CC BY
5ГТАХР 03.20
ШЫГЫСТАНУШЫ, БИБЛИОГРАФ ЖЭНЕ ЭТНОГРАФ-ТАРИХШЫ Н.СЭБИТОВТЫЦ ЦОГАМДЬЩ-ГЫЛЫМИ М¥РАСЫ МЕН 0М1РШЩ БАСТАЩЫ КЕЗЕЩ
Э.Ц. Шашаев1
1 х Т .F.K.
1Ш.Ш. Уэлиханов атыццаFы Тарих жэне этнология институты, Казахстан, Алматы к., e-mail: shashaevauezhan@mail.ru
Макалада шыгыстанушы, библиограф жэне этнограф-тарихшы Н.Сэбитовтыц когамдык-гылыми мурасы мен eмiршщ бастапкы кезец оныц жеке мурагаттык корында сакталган кужаттык деректердi аркылы талдауга алынады. Н.Сэбитовтыц eмiр жолы Кецестж кезецдеп ашаршылык ужымдастыру, индустриаландыру, мэдени революция мен кугын^рпн жылдарына туспа-тус келген болатын. Кэйби этнограф, шыгыстанушы, дiнтанушы жэне мэдениеттанушы мен библиограф ретiнде ез соцынан Yлкен гылыми мура калдырды.
Тушн свздер: Н.Сэбитов, шыгыстану, дштану, мэдениеттану, этнография, библиография, тарих, экспедиция
Тарихымыздагы iргелi мэселелермен катар халкымыздыц мурасын, улттык мэдениетiн, гылымды вздершщ кара басыныц камынан жогары ^ойган iprn -усасты тулгаларымыздыц тутастай 6ip урпагыньщ кызметш eMip сурген кезещмен байланыстыра зерттеу аса взектi мэселелердщ 6ipi болып табылады. Мше, соларды алалап квбiнесе саяси жэне экiмшiлiк саладагы тулгаларды зерттеуге турарлык ^алгандарыныц сщрген ецбепнщ мацызы аз деп, шеттетудщ e3i тарихка жасалган киянат болып табылады. вйткеш суркия заманныц шынжыр табанына тасталган олардыц вмiрi алапат зор арпалыстармен, куFын-CYргiнмeн eркiн ойга салынган курсаумен шeктeлiп, тiптi адам вмiрiнiц куны тYCкeн, тiрi калудыц e3i Yлкeн мэселеге айналFан кезецде втп. Осындай тарихи кезенде аман калудыц взi eрлiк, ал тшт урпаFына мура болып каларлык Fылыми туындылар жасау бул Fажайып кубылыс (феномен) eдi.
Бiлiм мен тэжiрибe аркылы бiлiктiлiккe ие болFан ойлы адамдардыц акыл-ойына, олардыц болашакка жасаFан болжамына кулак аспау - замана кемютш, дэуiрдiц катeрлi ауруыныц квршю, болашакка артар ауыр жYгi. Мше, сондыктан вткeнiмiздiц куэгeрлeрiнiц калдырFан мураларыныц тынымсыз iздeнiстeр аркылы eстiр кулакка, кврер квзге дэл маFынасында жетюзшп, вз баFасын алар уакыт жетп.
Казак eлi талай талантты Fалымдарды, дана Fалымдарды дYниeгe экелген. Эрине, эр Fалымныц вз басына тэн таботи eрeкшeлiктeрi, дYниeтаным дeцгeйi, Fылыми бiлгiрлiгi, эр кырлары болады. Бiз свз козFаFалы отырFан адам взшщ акыл-ой парасаты, Fылыми даралыFы турFысынан, жеке басыныц игi касиeттeрi жаFынан ерекше бiр взiндiк тулFа болатын. Ол Казакстан шыFыстану тарихында, этнографиясында, библиографиясында ерекше орын алатын Fалым - Н.Сэбитов.
Ол заманымыздыц iрi тулFалары - И.Ю. Крачковский, А.А. Семенов, Е.Э. Бертельс, Ш. МухамедьяровС.Н. Малов, Н.В. Юшманов, Е.С. Истрина, В.И. Чернышев, КИ. Сэтпаев, Э.Х. MарFулан, Н.Т. Сауранбаев, Е. Бекмаханов, С.К. Кецесбаев, А. Нусшбеков жэне т.б. кызметтес болып, олардыц мектебшен вткен, тэлiм-тэрбиe алып, Fылыми-зeрттeу жумыстарыныц баFытын айкындаFан.
