CC BY
0-
МЭДЕНИ М¥РА
https:lldoi.orgl10.47500l2023.v14.i2.05
ГТАМР: 21.15.47
Байбосынова Y.M.1
!Казак улттык енер университет Астана к., Казакстан e-mail: ulzhan_mb@mail.ru
СЫР БОЙЫ КАЗАКТАРЫНЫЦ ДвСТYРЛI ЭПИКАЛЫК ШЫГАРМАЛАРЫНДАГЫ ИСЛАМ ТАКЫРЫБЫ
Ацдатпа. Макалада Сыр бойы казактарыныц эпикалык шыгармаларындагы ислам дiнiне катысты сюжеттер берыедь Бул дэстYрлi дуниетаным мен ислам дшшщ езара карым-катынасы мен сабактастыгын айгактайды. Сыр бойы казактарыныц эпикалык шыгармаларындагы ислам дшшщ керiнiстерiн жан-жакты карастыру, оны аталмыш ещрден шыккан мэдениет жасаушы тулгалардыц шыгармаларыныц мазмунымен салыстыра зерттеу. Зерттеу максатына сэйкес эпикалык шыгармалардыц жанрлык ерекшелiгiне, хронологиялык жэне мазмундык езектiлiгiне карай белш карастыру. Зерттеу макаланыц езектi мэселелерш талдау барысында, А. Байтурсыновтыц, З. Кабдоловтыц, О.А. Ибрагимов, А. Жубанов, А.Ф. Эйхгорн, Б.Г. Ерзаковичтщ зерттеу жумыстары каралып, Омар Шораяк-улыныц, Турмагамбет 1зт1леуовтщ, Ерiмбет Келдейбекулыныц жэне баска да жыршы, енерпаздардыц шыгармаларындагы ислам такырыбыныц керiнiстерi талданды. Макаланыц зерттеу нысанына карай, Сыр бойы казактарыныц дэстYрлi эпикалык шыгармаларындагы ислам мэселелерi карастырылды. Бул аталмыш ещр казактарыныц мэдени элеуетiнiц терецдiгiн керсете отырып, дiни мэселелердiц ерте кезден-ак халык арасында жыраулар аркылы насихатталганын керсетедi. Сонымен катар, Сыр бойы жыраулык мектебiнiц кернектi екiлдерiнiц шыгармаларында жэне жанрлык ерекшелiктерiнде ислам дш мэселелерi курамдас белiгi ретiнде калыптасканы аныкталды.
Кiлт сездер. Сыр бойы, эпос, ислам, мэдениет, фольклор, дш, дэстур.
Kipicne
Орта Азия мен Казакстан тарихында Сырдария езен1 жагалауларын мекендеген хальщтардын, мэдениет1 элемд1к еркениеттж дамуда ез1нд1к орны бар мэдени-тарихи орта болып есептелед1. Бул тургыда Сыр
бойындагы жыршылы^ енердщ басты такырыптарынын, негiзгi уйыткысы ретiнде ислам дшшщ насихатталуы болды. Бул ислам мэдениетшщ таралуы мен Орта Азия жершдеп кен, канат жаюындагы ерекшелiктердi камтыды. Сыр бойындагы дэстYрлi жыршылык,
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
eнердегi ислам такырыбынын кeрiнiс табуы тутас алганда казак эдебиетшщ тарихи даму YДерiсi барысында калыптаскан жанрлардын байыргы классикалык формасы екенш кeрсетедi. Казактын акындык, шайырлык поэзиясында А. Байтурсынов пен З. Кабдолов кисындары жYЙесiндегi мысал, хикаят, кисса, дастан Yлгiлерi мол жырланган. Сыр бойынын акындары мен шайырлары мураларындагы ислам дiнiнiн тарихын, каFидаларын, дши тулгалар керсеткен тYрлi гажайып уакигаларды eзегiне аркау ету аркылы букара халыктын санасына ислам мэдениетiн сщiрудi максат еткен шагын жэне кYрделi жанрлардын аужайы ез алдына сез етыуге тиiс eзектi мэселенiн бiрi болып табылады. Сондай шагын жанрлардын бiр тYрi - мысал мен хикаят. Сыр бойындагы дамыган поэзия тYрлерi, эдетте белгiлi бiр eнiрлiк ерекшелiктердi камти отырып, дэстYрге непзделген макам аркылы жыршылардын орындауына ынгайластырыла жасалганы белгiлi. Ал бул YДерiс мiндеттi тYрде тьщдаушы мен орындаушынын арасындагы шыгармашылык
байланысты камтамасыз етедi. Аталган шагын жанрлар, сондай кезде, шагыннан кYрделiге карай ектндеп, дамыта жырлау YДерiсiн камтамасыз ету кезшде, тындаушы топтын ретше, танымына карай, eз бетiнше айтыла беретiнiн де атап eту манызды.
Материалдар мен зерттеу
эдiстерi
Макаланын материалдык
базасын казак халкынын эпикалык шыгармалары курайды. Сонымен катар, Сыр бойы казактарынын дэстYрлi жыршылык мектебшщ кeрнектi тулгаларынын жырлары, мысал, хикаят, дастан сиякты жанрларда жеткiзген
шыгармаларындагы ислам мэселелерi камтылады.
Зерттеу жумысынын максаты мен мiндеттерiне сэйкес казак халкынын фольклоры мен рухани мурасына катысты материалдар мен арнайы зерттеу эдебиеттерш жYЙелеу, зерттелу тарихына карай хронологиясына сараптама жасалды. Такырыптын зерттелу денгешнщ эртYрлi болуымен, зерттеу нысандары мен пэнаралык байланысты кажет еткендiктен тарихнамалык талдауды кажет етедь Мунда тарихи салыстырмалы эдк, зерттеудщ дискурсивтi эдктер^ этнографиялык зерттеулер мен материалдарды сараптау, эпикалык шыгармалардагы сюжеттердщ
шынайылык тургысында сыни талдаудан етюзу эдiстерi колданылды.
Талдау
Эдебиеттану гылымыньщ теориялык аныктамаларында шыгарманын
когамдык, элеуметлк ортанын немесе жекелеген адамдардын колайсыз жактарын, келеназджт^ кемшыжт астарлап айтып сынауга курылатыны айтылады. Тiршiлiктiн сан тYрлi мэселелерi мен адам емiрiндегi карама-кайшы кубылыстардын езара тыгыз бiрлiкте болатыны табиги нэрсе. Осы тургыда казак эдебиеттану гылымындагы мысал жанрында акындар мен шайырлар кез алдарында етiп жаткан, бурын болган немесе адам емiрiнде кездесуi мYмкiн жагымсыз кылыктарды жаратылыстагы ^ршШк иелерi (ан, кус, терт тYлiк мал), заттар (су, есiмдiк, тау) аркылы туспалдау аркылы бейнелейдь Казак сез енерi жанрларын зерттеудiн непзш салушы Ахмет Байтурсынов мысалдагы бейнелеу тэалше катысты, <^р нэрсенiн, кебшесе адамнын мiнезiн, кулкын, гамалын
екiншi нэрсенщ мысалында терсетш айту бернелеу болады» (Байтурсынов, 1989: 161) деп тужырым жасайды. Демек, адамзат баласынын жYрiп eткен тарихында когамдык, элеуметтiк карым-катынастар жан-жакты, сан кырлы касиеттерiмен саралана танылуында астарлап, туспалдай сeйлеу аркылы eнердiн сондай эстетикалык кызметi аркылы адам мшезше он бага беруге болатыны акикат. Бул жайында академик З. Кабдолов былай дейдi: «Мысал -эпостык шыгармалардын iшiндегi ен кыска тYрi. Эркашан сатиралык сипатта, тебше ан, хайуанаттар, кейде зат туралы жазады да, сол аркылы адам бойындагы мiн, элеуметтiк ортадагы кемшШк кYлкiге, келекеге, мазакка айналдырылып, сыкакпен сыналады. Мазмуны бYкпелi болганмен, идеясы астарсыз, ашык, тура, тiлi мiрдщ огындай eткiр, шымшыма, шымыр келедЬ (Кабдолов, 1983: 303).
Демек акын, шайырлардын шыгармаларынын адам тэрбиесiне арналган багдарында мысалдын сонау ежелгi замандардан берi eмiр сYPуiнiн когамдык, элеуметлк, эстетикалык мэнi айкын екенiн ангару киын емес. Ал, сeз аркауындагы Сыр бойы акындары мен шайырлары шыгармаларындагы мысал жанрынын исламдык тэлiм, тэрбие мураттарын, имандылык, адамгершiлiк тагылымын нысана ететiнi осындай дэстYрлi дамудын занды жалгасы деуге келедi. Мысал мен хикаянын такырыптык мазмунында адамдар да катысатын Yлгi Шыгыс елдерi эдебиеттерiнде калыптаскан. Сюжеттеп негiзгi окигага косымша композициялык курылымды курайтын авторлык кiрiспе, тYЙiндеу болады. Авторлык тYЙiндеулер накылдык, дидактикалык, философиялык
ойлармен берiледi. Осындай
МЭДЕНИ М¥РА
мэндегi пiкiрлер А.Ф. Эйхгорннын «Музыкальная фольклористика
в Узбекистане», Б.Г. Ерзаковичтщ «Музыкальное наследие казахского народа», А. Жубановтын «Эскен eнер», Б.М. ЖYсiповтын «СYлейлер» сиякты зерттеу жумыстарында кездеседi.
