyna arnalgan «Uly dala kenistigindegi etnoarheologialyq zertteyler men etnosaralyq qatynastar maselesi» atty halyqaralyq gylymi-adistemelik konferensia materialdary / jayapty red. R.S. Jymataev. - Almaty: Qazaq yniversiteti. - 562 b. (In Kazakh).
15. Dj. De-Vos., 2001. Etnicheski pluralizm: konflikt i adaptasia [Ethnic pluralism: conflict and adaptation]. Per. M.G. Kotovski, T.V. Volkovoi. V kn. Lichnost, kultyra, etnos: sovremennaia psihologicheskaia antropologia. Pod obshei red. A.A. Belika. - M.: Smysl. - 555 s. (In Russian).
16. Kadyrjanov R.K., 2014. Etnokyltyrnyi simvolizm i nasionalnaia identichnost Kazahstana [Ethnocultural Symbolism and National Identity of Kazakhstan]. - Almaty. - 159 s. (In Russian).
17. Aitymbetov N.Y., 2016. Qazaqstannyn ulttyq biregeiligin qalyptastyrydagy otandyq tarihtyn roli [The role of domestic history in the formation of the national identity of Kazakhstan] // Istoricheskaia pamat kak istochnik konstryktirovania kazahstanskoi identichnosti. Mat. 4-i g. naych.-prakt. konf. Naychno-ekspertnoi gryppy ANK g. Almaty (26 noiabra 2015 g. Dom dryjby). -Almaty: IFPR KN MON RK. - 140 s. (In Kazakh).
18. Ajigali S.E. Arhitektyra kochevnikov - fenomen istorii i kultyry Evrazii (pamatniki Aralo-Kaspiiskogo regiona) [Nomadic architecture is a phenomenon of the history and culture of Eurasia (monuments of the Aral-Caspian region)]. - Almaty: Naychno-izdatelski sentr «Gylym», 2002. - 654 s. (In Russian).
19. Smagulov E.M., 2020. As bery dasturinin qogamdyq tarihi manyzy [Social and historical importance of the tradition of serving food] // Alemdik tarihi kenistiktegi Dalalyq Eyrazianyn arheologialyq- etnografialyq muralary»: Halyqaralyq gylymi-tajiribelik konferensiasynyn materialdary. - Nur-Sultan: L.N. Gymilev atyndagy EUY tipografiasy. - 425 b. (In Kazakh).
20. Smith A.D., 1991. National Identity. L. P. 21. (In English).
21. ADM., 2013, 2014, 2017. (Avtordyn dalalyq materialdary). Turkia, Ozbekstan Respyblikalary [Author's field materials. Republics of Turkey, Uzbekistan].. (In Kazakh).
Информаторлар тiзiмi
I. Юсупова Фарида. 1969 ж.т., руы аргелькудайкул, Ташкент облысы, Ахангаран ауданы, Сэлемлiк аулы.
II. Кулия Софынан (Тэйжi). 1941 ж.т., руы керей-шакабай. Стамбул каласы, ГYнешлi ауданы, Казаккент.
III. Эжiмураткызы Лэйлэ. 1961 ж.т., руы тама. Стамбул каласы, Зейтшбурны ауданы.
IV. Оразбаев Жаксылык. 1948 ж.т., руы аргельАкещрдек. Ташкент облысы, Кыбырай ауданы.
V. Сыдыхан ¥лычай. 1942 ж.т., руы керей-абак. Стамбул каласы, Зейтшбурны ауданы.
VI. Айше^л Жшт. 1977 ж.т., руы керей. Стамбул каласы, ГYнешлi ауданы (Казаккент).
VII. Даржа Жаналтай. 1943 ж.т., руы жэдш. Стамбул каласы, ГYнешлi ауданы.
VIII. Абдулхайым Тимур Максут. 1956 ж.т., руы керей. Стамбул каласы, Зейтшбурны ауданы.
IX. Акан Кадарлы. 1932 ж.т., руы керей-жэдш. Стамбул каласы, Зейтiнбурны ауданы.
у
МЭДЕНИ М¥РА
X. Мухаммед Полат, 1932 ж.т., руы элiм. Ауганстанда туылган. Стамбул каласы, Зейтшбурны ауданы.
XI. Абдуррахим Алтай, 1955 ж.т., руы керей. Алматы каласы, Самал ш/а.
XII. Бэюр Байкал. 1961 ж.т., руы керей-жэнтшей, базаркул. Стамбул каласы, ЗейтiнбYрны ауданы.
XIII. Гапурова Салтанат. 1967 ж.т., руы найман-терткара. Ташкент облысы, Жогаргы Шыршык, Жаца базар каласы.
XIV. Жорыкбаев Жаксылык. 1960 ж.т., руы найман-журтшы. Шыршык каласы. Ташкент облысы, Шыршык каласы мэдени орталыгыньщ терагасы.
Informatorlar tizimi
I. Iysypova Farida. 1969 j.t., ryy sirgeli-qudaiqul, Tashkent oblysy, Ahangaran aydany, Salemlik
ayly.