взiнiц алдындаFы Fалымдар сeкiлдi энциклопедиялык бiлiмi бар, араб-парсы, тYркi жэне аFылшын тiлдeрiн яFни кeмiндe жeтi eлдiц тiлiн жете мецгерген, жаца дэуiр басында вмiр CYргeн казак зиялыларыныц соцFы легше iлeсe вскен зeрттeушiлeрдiц бiрi болды. Кeцeстiк Казакстац^ы алFашкы кэсiби децгейдеп шыFыстанушы, библиограф жэне алFашкы этнографиялык зeрттeулeрдi уйымдастырушы, сонымен катар эдютемелш-педагогикалык тарихи оку-куралыныц авторы Н.Сэбитов Fылыми iздeнiстeрiн взiнe жYктeлгeн экiмшiлiк кызметтермен уштастыра бiлгeн.
Орыс тiлiн жетш бiлгeндiгiнiц аркасында, коFамдаFы взгeрiстeрдi жт баFалап, сол кeздeгi жYрiп жаткан калыптасу кeзeцiнiц кайнаFан ортасында белсецщ кызмет eттi.
Егер де вткен тарихымыздыц терец койнауына квз жYгiртeр болсак, оныц аумалы-твкпeлi болFанын байкаймыз. Бiрнeшe урпактыц вмiр-тiршiлiгi алмаскан кезецнщ взiндe, бiздiц квптеген тулFаларымыз - ойлы, жYрeктi жэне свзсiз талантты, юндш каны тамFан туFан жер^ eлi Yшiн квзсiз
сешммен, бар жан-тэшмен ^ызмет еткендер есiмi танылмай, тиiстi багасын алмай отыргандыгы кезiнде - заманымыз тарихшылар алдында шац бас^ан м^рагаттар свресiндегi олардыц туындыларын зерделеп, квпшiлiкке таныту мiндетiн артып отыр.
вйткенi солар вмiр CYрген дэуiрден нег^рлым алыстаган сайын бiз олардыц вз ортасынан ерекшеленетшш бащап, олардыц iс-эрекетiнiц тиiстi багасын бере отырып, замана ^ыспагындагы ерш-ж1гершщ, рухыныц ^ламагандыгына тацданысымызды жасыра алмаймыз.
Ныгмет Сэбитовтыц вмiр жолы мен ^ызметше то^талган кезде, аумалы-твкпелi заманныц ^ыспагына ^арамастан аса мэндi де, магыналы болганын деректер ар^ылы квруге болады.
Н. Сэбитовтыц вмiр CYрген ортасы бастауларына квз жYгiртсек, Ресей империясыныц отарлау саясатыныц бастащы кезещне то^тамай кете алмаймыз. ХУШ гасырдыц ортасынан бастап патша вкiметi ^азацтардыц Жайыщ взенiнiц оц жагалауына квшш-^онуына тиым салды [1]. 1743 - 1758 жылдары Орынбор жэне Орал казактары Yлкен жер Yлестерiн алды, одан кейiн Жайыщтыц оцтYCтiк жагалауы сагаларымен толыщ соларга берiлдi. Отаршылдьщтыц баспалдагы ретiнде 1801 ж. Бвкей хандыгы немесе Iшкi Орда ^¥рылды (Астрахан губерниясыныц бвлiгiнен). 1822 ж. Орта жYЗде, 1824 ж. К™ жYЗде жYргiзiлген ережелер, олардыц артын ала ^аза^ жерiнде ашылган Ресейтк Yлгiдегi округтiк жэне шекаралыщ бас^ару мекемелерi сонымен ^атар эскери бекшстердщ салынуы ^аза^ ^огамыныц бiрлiгiн ыдыратуга, отарлауга багытталган едi [2].