Нэтижелер
Казак эдебиетшщ тарихи даму YДерiсi барысында калыптаскан жанрлардын барлыгы да байыргы классикалык Yрдiстермен сабактас дамитын, кейде eзгерiске тYсiп элсiрейтiн, кейде кYшейе тYсетiн кэдiмгi табиги нэрсе. Эдеби тек пен тYрдщ кайсысы болсын, эдебиеттану кисындарынын аясында карастырылады. Алаш зиялыларынын кeсемi А. Байтурсыновтын «Эдебиет таныткышында» элемдiк эдебиет теориясынын iзiмен эдебиет тектерш эуезе (эпос), толгау (лирика), айтыс-тартыс (драма) деп жжтейдь Академик З. Кабдолов «Эпостык шыгарманын аркауы автор Yшiн «iшкi» субъективтж шындык емес, «сырткы» объективтiк шындык, жекелеген адамдардын тещл-кYЙi гана емес, бYкiл халыктын турмыс-тсршыт, тарихи тагдырлары мен улттык даму зандылыктары. Осыдан келедi де дэуiрлiк кубылыстар мен когамдык катынастарды ^ркем жинактаудагы журтка мэлiм эпикалык кулаш деген угым шыгады. Бул эпоска тэн айрыкша сипаттардын бiрi» (Кабдолов, 1982: 301) дейдь
Сыр бойынын шайырлары мен акындары мураларында мысал Yлгiсiн колдануда ислам мэдениетш уагыздауга ерекше мэн берiледi. Сондай-ак, окигага катысатын мысал кейiпкерлерiн eзара энгiмелестiру (диалог) эдiсi туракты колданылады. Сeз аркауындагы Шыгыстын классикалык eнерi дэстYрiн тутынган Базар, Ерiмбет,
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Омар, Турмагамбет, ЖYсш, Шегебай, Сейiтжан секiлдi шайырлардын мысал жанрындагы шыгармалары кeбiнесе ислам тарихындагы жеке тулгаларды, окигаларды аркау етедi. Сол тулгалар мен окигаларды аркау ету табигатына орай олардын осы жанрдагы шыгармаларын мысал жэне хикаят жанрлары тYрлерiнде атауга болатыны байкалады.
Мысалы, Омар Шораякулынын «Акымактыц досы - душпан, жакыны -жат», «Шишадан тэн айлаган шишты кудiрет», «Жэрдемшi Жаппар атты жалгыз еге», <Жр пияла май», «^ойшы мен уры» деген шыгармалары мысал мен хикаят тYрiнде жазылган. Бул орайда профессор Т. К,ожакеевтщ «Сатиралык жанрлар» атты ецбепндеп осындай тектес шыгармалар туралы айткан тюршщ Сыр бойы акын, шайырларынын мысал, хикаяттарын тYсiнуге багдары дэйектi: «Кейде мысал бiр адамньщ басында болган хикая деп те жазыла бередi. Бiрак мундай адам туралы жазганымыз мысал болу Yшiн онын екiншi магынасы, астарлы пiкiрi болу керек. Ягни, адам туралы жазылган мысалдарда пiкiр дэл сол адамнын eзi туралы емес, баска бiреулер, баска бiр типтер туралы болады. Осылайша пiкiрдi астарлап, мысалдап, айшыктап айтса, олар да мысал деп саналады» (Кожекеев, 1983: 13).
Сыр бойы шайырларынын шшдеп Иассауи поэзиясынын исламдык кезкарастары жYЙесiнде калыптаскан сез иесiнiн бiрi Шораяктын Омары. Ол ислам тарихындагы кeрнектi тулгалардын Алла жолындагы iс-эрекеттерiн баяндай келе, олардын eнегелi жолындагы тагылымнын маныздылыгына,
мэндiлiгiне ерекше бага бередi. Адамзаттын материалдык жэне рухани мэдениет айдыны дамуындагы шешушi, ыкпалды, багдарлы тYрдегi ислам
казынасын Омар шыЕармашылыгынан мол ушырататынымыз сондьщтан. Эйткеш, хикаят аркылы пайгамбарлар тарихын баяндау адамзат тагдырыньщ белестерiн енеге ете мысалдаудын жаркын Yлгiсi:
Iскендiр кос мYЙiздi Зулкарнайын, ДYниенi ею айналды Гоhикаптан, Терт елш, терт тiрiлдi a3ipeT Ыдырыс, Иэ ерте шыкпайды жан, кем сагаттан. Кинхага Якуб нэби патша болып, Кэпiрдi дугасымен отка жаккан. Нуhынын наласымен жeрдiн жYзiн, Каптап от, топан суы дуга айбаттан. Карнында бiр балыктын кырык ^н
дауам,
Сакталып, ЖYнiс нэби аман шыккан. Арамен кeстi кэпiр ЗМрияны, ТYбiндe коргалаган бiр дарактан. Атасыз Иса туып Мэриямнан, Тiрiлткeн неше елiктi караматтан. ДYниeгe дYЙсeнбi ^н пайда болып, Ьак достын алсан хабар hазараттан. Бiр KYнi тан алдында, мiнiп пырак, Кудайга, Жабiрэйiлмeн
барып кайткан. Солардай Хактын досты эрдайымда, Айтпак жен хикаяны етш дастан.
(Шораяктын Омары, 1995: 55). <^р пияла май» деген мысалда пайгамбардьщ сахабасы, халифа Омардын тусындагы окига баяндалады. Жинактаган барлык пулына базардан бiр пияла май сатып алып келе жатканда, аягы бутага iлiнiп кулап, бар майы теплш калганда, карт кiсi сахаба Омарга арыз eтiп, «Сен егер эдыетл патша болсан, Майымды эпер жерден сол теплген» дeйдi (Шораяктын Омары, 1995: 58). Картка уэде берген Омар кара жерге эмiр бергенде, теплш, жерге ащп кеткен майы кайта шыгады. Майын тYгeлдeп алган баба, Омарга ракмeтi мен алгысын айтады. Гаршке кемек берген эды Омарга алгыс бiлдiргeн баба,
«0зщдi Алла тагала жарылкасын!» деп, гайып болады.
Бул мысалдын гибраттык тYЙiнi -экiм атаулынын халыкка, жетiм-жесiрге, зэбiр-жапа шеккендерге эды, камкор болу керектiгi жайындагы улагатты насихаттау. Мiне, сонда гана Алла мен адамдардын арасындагы тылсым, табиги байланыс eз калпына тYсiп, eмiрдщ бултартпас зандылыктары сакталмак. Туындынын сонындагы айткан накылы ислам тарихындагы eнегелi тулгалардын iстерi аркылы, урпакты тэрбие тэлiмiне шакыру идеясын насихаттаудан танбайды.
Шайырдын мысал, хикаяттарында дидактикалык, гибратшылдык
сарын адамзат баласынын ДYнияуи катынастарындагы, элеуметтiк ортадагы iс-эрекеттерi аясында танымдык, тэрбиелiк Yгiт максатында жырланады. Кауымдастык карым-катынас,
адамгершiлiк мiнез-кулык мэдениетшщ eнер тiлiнде жырлануында Сыр бойы шайырларынын мысал, хикаяттары ыкпалды курал болып танылады. Халыктын эр тYрлi жастагы элденеше буын eкiлдерi осындай туындыларды окып, тындап, жаттап, тагылымын менгеруге калыптаскан. Мусылмандык Шыгыстын тарихи eнернамалык туындыларын оку жэне тындау аркылы акындар азаматтык тэрбие беру мен халыктык бШм беру жYЙесiнiн максаттарын орындады.
Сыр бойы шайырларынын шыЕармашылыгындагы мысал мен хикаяттар катарында бiз Турмагамбет Iзтiлеуулынын «Лукпан хакiм», «Ата мен бала», «СYлеймен мен юртшешен», «СYлеймен хикаясы», «Ак кустын хикаясы», «Дарак пен сая», «Жолаушы мен дана», «Пайгамбар мен киiк», «Жылан хикаясы» атты туындыларды атай аламыз. Сыр бойындагы ахун,
МЭДЕНИ М¥РА
устаздардан бастауыш бiлiм алып, кейiн Бухардагы Кeкелташ медресесiнен окып, кемелденген молда Турмагамбет ислам мэдениетше тэн зандылыктарды жырлайды.
Мысалы, Лукпаннын улына айткан Yш насихатынын айтпак гибраты «Лукпан хэкiм» шыгармасынын желiсiне аркау етiлiп, eмiрлiк мэнi зор Yш мэселе кYн тэртiбiне кeтерiледi. Бiрiншiсi, катынына жасырын сыр айтпау. ЕкшшМ, жанадан мал бiткен адамнан карыз алмау. Yшiншiсi, патшанын жендетiмен, жалпы жендет атаулымен жакын болмау. Экеа айткан осы Yш насихатты баласы керiсiнше iстеп, сeзiн сынагысы келедь Бiр койды сойып, капка салып, катынына адам eлтiргенiн айтып, бiрге кeмедi. Жана байыган адамнан карыз алады, патшанын жендетiмен дос болады. Лукпаннын айтканы кейiннен дэл шыгады, ягни жiгiт бiр кYнi катынын сылтау тауып урады, ол шаптыгып, байынын адам eлтiрiп, кeмiп койганын патшага бiлдiредi. Патша жендетiн жумсаса, онын досын коргау ойында жок, eлтiруге дайындалады. Тап сол кезде, жана байыган адам карызын сурап келш, байгустын жагасына жармасады. Хан Лукпаннын баласына лайыксыз бул окиганын мэнiсiн сураганда, жiгiт бэрiн де кайтадан баян етедi. Акыннын усынып отырган кагидасы Курандагы 31-CYренiн кейiпкерi Лукпан дананын eмiрлiк eсиетiн насихаттау, сол аркылы ислам дшшщ адамзат тэрбиесшдеп ыкпалды, куатты курал екенш дэлелдей тYсу.
Шайырдын «Тeрт дос» деген мысалында адамзаттын берекелi турмысы Yшiн кажеттi ауызбiрлiк, достык улагаты eнеге етiледi. Сюжетке тасбака, тYлкi, карга, киiк - тeртеуiнiн достыгы сынга тYCкен окигасы аркау етыген. Ауга тYCкен киiктi куткаруга Yшеуi де катысады. Киiктiн тузакка
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEM
тYскeнiн карFа кeлiп хабарлап, алдын ала кeлiсiм бойынша, тYлкi аксандап кашканда, ацшы оны куа женeлeдi. Тасбака езiнiн таныс тышканын eртiп кeлiп, тузакты киып, киiктi куткарады. Дамолланын айтпак тYЙiндi ойы, бeрeкeнiн кeпiлi болып есептелетш бiрлiк идеясы: «Береке болмай калмас кай кYндe де, Бiрлiкпeн осылайша басты коскан» (Iзтiлeуов, 1972: 125).