II. Külia Sofygan (Taiji). 1941 j.t., ryy kerei-shaqabai. Stambyl qalasy, Güneshli aydany, Qazaqkent.
III. Ajimuratqyzy Laila. 1961 j.t., ryy tama. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
IV. Orazbaev Jaqsylyq. 1948 j.t., ryy sirgeli-Aqonirdek. Tashkent oblysy, Qybyrai aydany.
V. Sydyhan Ulychai. 1942 j.t., ryy kerei-abaq. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
VI. Aishegül Jigit. 1977 j.t., ryy kerei. Stambyl qalasy, Güneshli aydany (Qazaqkent).
VII. Dariga Janaltai. 1943 j.t., ryy jadik. Stambyl qalasy, Güneshli aydany.
VIII. Abdylhaiym Timyr Maqsut. 1956 j.t., ryy kerei. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
IX. Aqan Qadarly. 1932 j.t., ryy kerei-jadik. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
X. Myhammed Polat, 1932 j.t., ryy alim. Ayganstanda tyylgan. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
XI. Abdyrrahim Altai, 1955 j.t., ryy kerei. Almaty qalasy, Samal sh/a.
XII. Bakir Baikal. 1961 j.t., ryy kerei-jantikei, bazarqul. Stambyl qalasy, Zeitinburny aydany.
XIII. Gapyrova Saltanat. 1967 j.t., ryy naiman-tortqara. Tashkent oblysy, Jogargy Shyrshyq, Jana bazar qalasy.
XIV. Joryqbaev Jaqsylyq. 1960 j.t., ryy naiman-jurtshy. Shyrshyq qalasy. Tashkent oblysy, Shyrshyq qalasy madeni ortalygynyn toragasy.
Бейсегулова А.К.
Казахский Национальный университет им. Аль-Фараби г. Алматы, К,азак,стан e-mail: aika n75@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЕ ЦЕННОСТИ И КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ МЕЖДУ КАЗАХАМИ УЗБЕКИСТАНА И ТУРЦИИ: УРОВЕНЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ И ХРАНЕНИЯ
Аннотация. Введение. В статье представлен уровень сохранности, использования и почитание национальных ценностей и культурного наследия казахов Узбекистана и Турции. Этнокультурная идентичность казахов, расположенных в двух государствах, сравнивается и анализируется между собой. Цели и задачи статьи. Анализ уровня этнокультурной идентичности казахов Узбекистана и Турции через культурное наследие, использование и
¿¡¡k w
иигтуа мугЕИ
формы сохранения национальной ценности. Результаты. В соответствии с целью исследования был выявлен уровень этнокультурной идентичности казахов Узбекистана и Турции, продемонстрированы ее существующие и сохраняющиеся атрибуты. Научно-теоретическая проблема сохранения и почитания культурного наследия казахов диаспоры основывалась на выводах таких исследователей, как Г. М. Шелер, В. Де Гольжак, Г. Лебон. Вывод. В статье проанализирована этнокультурная идентичность казахов Узбекистана и Турции через форму сохранения национальных ценностей и культурного наследия. Это было изучено в научной теории специальной литературой. Использованы материалы комплексных полевых экспедиций, проведенных автором в течение нескольких лет между казахами Узбекистана и Турции.
Ключевые слова: диаспора, Узбекистан, Турция, этнокультура, идентичность, генеалогия, традиции, историческая память.
Beysegulova A.K.
Al-Farabi Kazakh National university Almaty, Kazakhstan e-mail: aika_n75@mail.ru
NATIONAL VALUES AND CULTURAL HERITAGE BETWEEN THE KAZAKHS OF UZBEKISTAN AND TURKEY: THE LEVEL OF USE AND STORAGE
Abstract. The article presents the level of preservation, use and veneration of national values and cultural heritage of the Kazakhs of Uzbekistan and Turkey. The ethno-cultural identity of Kazakhs located in two states is compared and analyzed among themselves. Analysis of the level of ethno-cultural identity of Kazakhs of Uzbekistan and Turkey through cultural heritage, use and forms of preservation of national value. In accordance with the purpose of the study, the level of ethno-cultural identity of the Kazakhs of Uzbekistan and Turkey was revealed, its existing and remaining attributes were demonstrated. The scientific and theoretical problem of preserving and honoring the cultural heritage of the Kazakhs of the diaspora was based on the conclusions of such researchers as G.M. Sheler, V.De Golzhak, G. Lebon. The article analyzes the ethno-cultural identity of the Kazakhs of Uzbekistan and Turkey through the form of preservation of national values and cultural heritage. This has been studied in scientific theory by special literature. The materials of complex field expeditions conducted by the author for several years between the Kazakhs of Uzbekistan and Turkey were used.
Keywords: diaspora, Uzbekistan, Turkey, ethnoculture, identity, genealogy, traditions, historical memory.
МЭДЕНИ МУРА
Автор туралы мэлiмет:
Бейсегулова Айнур К,ыдыргалик,ызы, эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык университетi, Тарих, археология жэне этнология факультета, Археология, этнология жэне музеология кафедрасыньщ ага окытушысы, PhD. ORCID: 0000-0002-1470-1751
Сведения об авторе:
Бейсегулова Айнур Кыдыргалиевна, старший преподаватель кафедры археологии, этнологии и музеологии факультета истории, археологии и этнологии КазНУ им. аль-Фараби, PhD.
ORCID: 0000-0002-1470-1751
Information about the author:
Beysegulova Ainur Kydyrgalievna, PhD, Senior Lecturer of the Department of Archeology, Ethnology and Museology, Faculty of History, Archeology and Ethnology of the Kazakh National University named after Al-Farabi. ORCID: 0000-0002-1470-1751