Осындай кезецмен т^стас келген Н. Сэбитовтыц вмiрбаяны жвнiнде деректерге жYгiнсек, оныц ецбек кiтапшасы мен вмiрбаяндьщ жазбасында 1895 ж. Астрахан губерниясыныц, Краснояр уезшщ Баклано-Лопатино селосында кедей шаруа отбасында дYниеге келгендiгi айтылган [3]. Оныц экесi Сэбит Кенембащлы ата-бабасынан берi балыщ аулаумен айналыс^ан, отаршылдыщ езгiнiц табигатыныц жат екендшн жYрегiмен сезiне бiлген ол зеректшнщ ар^асында сауатын ашып, К¥ранды вз бетшше о^и алган. Эзiнiц м¥сылманды^ парызын втеу Yшiн, Меккеге ^ажылывда аттанып, ^айтар жолда 1900 ж. Иранда 64 жасында ^айтыс болады. Бес жастагы Ныгмет пен оныц Yш ^арындастары анасыныц ^олына ^арап ^алады. Сегiз жас^а толган кезде, Ныгмет ауылдагы мектептен бiлiм ала бастады [4]. Б¥ганасы ^атып, есейе бастаган кезде, 15 жасынан бастап вз ^ожалыщтарында швп шабумен жэне балыщ аулаумен айналысты.
Б¥дан кешнп ^огамдагы взгерiстер Н. Сэбитовтыц вмiрiне де вз эсерiн тигiздi. Ол 21 жас^а ая^ бас^анда 1916 ж. патша жарлыгына iлiнедi. Мше, осы жарлыщтыц мэтiнiне ^араса^: "Объявленное военным министром о привлечении мужского инородческого населения Империи для работ по устройству оборонительных сооружений и военных сообщений в районе действующей армии, а равно и для всяких иных необходимых для государственной обороны работ.." - делшген [5].
Сондыщтан, 1916 ж. Н.Сэбитов патшаныц б¥ратаналарды тыл ж¥мыстарына алу жайындагы жарлыгына сэйкес ^ара ж¥мыс^а ша^ырылды. Ол Москва темiр жолында ж¥мысшы болып iстеп, одан А^пан революциясынан кейiн гана оралады. Б¥л жайындагы дерек Москва-Виндаво-Рыбинск темiр жолы ^огамыныц 5 сэуiр 1917 ж. берген к¥жаты: "Предъявитель сего, инородец Астраханской губернии, Макетовского общества, волости № 6, 2 округа Нигмат Сабитов (цужаттагы свздерд1 сол тYпнYCца нег1зтде берт отырмыз. - М.Б.), находящийся на работах Московско-Виндавской железной дороги, согласно распоряжения от 28 марта с.г. заместителя комиссара Московского железнодорожного узла, увольняется от сего числа в месячный отпуск для поездки на родину для устройства своих семейных дел и для содействия возвращению ушедших с дороги инородцев и обязан по истечении месячного срока явиться на ст. Москва Московско-Виндавской железной дороги.
Настоящее удостоверение выдано инородцу для предъявления на волостное правление или соответствующее ему учреждение для наложения печати о времени его явки на родину.
Означенное удостоверение видом на жительство не служит и права на бесплатный проезд по железным дорогом не дает..." [6].
К¥жатта айтылгандай Н.Сэбитовты уа^ытша вюмет комиссарлары жай гана демалыс^а жiберген жо^, оны бiр айга уа^ытша жэне б¥рын темiр жол ж¥мысынан ^ашып кеткендердi ^айтаруга Yгiт ж¥мысын жYргiзуге тапсырма бергендшнен квруге болады.
Оныц вмiр сурген кезещндеп ^аза^ зиялыларыныц ею тYрi болгандыгы белгiлi. Эр тYрлi кезенде ортадан жарылып шы^^ан зиялылар - Шо^ан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Fазы Уэлиханов жэне т.б. азшылыщта болды, олар орысша бiлiм алып жэне орыс интеллигенциясымен байланыста болып, орыс Yкiметiне ар^а CYЙей отырып ^аза^тарды европа мэдениетiне жа^ындатуга
умтылды. Келес топтагылар - татар, башкурт жэне баска да мусылман мектептершен тэрбие алып, мусылмандык Шыгыс мэдениетш насихаттау аркылы казак халкын бшмге жетеледi [7].