Сыр бойы акындары мен шайырларыньщ мысал, хикаяттарды жырлауда Куран Кэрiм сYрeлeрiн кирагаттап окитын ахун, кари, хафиздердщ насихатшылык, устаздык ыкпалы анык байкалады. Сонау Мекке мен Мединеде нeгiзi каланып, элeмдiк маныз алып, дYниeнiн терт тарабына канатын кен жайган ислам мэдeниeтiндeгi магыналык жэне макамдык тутастыктан куралатын исламдык мазмундагы акындык, шайырлык енер туындыларынын езiндiк эстетикалык eрeкшeлiктeрi бар. Сез аркауы болып отырган мысал, хикаяттардын сюжeттeрiнe сэйкес кeлeтiн Куран сYрeлeрiндeгi аяттарды дауыстап, мэнерлеп айтатын кайырымдардын оку, жырлау YДeрiсiнe де эсeрi мен ыкпалы бар.
Бул шыгармалардагы авторлык идеялар сез енeрi шыгармаларынын халыктык сипатымен бiр ерiмдe дэлeлдeнeдi. Ал такырыптык, идеялык, сюжeттiк, композициялык eрeкшeлiктeр казак эдебиет мураларынын урпак тэрбиeлeудeгi кызмeтiн ныгайта, терендете тYсeтiнi анык. Аталган мысал, хикаяттарды жырлап, халык арасына кен таратудын Сыр бойындагы жыршылык орындаушылык енер мeктeптeрi аясындагы езiндiк дэстYрлeрi де бар. Мысалы, аталган мысал, хикаяттар непзшен Жиенбай жыраудын макамы деп аталып кеткен эуeндiк дэстYрлeр
аясында орындалады. Эрине, бул арада саралап керсетуге болатын мынадай ерекшелжтер байкалады: бiрiншiдeн, мысал, хикаяттардын курылымындагы авторлык кiрiспe жэне корытынды белiмдe колданылатын дауыс
ыргактарынын макамдык иiрiмдeрiндe шыгарма авторынын езiндiк кeлбeтi мен азаматтык парасатын орындаушы дэл елестетуге тырысады. Сейтiп, эдеби шыгармадагы авторлык тулганын езiндiк мiнeз-кулык психологиясы осындай дидактикалык сипат
жYЙeсiндe дараланады. Екiншiдeн, мысал, хикаяттардын непзп окига жYЙeсiн баяндайтын сюжeттiк жырлау непзшде автор мен шыгарманы ауызша жырлаушы eкeуiнiн рухани тулгалары айырыкша даралана тYсeдi.
Бул жерде шыгарманын нeгiзгi авторынан герi, тындаушынын назары орындаушы жыршынын сез бен эуез косындыларын терен драматургиялык толганыспен беруше ерекше кYш салынады. Окига аркауындагы кeйiпкeрлeрдiн мiнeз-кулыктарын
жыршы езiнiн дауыс, бет-бейне кубылыстары аркылы тындаушыларына йщре тYсeдi. Тындаушынын кез алдында орындаушы жыршынын езi бейне бiр сол кeйiпкeрдiн езiндeй елестеп кетедь Шыгарма аркауындагы Алла мен онын жолын насихаттаушылардын, ислам еркениеп Yшiн KYрeсушiлeрдiн имандылык iстeрiнe деген мусылмандык сeнiм нeгiздeрi осылайша ныгайып, сез бен саз косындылары аркылы исламды адам санасында орныктыра тYсудiн пэрмeндiлiгi одан сайын кYшeйe тYсeдi.
Мысал мен хакаят - еткен мен бYгiндi болашакпен байланыстыратын адам емiрiн басты кундылык рeтiндe карастыратын гуманистiк сeнiмдeрдi тануга жeтeлeйтiн тэлiм мен тэрбиeнiн куралы. Сыр бойы
акындары шыЕармаларындагы мысал, хикаяттардын такырыптык, идеялык, макамдык Yлгiлерiн эдебиеттану, енертану тургысынан карастыру аркылы улттык, этнографиялык болмысы кYрделi езектi мэселелердi тануга кол жеткiземiз.
Сыр бойы шайырлары
мен акындарынын эпикалык шыгармаларынын iшiнде ислам такырыбына арналган кисса, дастандар да бар. Олардын непзп сюжетi VII гасырдан бастап элемге кен канатын жайган ислам дш тарихындагы кернектi окигаларды баяндауга арналган. Мухаммед пайгамбардын (с. f. с) Алладан уахи болFан Куран аркылы ислам мэдениетш уаFыздауы, оFан кемекшi болFан сахабалар, дiндi устанFан баска да Í3ri адамдар туралы жазылFан аталмыш туындылардын халык арасындаFы беделi де ерекше болды. Эрине, бул арада 6í3 мусылмандык ШыFыстын сез енерiнде ислам такырыбындаFы шыFармалардан баска да халыктардын калыптасу тарихымен сабактас туындылардын болFанын бiлемiз.
Сыр бойы шайырларынын Куран Кэрiм сюжеттерiнiн негiзiнде жазылFан кисса, дастандары элемдiк сез енерi тарихындаFы нэзирагейлж дэстYрдiн казанынан шыккан керiнiс. «Нэзира (ар. - жауап, уксату) - мусылмандык шыиыс поэзиясында орта Fасырларда калыптаскан эдеби YPДiс. Белгiлi бiр шайырдын езiне дейiнгi классикалык шыFармаFа «жауап кату» тYрiнде енер сынасу, елен жарыстыру максатында пайда болFан» (Эдебиеттану терминдерi, 1996: 148). Булай дейтш себебiмiз, ТурмаFамбет, Ерiмбет, Омардын шыFармашылык мураларында Куран сюжеттерi, араб, парсы, Yндi, тYркi халыктарынын аныз, эпсана, ертегiлерi негiзiнде калыптаскан классикалык
МЭДЕНИ М¥РА
Шыгыс эдебиетi акындары жырлаган кисса, дастандармен такырыптас шыгармаларды кайта жырлап, нэзиралау YPДiсi eлкеде кен канат жайды. Мысалы, Ерiмбет Кeлдейбекулынын «Мухаммед пайгамбар туралы хикая», «Эзiрет Элi мен Дариха кыздын кYресi», «Эзiрет Элi мен Магауиянын кYресi», «Садуакас сахи», «Актам сакаба», «Атымтай жомарт», «Эбу Шаhма», «Бап Раушан» атты кисса, дастандары казак топырагындагы ислам такырыбынын поэзия тышде кайта жырлануынын Yлгiлерi. Омар Шораякулынын да бiркатар кисса, дастандары осы такырыптармен эуендес болып келедi. Мысалы, «Мухаммед», «Магауия», «Так СYлеймен», «Калимулла», «Эбу Шаhыма» атты кисса, дастандарында да ислам тарихындагы белгiлi тулгалар, ондагы шытырман окигалар шайырдын eзiндiк кeркемдiк шешiмiнiн ыщгайында жырланады. Турмагамбеттщ кисса, дастандарында да ислам тарихынын мэселелерi кен камтылады. «Туткын кыз» атты киссасында СYлеймен пайгамбарга кызмет еткен Самурык куска байланысты окига баян етiледi. Тутастай алып карайтын болсак, Сыр бойы шайырларынын ислам такырыбына арналган кисса, дастандарына тэн ортак сипат - нэзирагейлж YPДiс болып табылады.
Шайырлар мен акындар Мухаммед пайгамбар мен онын кeмекшiлерi, сахабалар - Эбубэюр, Омар, Оспан, Эли, сонымен бiрге Дэуiт, СYлеймен, Муса пайгамбар, Жебiрейiл, Эзiрейiл перiштелерге байланысты окигаларды кен камтып жырлады. Эрине, мунын тагы бiр себебi, оларга арналган аныз, эпсана, ертеплж окигалардын жергiлiктi халыктын арасына мол тарагандыгымен де тYсiндiруге болар едi. Бул сюжеттердiн ел арасына ерекше мэлiм болуына жыршы
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
орындаушылардын енбегi ересен екенш атап айтуымыз керек. Мусылмандык iзгi мураттардын жолында кYрескен тарихи тулгалар эрекеттерiнiн шындыгы негiзге алына отырып, авторлардын кeркемдiк шешiмiмен eзiндiк окигалардын коса жырлануы - халыктын ойынын биiк кeрiнiсi. Себебi, бYкiл арман мен мурат, максат атаулынын кайнар кeзi - халык. Халыктын шынайы eкiлдерi шайыр, акын, жыршылардын YштаFан бiрлiгi ислам такырыбындаFы шыFармалардын тарихи непздерш кенейте жырлауда осындай даналык таFылымды басшылыкка алды.
Ерiмбет Кeлдейбекулынын «Хазiрет Эли мен Дариха кыз» атты дастанында паЙFамбардын немере iнiсi, эрi ^йеу баласы Элидiн (Эли ибн Эбу Тэлш) Самаркан каласын ислам дшше кiргiзу жумысы аркау болFан. Каланын Катрен атты патшасынын жалFыз кызы, eзi сулу, эрi палуан Дариха мен Элидщ кYресi шыFармаFа непзп окиFа болып eрiлген. Дастаннын курылысы мына окиFалык бeлiктерден куралады. Бiрiншi, Самаркан каласындаFы Дариха кыздын данкы, онын eзiн кYресiп жыккан жаша Fана кYЙеуге тиемiн деуi туралы хабары. Екiншi, араб жерiндегi Хазiрет Элидiн Дариханын хабарын естiп, Мухаммедтен руксат алып, СамарканFа келуi. Yшiншi, Эли мен Дариханын кYресуi. Тeртiншi, Элидiн Алладан, паЙFамбардан, сахабалардан жэрдем сурап,
жалбарынып дуFа окып, Дариханы зорFа женуi. Бесiншi, Дариханын мусылман дiнiне кiрiп, Элиге косылуы.
Шы^арманын идеялык нысанасы -ислам дшшщ кудiреттi кYшпен астаскан ерекше куатын дэлелдеу. Дастан сюжетiнiн дамуында Дарихамен ^ресуге аттанFысы келiп, руксат сураFан Элиге айткан паЙFамбардын токтамы исламды таратудаFы гуманистiк баFдардын
кeрсеткiшi. Исламнын элем халыктарына таралуында ибалык, имандылык жолдан ауыткымауды устанFан паЙFамбардын ак жолы дастанда шайырдын толFамы аркылы дэйектелген:
«Кой, балам, мактаншылык
мундай кт^
ДYниеде жан тумаFан кыздай кYштi. КYресiп, жыксан жаксы, барFанменен, ЖыFылсан ойла, балам, ар-намысты»
«Барам» деп Хазiрет Эли
кeп жалынды, «Барма!» деп Хак паЙFамбар
бек жалынды. Элидщ токтамасын бiлгеннен сон, ПаЙFамбар фатиха берш, колын жайды (Кeлдейбекулы, 1995: 274).
Дастаннын идеялык желМнде казак даласында халыктын исламды мойындауы кYрделi YДерiс болFанын кeрсету де ерекше назарFа алынFан. Дариха - казактын улттык дiлiнiн, Fасырлар бойы калыптаскан батырлык рухынын кeркем жинакталFан бейнесi. Gзiнен басым тYскен адамFа Fана кYЙеуге шыFуFа серт байлап, осы уэдесшщ акырын кYту - дала мэдениетшщ шылауында болFан эрщеп тYркi, берiдегi казак кыздарына тэн касиеттщ бiрi. Бул тек батырлык жыр-дастандарда Fана емес, казактын eмiрсалтына айналFан эншiлiк, кYЙшiлiк, акындык дэстYрдi тутынFан, ата-анасы, аFа-бауырлары арасында була eскен, eте аукатты эулеттен шыккан кыздардын арасында да кeп кездесетш ортак жаFдай. Фольклортанушы Fалым Б. ЖYсiпов атакты кYЙшi КенжеFул мен Айсулу кыздын арасындаFы осындай Fажап окиFаны суреттейдi (Монбекулы, 2011: 149-155). Мше, дэл сондай «Gзiмдi жыккан жаша Fана тиемiн!» деген максатты устанFан кайратты кызды iздеп келген палуандардын барлыFы («Алысып Дарихамен кYшi жетпей, Келгеннiн
^ресуге бэрi eлдi») да жещледь Шыгарма сюжетiнiн шиеленiстi жерi -пайгамбардан, сахабалардан, бYкiл елшен тiлек, бата алып келген Хазiрет Элидiн канша кYрессе де дт бeлек Дариханы жене алмай, пушайман болатын халi. Дастанда сeз болатын кYрестiн басты шарты - жещлген батыр женген адамнын дiнiне кiруi керек. Жырда бул эпизод Дариханын сeзi аркылы берiледi:
Сен менщ кiм екенiмдi бiлемiсiн,
Жeнiне ерепспей жYремiсiн?!
Осында мен жыгылсам, тием саган,
Жыгылсан сен дiнiме юремкщ?! (Кeлдейбекулы, 1995: 277).
Дастан сюжетшщ шарыктау шегi Хазiрет Элидiн канша арпалысса да, Дариханы жене алмаган мYшкiл халi аркылы кeрсетiледi. Бул жерде авторлык идея eзiнiн суреттемей аркылы исламнын соншама куаттылыгына карамастан, казактын улттык дiлiнiн куаттылыгынын дэлелш кeрсетуге тырыскан. Алайда, дастаннын идеялык, кeркемдiк шешiмiнiн басты тYЙiнi исламнын куатын дэйектей тYсу. Бул уакига сюжеттiк шарыктау кезенiнде, 15 ^ндш намазы каза болган Хазiрет Элидщ кызды жене алмау себебi ретшде дэлелденген («Ер Эли кeрген емес мундай ^т, Ойланды «Неткен жан -деп, - тлден ^штс?!». Намазы он бес кYндiк каза болтан, Есiне арыстаннын сонда тYCтi»).
Намаз - исламдагы бес парыздын негiзгiсi болгандыктан, кулшылыгын каза етш, иманын элсiретiп алган мусылманнын кYшi мен жiгерi душпанынан кеми бередi деген тYсiнiк осы жерге желiмдей жабыстырылганы кeрiнiп тур. Мiне, намазын каза ету себебiнен, Элидiн кYшi баска дiндегi кыздан да тeмен болып тур. Бул шиеленiс eзiнiн шарыктау шегiнде екi кейiпкердiн
МЭДЕНИ М¥РА
15 кYн тайталаскан сон, тiлдесуi аркылы казак ДYниетанымы мен исламнын тайталасты ыкпалын елестетедi:
«Дариха, сен устаган колынды жаз, Келешн тауга барып окып намаз. Намазым каза болган себебiнен, Жыгуга ендi сенi болмас лаж».
«Ер Эли, мен де саган кумар едiм, Ас iшпей, элi кeп ^н шыдар едiм. «1ште арман кете ме - деп, жiберемiн, Болмаса коя бермей жыгар едiм!».
Келешн мен де барып тамактанып, Он бес ^н уйыктамадым
мейiрiм канып. Намазды тез окы да, тез кайтып кел, Кетпенiз коркып кашып, серттен танып!» (Кeлдейбекулы, 1995: 279).
Эдеби шыгармаларда кездесетiн «кeркемдiк уакыт» тэсiлi авторлык киял мен eзiндiк шешiм аясында iске асырылатын, уакыттын серпiлуi, зейiнге алынуы, кабылдануынын ерекшелтн TYсiндiрiп, танымдык мYмкiндiгi мен эсерш арттыра тYсетiн курал. Дастан желМнщ ен шиыршык аткан жерiнде 15 ^ндж кYрес мезгiлi жайдан-жай тандалып турган жок. Бул кeбiне тындаушынын киялында TYрлi эсерлеу тудыру Yшiн колданылатын ерекше тэсiл. Мундай ерекшелж Ерiмбет дастанынын окушылардан гeрi, тындаушынын санасына негiзделгенiн дэлелдей тYседi. Бул жайында эпикалык жыршылык дэстYрдiн бiлгiрi, фольклортанушы Б. ЖYсiпов былай дейдi: «ТYPлi бейнелерге ену аркылы тындаушыга тылсым тYрде эсер етш, оларды eзiнiн уFым-TYсiнiктерiне уйыту жыршынын тылсым бастауларFа негiзделген кабiлетi. Бул жыршы жасаFан бейненiн шынайылыFы, тындаушынын таным ДYниесiмен толык кабысуы, онын дYниетанымын иландыра
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
бiлу, тындаушысын астыртын тYрде eз максатына теспре отырып, сол турFыда келер эрекеттерге баFыттау сиякты курамдас бeлiктердi тYзедi. Тындаушыда болатын тYрлi сезiмдiк (корку, лэззат, Yмiт, сенiм, каЙFы, ж^ер) YДемелер жыршынын осы тылсым аркылы эсер ету кабiлетiнен туындайды. Жыр айту барысында iске косылатын тYрлi эрекеттiк кимылдар жыршынын айтатын ойдын косымшасы немесе косалкы Yстеме ДYние ретiнде кабылданатын жай шабыттын нэтижес емес. Ол жыршынын eмiр-eлiм, даму-токырау туралы тYсiнiктердi сипаттау куралдарын мYмкiн болFанынша молынан пайдалану нэтижеа» (ЖYсiпов, 2010: 189-190).
Ислам дшшщ Орта Азия мен КазакстанFа таралу тарихнамасы аясында шайырдын сахаба мен казак кызын кYрестiруi идеясы Дариханын женiлмеуi аркылы уакыт пен кещстж жYЙесiн сабактастыратын кeркемдiк жинактау шешiмiн жасаFан. Автордын киялынан туындаFан осы сюжеттеп кeркем шешiм намазын окып, АллаFа, Мухаммед паЙFамбарFа (с. F. с.), сахабаларFа (Эбубэкiр, Омар, Оспан), бала-шаFаларына (эйелi ФатимаFа, балалары ХасанFа, Хусейiнге) жалбарынып, медет тыеп барып, Алланын жебеуiмен Fана Элидщ женiске жеткенi. Дариханын жыFылFаны, уэде бойынша Элиге тигенi, ислам дшше кiргенi эпикалык баяндаумен, реалистiк болмысымен жырлана келе, «Кудай - бiр, паЙFамбар -Хак, Куран - шындык!», Дедi де, кыз Дариха дшге кiрдi» деп кYрмеледi. Одан эрк
Yйретiп иман, ислам Хазiрет Эли, ЖYргiздi исламнын эдiл Мн.
Мунан сон иман айтты журттын бэрi,
ИсламFа кiрiп тYгел, жиып есiн! (Кeлдейбекулы, 1995: 281).
Дастаннын композициясындаFы жалFасты сюжет - АрабияFа кайтып кеткен Хазiрет Элидiн Дарихадан туFан улы Шаhизаданын таFдырына катысты болып eрiледi. Дариханын KурсаFында 6 айлык калпында калFан Шаhизаданын ДYниеге келгенi, eсiп ержеткенi, мектепке барFаны, eрмек токып отырFан кемпiрден экей Хазiрет Эли жайында бiлгенi, шешесшен руксат алып МэдинаFа барFан уакшасы казак эпикалык дэстYрiндегi белгiлi сюжеттер негiзiнде баяндалады. Gзiмен кYрескен балалардын (Хасан, Хусейiн, Ханапия) бэрiн жыкканы, Хазiрет Элидi де 40 кадам жерге лактырып, кYресiп жYрiп айткан мiнэжаты сюжеттiк шешiмдi жеделдетедi:
Бала айтты: «Медет бергш маFан дед^ Мухаммед сэруар улы бабам дедь Хасан мен Хусейiндей аFаларым, Сиындым, экем Эли, саFан дедi.
Медет бер, Нур Мухаммед,
таксыр бабам, Сыйындым экем Эли шаhимардан! СYЙiктi паЙFамбардын перзент едiн, Фатима, жэрдем болFыл, махбу анам!
Мухаммед - Кудай досы, бабам едщ, Жар болFан кысылFанда панам едiн. Алыскан Арыстанмен он жет кYн, Колдай гeр, Дариха атты анам менiн!» (Кeлдейбекулы, 1995: 289).
Бымеслкпен бауырларымен алысып, экесшщ белiне колы тигенiне eкiнiп, тауFа кашкан Шаhизаданын Fайып болып кетуi аркылы дастанда мусылманнын байкамай ктеген кейбiр кателiгi Yшiн кейде опык жейтiн имани касиетi мен уят санаты ерекше дэрiптелген. Казакы дYниетанымда бул «Gлiмнен уят кYштi» деген уFымFа сай келедi. Ерiмбет шайырдыносы шыFармасынынсюжеттiк, композициялык желiсi аркылы араб пен
казак жерi арасындаFы ислам дш аркылы калыптаскан ортак ДYниетаным кенiстiгi KамтылFан. Ислам дiнiнiн казак даласына таралуы, халкымыздын санасына ислам кайраткерлерi есiмдерiнiн енуi -тарихи кезендердщ айнымас шындыFы. Эпикалык шы^арманын мазмуны мен пiшiнiнiн тутастыFы аясында халыктар арасындаFы рухани жакындыкты KалыптастырFан исламнын гуманистiк улаFаты Ерiмбеттiн поэтикалык кeркемдiк шешiмi аркылы TYЙiнделген.
Жалпы, Ерiмбет акыннын дастандарындаFы ислам такырыбынын жырлануы ШыFыстын классикалык эдеби-фольклорлык дэстYрлерiмен Yндестiк жаFдайында кeрiнедi. Ол ислам тарихындаFы кейiпкерлердi, окиFаларды халыктын эдет, Fурып, мэдени дYниетаным, eмiрлiк кeзкарастарымен сабактастыра жырлайды. Ерiмбеттiн эпостык шыиармалары Сыр eнiрiндегi халыктын армандарын, максат-мYДДесiн де айкын суреттейдi.
Шегебай Бектасулынын кисса, дастандарында да Алланы мадактау, жалбарыну, кудiреттi ^шке мойынсуну, сонымен катар ислам дшшщ тарихы коса eрiле жырланады. «Алла жэне паЙFамбарлар» атты киссада Адам Атадан бастап, соны Мухаммедке дейшп паЙFамбарлардын исламды ныFайтуFа арналFан к-эрекеттер^ сiнiрген енбегi, осы жолдаFы имандылык улаFаттары жырланады. Атап айтканда, Жаратушы Адам паЙFамбарды жаратардан бурын Жебiрейiл, Мэккейiл, Исрапыл, Эзiрейiл перiштелердi жерге жумсап, топырак алдырFаны, сол топыракты балшык етiп илеп, Адамнын сулбасын жасап, оFан жан бiтiргенi, Хауа Ананын балалары Кабыл мен Абылдын ДYниеге келуi, Кабылдын KызFанышпен Абылды урып eлтiргенi, Муса, Ибраhим, Исмаил, ЖYсiп, Дэуiт, СYлеймен, Аюб, паЙFамбарлардын
МЭДЕНИ М¥РА
тылсым эрекеттерi баяндалады. Алланын эмiрiмен Нух паЙFамбардын исламды насихаттаFаны, дiнсiздерге топан су каптатарда кеме жасап, жер бетш су алардан бурын тiршiлiк иелерш бiр-бiр жуптан кемеге мшпзш, куткарып алFаны баяндалады. Дастанда ЖYнiс паЙFамбардын Алланы уаFыздауы, eзiнiн сешмаздш салдарынан эрекеттерiнiн сэтсiздiкке ушырауы, сонын кiнэсiнен ЖYнiстiн кемеге жасырынып мшш, кашкысы келгенi, бiрак кеменiн сол Yшiн KозFалмаFан уакиFасы берiледi. ЖYнiстi
суFа тастаFанда, судаFы Yлкен балык ЖYнiстi жутып, сонын курсаFында аман калады. Сол кезде ЖYнiс АллаFа жалбарынып, исламFа сенбеген кYнэсiн мойындайды, сeйтiп кайта кулшылык ету аркылы аман калады. Дастанда Мариям кыздан Алланын уЙFарымымен туFан Исанын да Алланын елшыершщ бiрi екенi айтылады. Бул ислам тарихын жYЙелi окшалар бойынша жырлаFан тарихнамалык кисса. Эрбiр паЙFамбардын тусындаFы окиFаларды баяндаFан кезде олардын Алланын жазуы екенiн уFындырып отыру аркылы сенiмдi баяндауы шыFармадаFы ислам такырыбынын айкындала TYсiндiрiлуiне кол жетюзген шайырдын eзiндiк баFдарламалык тэсШ деуге болады.
«Адам Ата мен Хауа Ана жэне кэтрден болFан патшалар» атты киссасында да ислам тарихы сeз болады. Мунда да Алланын эуелде Адамды лайдан балшыккаайналдырып, тeбесiнен жан бергенi, онын кабырFасынан Хауа Ананы жаратканы баяндалады. Алланын бYкiл перiштелерге АдамFа иiлiп, сэжде жасауды буйырFаны, бул жарлыкка Шлктщ Fана кeнбегенi, содан онын карFыска ушырап, дiннен KуылFаны жырланады. Ислам адамзат тарихындаFы негiзгi тiректiн бiрi болFандыктан, барлык дiндегi iзгi, озат
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
ойлы тулFалардын барлыFын да Куран Кэрiмге юрпзе отырып, эзэзiлдiктiн негiзгi ортак тулFасы Iбiлiстiн азFырFыш келбетiне карFыс айтады. Акын Алланын уЙFарымындаFы осындай шиелешсл сэттi тарих тiлiмен сeйлетедi: «Баршадан озат, улык бул Адам» деп, Буйырды сэжде етудi бiр Куданы.., Эзэзiл такаппарлык сэжде кылмай, Анласан болды кандай онын жайы».
Шы^арманын екiншi бeлiмiнде исламнан баска дшдеп патшалар туралы айтылады. Бул бeлiмде eздерiн АллаFа тен санаFан ФерFауын патшанын Муса паЙFамбардын дуFасымен апатка ушырап, жойылFаны баяндалады. Сонымен катар, Намурат пен Шуддат атты паЙFамбарлардын Алла жараткан пейiштi жер бетшде турFызу Yшiн эуре-сарсанFа тYсiп, 40 жыл эрекеттенгенi, оларFа Ибраhим паЙFамбардын уаFыз айтканы, акыры аталFан патшаларды Алланын жазалаFаны айтылады. Халыкты кYЙзелткен сондай озбыр асып-таскандарды Алланын апатка ушыратып жазалайтыны кeркем
т1лдщ eрнектерiмен кестелi берiледi. ШыFарманын тYЙiндi тусы адамзаттын болашаFы Yшiн Алла таFала Мухаммедтi акырFы паЙFамбар етш жiбергенiне арналады. Корытынды пiкiрi исламнан eзге жолды тутынFандардын АллаFа шек келпрушщ акыры жаман болатыны ескертыедь ШыFарманын такырыптык мазмуны адамзаттын имандылыкпен eмiр сYPуiнiн мэнiн тYсiндiредi.
ОкиFадаFы такырыптык, идеялык мазмунды кыскаша сипаттап
^рсетудеп максатымыз Сыр бойы шайырлары шыFармаларындаFы
ислам такырыбынын игерiлу денгешн байкату. Кисса, дастандар замандар бойы халыктын рухани жYЙесiн реттеп, талап-тыегш канаFаттандыруFа кызмет еткен мэдени казына. Кeшпелi жэне
жартылай отырыкшылык жаFдайында eмiр сYрген казактардын намаз окып, неке кию, баланы сYндеттеу, жаназа рэймш eткiзу секiлдi кYнделiктi турмыс, тiршiлiгi мен eмiр салтындаFы аса манызды мэселелердi ислам каFидалары бойынша аткаруынын калыптасуында осындай эпикалык шынармалардын ыкпалы елеулi болды.
Сeз аркауындаFы мэселенiн бiрi ретiнде ислам такырыбындаFы Сыр бойы шайырларынын кисса, дастандарынын мазмунын халыктын кулаFына сiнiруде жыршылык, орындаушылык мектептердiн манызды рeл аткарFанын атап айтамыз. Кисса, дастандардын курылысында да макамдык, эуездiк ерекшелжтер бар. Сeз аркауына алынFан Ерiмбет, ТурмаFамбет, Омар, Шегебайдын ислам такырыбындаFы кисса, дастандарынын жазылу стилi жаFынан eзiндiк ырFактык, уйкастык eлшемi eзiне Fана тэн eрiм жYЙесiн курайды. АталFан шыFармалардын eлендiк курылысы тебшесе 11 буындык тармактык eлшемге непзделедь Эрбiр тармактардын буындык бeлiнiстерiнiн Yндестiк занынын YЙлесiмдiлiгiне негiзделетiнi белгiлi. Он бiр буындык eлшемменжазылFанкисса,дастандардын композициялык курылымында
кейде 7-8 буындык eлшемдегi жыр Yлгiсiндегi бeлiктер де кездеседi. Булар автордын дастан кейiпкерлерiн эртYрлi окшалар кезiндегi кeнiл-кYЙлерiн айкындау Yшiн колданылатын эдiс Yшiн пайдаланылады. Ыкшам эрi музыкалык ырFакка тYскенде жылдам берыетш 7-8 буындык eлшемдегi жеке бeлiктер кейде кейiпкердiн арнауы немесе АллаFа жалбарынуы тYрiнде болып келедi. Олардын эркайсысына тэн ырFактык eлшемдерiнiн ерекшелiктерi болады.
Ислам такырыбына жазылFан кисса, дастандар эпикалык жанрлардын
катарын курайды. Бул жанрдын халыкка танылып, таралуында орындаушылык eнердiн кызметi ерекше. Энертанушы Б.Г. Ерзакович мынадай дэйектi, тиянакты жYЙенi устанады. Ол кисса, аныз тэрiздi эпикалык туындыларда мэтiн мен эуез бiртутас кeркемдiк тутастыкпен Yлкен туындылардын классикалык Yлгiсiн кeрсететiнiн атайды. Осындай птрше сабактастыра отырып кисса, дастан тектес туындылардаFы ырFактык эуездiлiк жYЙенiн TYрлерiн саралап кeрсетедi: «Многолетнее изучение обширного материала по казахскому эпосу, а также личные записи музыки многих эпических сказаний привели нас к заключению, что к началу ХХ века казахский эпос получил музыкальное воплощение в трех видах: песенно-речитативном, музыкально-иллюстративном (фрагментарном) и музыкально-завершенном (програмном). Многие эпические произведения, относящиеся к отдаленным друг от друга эпохам имеют разное вокальное и инструментальное воплощение. При этом отмечается специфическая дифференциация:
для героического эпоса (батырлар жыры) более характерна песенно-речитативная и музыкально-
завершенная инструментальная форма, для лиро-эпического и музыкально-иллюстративная формы воплощения, при этом чаще в вокальном исполнении. Лиро-эпический эпос в форме инструментальных музыкально-завершенных произведении нам пока не встречался» (Ерзакович, 1979: 4).
Эпостанушы Э. Коныратбаев пен Р. Бердiбаев кисса, дастандардын фольклор мен эдебиет дэс^рлерш сактаудаFы орындаушылык eнер табиFатын саралайды. Бiз карастырып отырFан кисса, дастандардын
МЭДЕНИ М¥РА
такырыптык желiсi исламды ныFайту жолындаFы батырлык, ерлiк соFыстарына арналFандарында eлендiк-речитативтiк (песенно-речитативная форма) эуендi жыр, такпак жэне эуездж-аякталFан аспаптын TYрi (музыкально-завершенная инструментальная форма) колданылады. Ал кисса, дастандардын турмыстык, элеуметлк мэселелерге арналFан тYрлерiнде eлендiк-
речитативтж жэне эуездiк-кeрнектi (музыкально-иллюстративная форма) Yлгiлерi де колданылады. Ал Ерiмбет шайырдын «Хазiрет Эли мен Дариха кыз» киссасында осы ею Yлгi аралас колданылады.
Кисса, дастан курылысынын мына бeлiктерден куралатыны байкалады: дастаннын кiрiспе бeлiмiндегi лирикалык толFаныс, автордын окырмандарына сeз арнауы. Мундай лирикалык толFаныстарда акын eзiнiн мусылмандык кeзкарастарын, фэни тiршiлiктегi имандылык таFылымын YЙренуге шакырады. Лирикалык толFаныс, сeз бен эуен ырFактары жYрдек, тетерщк кeнiл-кYЙ сипатын анFарта жырланады. Мысалы, ТурмаFамбет акыннын СYлеймен паЙFамбар мен онын кeмекшiсi Самурык куска арналFан «Туткын кыз» киссасында осындай юркпе-арнау бар:
Бэденнен жан булбулы ушса кай кYн, Бeз болар Yш-ак кары алар бэйген. Бес ^нп бак, дэулеттi кeтере алмай, Келедi кеуiп-пiсiп адыраЙFын. Туткасын ДYниенiн колмен устап, ТаFынан тiршiлiктiн келмес таЙFын. Ол ойын eте уят, ойла онан да, 1шшде аз eмiрщнщ не лайыFын?! Камын же, карнын сипап
жата бермей,
Келмесе халык алдында
кур мунаЙFын.
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Саулык - сыр сиягында, кеуде - сарай,
Жан бысе уксасында, eMip-майдыц (Iзтiлеуов, 1972: 189).
Осы юркпе арнау елец белтнщ мэтiндегi ойларды эуездi, бейнелi ^ркестермен epin жырлауда
тыцдаушыныц жан дYниесiн
баурайтындай ерекше кeтеpiцкi ^щл-^й байкалады. Ал, дастанныц негiзгi бeлiмiндегi <^ip кеудеде екi басы бар» самурыктыцбарлыккустыцсултаныбола жYpiп, СYлеймен патшаныц кызметш шеккен кезiндегi окигаларды баяндай жырлауда, eлец epiмiнiц интонациялык, ыргактык жYЙесi казак поэзиясындагы дэстYpлi epнектеpдi тYpлендipе колданылуымен еpекшеленедi. Он бip буындык дастанныц мазмуны мен пiшiнi жYЙесiндегi окигалардыц сюжеттiк дамуы, шиеленiстi шарьщтау шегi, шешуi тYpлеpiндегi кезецдерде лирикалык epiмдеp уштастырыла, жымдаса колданылады. Жаратылыс зацдарын бузуды ойлаган Самурык кусты СYлеймен патша арнайы тапсырмага жумсайды. Соны орындаганда гана жаратылыс зацын буза алатын кукыкты иеленетiнiн мэлiмдейдi. Батыстагы патшадан туган кыз бен Шыгыстагы патшадан туган улдыц болашакта ерль зайыпты болуы Алланыц жазуында кepсетiлген едi. СYлеймен пайгамбар Самурыкка осыны болдыртпаса гана тipшiлiкке уэж айтуга болатынын угындырады. Орнына кетлджке Yкiнi койган Самурык Батыстагы патшаныц эйелшен туган кызды бесiгiмен ^терш алып, бip аралдагы уясына экеледь ¥яда eсiп, Самурыкты анасындай ^рген кызга бip заманда Шыгыстагы патшаныц улы сапар шегiп жYpiп жетедь Кемелеpi кыз турган аралга токтап, акыры кыз бен жiгiт косылып, пеpзенттi болуга бет алады. Жебipейiл пеpiште муныц бэpiн бiлгесiн, СYлейменге хабар беpедi. Ол
кызды алып келуге буйырады. Арнайы iстеткен сандыкка жiгiт екеуi тыFылып, Самурык ^терш ушып келе жатканда, кыз тек жYзiнде босанады. ОкиFанын шешуiнде, сандыктан ерлi-зайыпты, эрi балалы болып шыккандарды кeрiп, журтка маскара болFан Самурык уялFаннан Кап тауына ушып кетедь
Осы сюжеттiк бeлiктi тутастай жырлау кезiнде драмалык,
психологиялык алуан тYрлi кeнiл-кYЙ кубылыстары болады. ОкиFаны нэзира тэсШмен жырлауда эрбiр кейiпкердiн тещл-^йш, мiнез-кулык машыктарын шайыр кeркем кестелермен прытуге тырысады. Ойымызды нактылай тYсу Yшiн осы жерге фольклортанушы Б. ЖYсiповтын мына бiр ойы дэл келедк «Кeркем кесте eлен eрiмiнiн негiзгi шарты болуымен катар, танымнын да басты куралы. Ой енбегше Fана тэн бул негiзгi сипат сырткы ДYниенiн сан тYрлi сырын тану аркылы eз мYДДесiн табшатпен беттестiрiп, накты мураттар жасайды. Сeйтiп, дерексiз уFымдарды деректiмен шендестiре дамыту аркылы кeркем бейне тудырып, табиFаттаFы жарасым жыр дестесiнде керемет келМмге айналады» (ЖYсiпов, 2010: 168). Мше, кeркем кестенiн дами келе теркем бейнеге уласуын кeрсететiн киссанын Yшiншi бeлiмi негiзгi окиFанын мазмунынан туындайтын корытынды ой болып тYЙiнделедi. Бул накыл, eсиет, Fибрат айту тYрiндегi философиялык eрнектермен жырланады.
Эпикалык туындынын поэтикалык, эстетикалык тYЙiнi имандылык, адамгершiлiк туFырды эстетикалык таныммен тYсiнуге жол ашады. Кисса, дастан секiлдi кeлемдi туындыларFа аркау болFан ислам тарихындаFы кeрнектi тулFаларды, окшаларды баяндаудын психологиялык, эстетика-лык, танымдык, таFылымдык
маныздылыиы айкын. Бул жанрдаFы шыFармалардын авторлык идея аясында орындаушылар мен тындаушы арасындаFы танымдык кeзкарас пен катынастарды да калыптастыратыны белгiлi. Ал, осы шыFармалардын жыршылык eнер аркылы орындалуында эуездiк терне^л^ (музыкально-иллюстративный) Yлгiмен орындауда кисса, дастандардын негiзгi мазмуны эуендiлiктiн аса дамыиан тYрiнде речитативтi тэсiлдi пайдалану аркылы жYрiп отырады. Жыршы шыиарманын мазмунын толык жырлау барысында кешпкерлердщ iшкi жYЙесiнде жYрiп отыратын монологтарын, диалогтарын, кейбiр шиеленiстi окиFалардын эсерлi кeрiнiстерiн кен тынысты вокальдык жэне аспаптык фрагменттермен бередi. Эрине, эдеби шыиармаларды Fасырлар бойы халыктын санасына сiнiрiп келген жыршылардын бул кызмет кeркемeнердiн ерекше пэрмендiлiк сипатын дэлелдей тYседi.
Кисса, дастан жырлау дэс^ршдеп eзбек халкынын вокальдык орындаушылык пен аспаптык фрагментпк жYЙенiн eзара байланысы, бiрiн-бiрi сабактаса толыктыратын ерекшелiгi туралы eнертанушы А. Эйхгорн eзiнiн кeзiмен кeргендерiн былайша жазып калдырыпты: «На базаре в старом Ташкенте я слышал одного рапсора, рассказчика героических и других сказаний с пением и музыкой (сопровождение на дутаре). В одной чайхане, расположенной на бойком месте, сидел слепой узбек, окруженной слушателями, и рапсодировал. Сначала он декламировал очень длинное повествование. Затем, вероятно, чтобы отдохнуть после длинного сказа, он начал тренокать на дутаре, который у него все время был на готове в руках, инстументальную прелюдию, после
МЭДЕНИ М¥РА
чего снова перешел к повествованию» (Эйхгорн, 1963: 135).
Мысалы, сeз аркауындаFы Ерiмбет шайырдын кисса, дастандарында осындай ерекшелiктер байкалады. Хазiрет Элидiн (Гали) исламды ныFайту iстерiне арналFан шиелешсл уакиFаларды орындаFан жыршынын тынысы кен ашылып, иiрiмi мол кайырымдар пзбектеледь Сол кен тынысты кайырымдарды ушейте тYсетiн аспаптык (домбыра сазы) фрагменттер де мол. Сыр бойы шайырларынын лирикалык жэне эпикалык шыFармаларынын такырып-тык, идеялык, жанрлык, стильдiк, кeркемдiк сипаттармен тутас жасалуында авторлардын ислам елдерi мэдениетiнде калыптаскан макамдык дэстYрмен сабактасты^ы бар. Сыр бойы жаFалауында орналаскан елдер арасындаFы eнер шеберлерi мусылмандык ШыFыс эдебиетi дэстYрiндегi сeз eнерi мураларын осы макамдык дэстYрлер аясында сактады, насихаттап таратты, дамытты. Ежелп дэстYрдегi тYркi, араб, парсы халыктарынын эркайсысына тэн этникалык, этнографиялык ерекшелiктерi бар eнер негiздерi VIII Fасырдан бастап исламдык такырыппен, сарындармен жалFасты.
Кураннын CYрелерi мен аяттарын eлендiк, ак eлендiк табшатына орай мэнерлеп, макамдап оку дэстYрi жергiлiктi халыктардын эуездiк, эншiлiк eнер дэстYрлерiмен тоFысты. Бул орайда зерттеушi О.Х. Ибрагимовтын «Семантика макомов» атты зерттеуiндегi пiкiрi бiздiн ойымызбен Yндес келедi: «Как известно, система макомата (Шашмаком, Хорезмские махомы и Фергано-Ташкентские макомы) возникшая на основе предшествующих ей форм макомного искусства путем
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
ассимиляции местных, музыкальных культурных тардиции, является преемницей не только ладо-мелодической и метроритмической программы системы Двенадцати макомов.Вчастности, этоподтверждается тем обстоятельством что многие наименования, системы 12 макомов (Уш шох, Рост, Наво, Бузрук, Хусайни и др.) фигурируют в числе основных в системе современного макомата. Помимо того, среди названия составных частей макомных циклов встречаются термины, имеющие непосредственное отношение к традиции суфизма (маком, каландар, самандар, гардун, чарх, гиря, фаред). Также, в основных частях вокального раздела макомов преимущественно и используются поэтического текста суфического толка (Хафиз, Табризи, Руми, Джами, Навои, Лутфи, Машраб). При этом отмечается, что собственно-музыкально выразительные средства и имманентные закономерности, в комплексе имеют приоритетные значение в плане выражения основных образных сфер макомов» (Ибрагимов, 1998: 18-19).
Бул тюрдщ казак эдебиет мен фольклорына да катысы бар. Макамдар шоFырынын теп Fасырлык калыптасу, даму жолында олардын кeпшiлiгiнiн казак сeз eнерi мен эуез дэстYрiмен бiрiге араласып кеткенi анык. Сонау ежелп тYркi ру-тайпалары замандарында калыптаскан кобыз, домбыра, сазсырнай, сыбызFы, дауылпаз, жетнен секiлдi аспаптармен егiз eрiлiп айтылатын фольклорлык-этнографиялык негiздер жYЙесiндегi тYрлi саз-сарындар кейiнгi дэуiрге eнер туындылары ретшде жеттi. Сыр бойынын шайырлары шыFармашылыFында дiни кисса, дастандардын жазылып, халык арасында жырланып айтылу табиFатында
саралап терсетуге болатын мынадай еpекшелiктеp байкалады:
1. Ислам дiнi тарихыныц тYpлi окигалар жYЙесiне арналган кисса, дастандардыц такырыптык, идеялык желга Куран Кэpiм сYpелеpi аяттарындагы сюжеттж желiлеpге негiзделiп жырлануымен еpекшеленедi. Дастан авторлары да, туындыларды жырлайтын жыршылар да бастапкы Куран сYpелеpiндегi ислам тарихын баяндайтын сарындардыц дYниетанымдык, эстетикалык, гуманиспк сипатын сактауга кYш салады.
2. Исламныц каFидалаpын басшы-лыкка ала отырып калыптаскан «Он екi макам жYЙесi» кисса, дастан окигаларыныц сюжетпк, композициялык epiсiне негiз болган. «Он ею макам жYЙесiндегi» улы Жаратушы Аллага, акикатка гашыктык (¥шпак, Нава, Бусалик), исламныц касиетл сара жолына деген адалдык (Рост, Хусайни, Рохавий, Зангула) касиеттi мекендеpдi курметтеу (Хиджаз, Ирак), имандылык максаттарына жету (Исфаhан, Зирофканд), мусылмандардыц галамдык кецiстiктегi бYкiл тipшiлiкке куpметi (Кучак, Бузрук) сынды он екi макамдык такырыптык, идеялык желуде акындар шыгарма жазды, ал жыршылар оны халык арасында жырлады.
Эрине, ислам такырыбындагы жYЙемен тогысатын жеpгiлiктi саз-сарындардыц eзiндiк еpекшелiктеpi бар. Бул - 1Х-Х гасырларда Сырдарияныц орта, тeменгi агыстары жагалауларын мекендегеноFызмэдениетiндегiфольклоp мен эдеби дэс^рлер. Кeбiнесе кобызбен айтылатын жыршылардыц (узандардыц) шыFаpмалаpындаFы макамдык тутастык мэцплж eмip туралы баксылык наным-сешмдермен уштасып жататын. Алайда, исламFа дешн-ак Жаратушы жалFыз Кeк Тэцipi уFымын толык иеленген тYpкi
^ыз-кыпшак) тайпалары исламдык KаFидаларды жатсынбай кабылдады. Сондыктан Сыр бойы шайырларынын шыFармаларында арабша Алла, парсыша Кудай, TYркiлiк Тэнiрi сeздерi бiр Fана мэндегi исламдык мэдениет танымындаFы сeз болып калыптасты. Кешпкерлер мен окиFалардын тарихи-лыFы мен шыиармалардын кeркемдiк шешiмi осындай eркениеттер тоFысуына негiзделдi.
Сыр бойындаFы шайырлар шыFармаларынын танымдык,
эстетикалык куатын ^шейткен басты курал жыршылык eнер. Поэзиялык туындыдаFы такырып, идея, сюжет, композиция, стиль ерекшелiктерiн, олардын танымдык ^шш тындаушыларFа жеткiзуде жыршылардын орындаушылык eнер дэстYрi шешушi кызмет аткарды. Сыр бойы акындарынын замандар бойы имандылык, адамгершiлiк улаFатын урпак санасына сiнiруде жыршылардын шыFармашылык eнерi тэлiм-тэрбиелiк манызFа ие болды. Эщрдеп шайырлык, акындык, жыршылык eнер мектептерi имандылык, адамгершiлiк такырыбынын насихатын YЗДiксiз жYргiздi. Буларды сабактастырFан негiзгi ерекшелж - ислам дiнiнiн тарихын, каFидаларын жырлау YPДiсi. Сонымен катар, Куран Кэрiм сYрелерi мен аяттарын оку Куран сюжеттерш казактын улттык дШмен уштастырды. Бул жерде макам сeзi дидактикалык, философиялык, гуманистiк, эстетикалык дYниетаным маFынасында колданылды. Гарыштык тiршiлiк аукымындаFы барлык заттардын, козFалыстардын мэнгiлiк YЙлесiмге курылFан жYЙесiн бiз Ахмет Иассауи жырлаFандай «Алланын макамы» уFымы аясында тYсiнемiз. Сондыктан, Сыр бойы сeз иелерiнiн шыFармаларындаFы, эсiресе
МЭДЕНИ М¥РА
кисса, дастандар желiсiндегi ислам такырыбынын жырлануында жыршылар KалыптастырFан дэстYрлi Yлгiлердщ эдебиеттiн халыктыFын ныFайтуда ешкашан да манызын жоймайтындыFын атап айтамыз.
Академик А.К. Жубанов халык эдебиетi шыFармаларынын дэстYрлi улттык eнер дэстYрлерiмен тутастыFы туралы «Термеге жакын келетiн, эр жыршынын eзiнiн жаксы кeретiн сазы болады. Мысалы, Экiмгерейдiн сазы, Карасайдын сазы, Быегеннщ сазы, Сабырдын сазы дегендердiн эркайсысынын eзiне тэн мелодиялык, ырFактык, ектндж ерекшелiктерi бар. Сонымен катар, ол саздар бiркалыпты калып коймай, орындау кезiнде, жыршынын алFан такырыбына карай кубылып отырады, музыка жыршынын объектМне карай бейiмделедi» (Жубанов, 1985: 195) деген болатын. Бул пiкiрдiн Сыр бойы акын, шайырларынын шыFармаларын халык арасында замандар бойы жырлап келе жаткан жыршылардын авторлык кабiлеттерiне де толык катысы бар. Осылайша бiз казак эдебиетi мураларынын Fасырлар бойы халыктын жадына сiнiп, улттык Д^дщ, ДYниетаным негiздерiнiн сакталуын камтамасыз еткен шыиармашылык табиFатынан кeп жаFдайларды ащарамыз. Куран сюжеттерiн, ислам каFидаларын, паЙFамбар хадистерiн негiзге алып жырлаFан шайырлардын eлен мэтiндерi бiздiосылайшаалуанбояулыэстетикалык таным эсерше жолыктырады.
Кррытынды
Казiргi замандаFы эдебиеттану халыктын тарихымен Fасырлар бойы бiрге жасап келе жаткан сeз, эуез, бейнелеу, сэулет eнерi тYрлерiнiн ортак кeркемдiк табиFатын камти карастыруды
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
мурат тутатын кешендi гылым. Хальщтьщ тарихы, географиялык орналасуы мен элемдж мэдени байланыстары камтыла келе, рухани мэдениет казыналарынын eзектi мэселелерi жана кезкарастар тогысында
пайымдалганы дурыс. Бiз сонда гана казактын улттык, болмысына сiнген ислам мэдениетiнiн казак эдебиет мен eнерiнiн тарихына катысты сырларын гылыми негiзде саралау аркылы жана мiндеттерге жол аша аламыз.
Эдебиеттер
1. Кабдолов З. Сeз eнерi: Эдебиет теориясынын негiздерi. Алматы: Мектеп, 1982 ж. - 366 б.
2. Байтурсынов А. Шынармалары: Элендер, аудармалар, зерттеулер. Алматы: Жазушы, 1989 ж., - 320 б.
3. Кабдолов З. Ею томдык тандамалы шыFармалар. - Алматы: Жазушы, 1983 ж. - 2 т. - 456
б.
4. Кожакеев Т. Сатиралык жанрлар. - Алматы: Мектеп, 1983 ж. - 215 б.
5. Шораяктын Омары. Сeйле, тШм, жосылып: Элендер, дастандар, айтыстар. - Алматы: Рауан, 1995. ж. - 301 б.
6. 1зт1леуов Т. Назым: Тандамалы шынармалары. - Алматы: Жазушы, 1972 ж. - 264 б.
7. Эдебиеттану терминдершщ сeздiгi. / Кураст.: З. Ахметов, Т. Шанбаев. - Алматы: Ана тЫ, 1996 ж.. - 240 б.
8. ^лдейбекулы Е. ¥лаFат сeзiм урпакка. - Алматы: Маржан., 1995 ж. - 320 б.
9. Момбекулы Т. Жараткан, жар болFайсын. - Алматы: Агпа-Ь, 2011 ж. - 372 б.
10. Жусшов Б.М. Сулейлер. Монография. - Алматы: Агпа-Ь, 2010 ж.. - 232 б.
11. Ерзакович Б.Г. Музыкальное наследие казахского народа. - Алматы: Наука, 1979 г..
- 184 с.
12. Эйхгорн А. Ф. Музыкальная фольклористика в Узбекистане / Под ред. В. М. Беляева. -Ташкент: Изд. АН УзССР, 1963 г. - 179 с.
13. Ибрагимов О.А. Семантика макомов: Автореф. д-ра филол. наук. - Ташкент. 1998 г.
- 31 с.
14. Жубанов А. Эскен eнер. - Алматы: Гылым, 1985. - 248 б.
References
1. Qabdolov Z. Soz oneri: Adebiet teoriasynyn negizderi [Art of words: Basics of literary theory].
- Almaty: Mektep, 1982. - 366 b (In Kazakh).
2. Baitursynov A. Shygarmalary: Ölender, aydarmalar, zertteyler [Works: Poems, translations, studies]. - Almaty: Jazyshy, 1989. - 320 b. (In Kazakh).
3. Qabdolov Z. Eki tomdyq tandamaly shygarmalar [Selected works in two volumes]. - Almaty: Jazyshy, 1983. - 2 t. - 456 b. (In Kazakh).
4. Qojakeev T. Satiralyq janrlar [Satirical genres]. - Almaty: Mektep, 1983. - 215 b. (In Kazakh).
5. Shoraiaqtyn Omary. Soile, tilim, josylyp: Ölender, dastandar, aitystar [Speak, speak, speak: Poems, sagas, arguments]. - Almaty: Rayan, 1995. - 301 b. (In Kazakh).
6. iztileyov T. Nazym: Tandamaly shygarmalary [Title: Selected works]. - Almaty: Jazyshy, 1972.
- 264 b. (In Kazakh).
7. Adebiettany terminderinin sozdigi. / [Dictionary of literary terms] Qurast.: Z. Ahmetov, T.
у
МЭДЕНИ М¥РА
Shanbaev. - Almaty: Ana tili, 1996. - 240 b. (In Kazakh).
8. Koldeibekuly E. Ulagat sozim urpaqqa [My words are for posterity]. - Almaty: Marjan, 1995. - 320 b. (In Kazakh).
9. Mombekuly T. Jaratqan, jar bolgaisyn [God blessed]. - Almaty: Arna-b, 2011. - 372 b. (In Kazakh).
10. Jüsipov B.M. Süleiler. Monografia [Storyteller. Monograph]. - Almaty: Arna-b, 2010. - 232 b. (In Kazakh).
11. Erzakovich B.G. Myzykalnoe nasledie kazahskogo naroda [Musical heritage of the Kazakh people]. - Almaty: Nayka, 1979. - 184 s. (In Russian).
12. Eihgorn A. F. Myzykalnaia folkloristika v Yzbekistane [Musical folklore in Uzbekistan] / Pod red. V. M. Belaeva. - Tashkent: Izd. AN YzSSR, 1963. - 179 s. (In Russian).
13. Ibragimov O.A. Semantika makomov: Avtoref. d-ra filol. Nayk [Semantics of makoms: Abstract of the thesis. Dr. Philol. Sciences]. - Tashkent, 1998. - 31 s. (In Russian).
14. Jubanov A. Osken oner [Grown up art]. - Almaty: Gylym, 1985. - 248 b. (In Kazakh).
Байбосынова У.М.1
казахский Национальный Университет Искусств г. Астана, Казахстан email: ulzhan_mb@mail.ru
ИСЛАМ В ТРАДИЦИОННЫХ ЭПИЧЕСКИХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ КАЗАХОВ
СЫРДАРЬИ
Аннотация. В статье даются сюжеты, касающиеся религии ислама в эпических произведениях казахов Сырдарьи. Это свидетельствует о взаимосвязи и преемственности традиционного мировоззрения и ислама. Цель и задачи статьи-всестороннее рассмотрение проявлений ислама в эпических произведениях казахов на протяжении всей истории, сопоставлениеихссодержанием произведенийдеятелей культуры изданного региона. Разбивка эпических произведений по жанровой специфике, хронологической и содержательной актуальности в соответствии с целью исследования. Результаты. В ходе анализа актуальных проблем исследовательской статьи были рассмотрены исследовательские работы А. Байтурсынова, З. Кабдолова, О. А. Ибрагимова, А. Жубанова, А. Ф. Эйхгорна, Б. Г. Ерзаковича, проанализированы проявления исламской тематики в произведениях Омара Шораякулова, Турмагамбета Изтлеуова, Еримбета Оздейбековича и других поэтов и исполнителей. Заключение, в зависимости от предмета исследования статьи, были рассмотрены вопросы ислама в традиционных эпических произведениях казахов Сырдарьи. Это показывает глубину культурного потенциала казахов данного региона, показывает, что религиозные вопросы с самого начала пропагандировались среди населения через жырауов. Кроме того, установлено, что в произведениях и жанровых особенностях видных представителей Жырауской школы на протяжении всего Сырдарьи сложились проблемы исламской религии как составной части.
Ключевые слова. Сырдарья, эпос, ислам, культура, фольклор, религия, традиции.
QAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
Baibosynova U.M.1
!The Kazakh National University of Arts Astana, Kazakhstan email: ulzhan_mb@mail.ru
ISLAM IN THE TRADITIONAL EPIC WORKS OF THE KAZAKHS OF SYRDARYA
Abstract. The article presents the plots related to the Islamic religion in the epic works of the Kazakhs of the Syr region. This testifies to the relationship and continuity of the traditional worldview and the Islamic religion. The purpose and tasks of the article is to comprehensively consider the manifestations of the Islamic religion in the epic works of the Kazakhs of Syrdarya, to compare them with the content of the works of cultural creators of this region. According to the purpose of the research, the epic works should be distinguished according to their genre characteristics, chronological and content significance. Received results. During the analysis of topical issues of the article the research works of Baitursynov A., Kabdolov Z., Ibrakhimov O.A., Zhubanov A., Eikhgorn A.F., Erzakovich B.G. were reviewed and the manifestations of the Islamic topic in the works of Omar Shorayakuly, Turmagambet Iztileuov, Yerimbet Koldeibekuly and other poets and artists were analyzed. In conclusion, according to the object of the article research, the issues of Islam in traditional epic works of the Kazakhs of the Syr were considered. This testifies to the depth of cultural potential of the Kazakhs of this region and the fact that the religious issues have been promoted among the people by zhyrshy since ancient times. In addition, it was established that issues of the Islamic religion were formed as an integral part in the works and genre features of outstanding representatives of the Syr Zhyrau school.
Keywords: Syrdarya, epos, Islam, culture, folklore, religion, traditions.
Автор туралы мэлiмет:
Байбосынова ¥лжан Мэлшайдаркызы, фл.к., Казак, улттык енер университета, Коркыт ата гылыми зерттеу орталыгыныц жетекшi гылыми кызметкерь
ORCID 0009-0008-4463-3009
Сведения об авторе:
Байбосынова Улжан Маликайдаровна, кандидат филологических наук, Казахский национальный университет искусств, ведущий научный сотрудник НИЦ «Коркыт Ата».
ORCID 0009-0008-4463-3009
Information about the author:
Baibosynova Ulzhan Malikaidarovna, Candidate of Philology, the Kazakh National University of Arts, the Korkyt Research Center, Leading Researcher. Astana, Republic of Kazakhstan.
ORCID 0009-0008-4463-3009