Н.Сэбитов осы ею топтыц кайсысына жатады десек, оны дэл айту киындау ейткеш, орыс ортасында есiп, бiлiм алганымен Ресейдщ казактар шогырланган Астрахан губерниясындагы казакы тургындар, ез дэстYрiн, тшш сактап калудыц, орыстанып кетпеудщ бiр жолы мусылманшылдык деп тYсiнген, сондыктан да Н^мет-тщ экесi Сэбит оныц мусылманша бiлiм алуын дурыс деп шештг Н^мет-тщ алFан тэрбиесшщ негiзiнде мусылмандыкпен катар европалык мэдениеттщ де эсерi катарласып жатты. Бул оныц кецестш кезецдеп кызметiне зор эсер еткен едг
1917 жылы Ресейде кос тецкерю болды. Патша тактан кулап, Уакытша Yкiмет орнаFанымен де, Казан тецкерю жещске жетiп большевизм дэуiрi басталады [8]. Сонымен Казан тецкерюшен кейiн калыц казак букарасы аркасында Кецес екiметiн жактаушылар кебейе бастады. Астраханныц жумысшы аудандарына жакын орналаскан Бекей ордасыныц казактары Кецес еюметшщ ыкпалына тез бейiмделе алды. Мiне, сондыктан ел емiрiнде болып жаткан Yлкен жацалыктар НыFмет Сэбитовтыц да емiрiне кептеген езгерiстер алып келдь Оныц Кецестiк дэуiрдегi мэдени саладаFы белсендi кызметi 1918 ж. бастау алады. Оныц ецбек ютапшасында 1918 ж. 20 наурызынан 1921 ж. 10 наурызына дейiн Баклано-Лопатино ауылдык кецесiнiц хатшысы, кейiннен тераFа болып кызмет еткендiгi туралы жазылFан [9]. Орыс тiлiн жетiк бше^ндш мен саяси сауаттылыFын жэне бiлiмi барлыFын ескере отырып оны ШаFан - Кондаков болыстык аткару комитетшщ, халыкка бiлiм беру белiмiнiц мецгерушю [10], тераFасы, кейiннен ликбездiц (сауатсыздыкты жою) нускаушысы кызметiне таFайындайды [11].
1919 ж. 13 наурызында Астрахаета Я.М. Свердлов кол коЙFан жеделхат келдг Онда коммунистердi кайта пркеуден еткiзудi сураFан губкомныц шешiмiн макулдайтындыFы туралы айтылFан. Осыдан кейiн 1919 ж. 20 наурызынан бастап мамыр айларыныц аралыFында Астрахан партиялык уйымдарыныц кайта тiркеуден еткiзiлуi нэтижесiнде оныц курамы бiршама кыскартылды. Осындай коммунистердi кайта тiркеуден еткiзу эдiсi партия катарын кYшейту Yшiн жасалынFан кYрес ретiнде ец алFаш рет Астраханда колданылды. Бул эдiс кейiн жалпы партиялык масштабта колданылды. Астрахан партия уйымы ез катарын осылай тазалаFаннан кейiн, партия катарын жацадан толыктыра бастады.
Дэл осы тазартудан кешн, Кецес екiметiнiц усынFан идеясына шын ниетiмен сенген Н.Сэбитов 1920 ж. наурызында Коммунист^ партияныц мYшелiгiне етедг Ауылда кызмет ете жYрiп, ол ауылдык жэне болыстык баскарма аппаратын ныFайту Yшiн кYрестi, шабындыктар мен жайылымдардыц эдiл белiнуiн кадаFалады, болыстыкта орын алFан барымтаны (жылкы урлау) болдырмауFа кYш салды, елдi азык-тYлiкпен камтамасыз ету Yшiн балыкшылар одаFын курды, жаца мектептер ашуFа каржы белдiрдi жэне т.б. яFни ол дэл сол кездеп жYрiп жаткан кецеспк жYЙенiц калыптасу кезецiнiц кайнаFан ортасында белсене кызмет еттi.
Н.Сэбитовтыц емiрiндегi елеулi езгерiстер оныц 1924-1929 жылдардаFы "Кедей тш" газетiнiц редакторы ретшдеп кызметiмен байланысты болды [12]. Коммунист^ партияныц елкелiк бюросыныц буйры^ы бойынша казак губерниялык баспасездерiнiц непзп мiндетi белгiлендi: "кецестш курылыс, ауыл шаруашылыFы, кооперация, эмецгерлiк, халык аFарту, партия жэне комсомол емiрi, ауыл корреспонденциясы" [13]. "Кедей тш" газет Астрахан губерниялык партия комитетi касындаFы усак улттар белiмшесiнiц органы болды. Ол аеташ 1924 ж. 20 сэуiрден айына 4 рет шы^ып турды.
1921-1925 жылдары халык шаруашылыгеын калпына келтiру жолында елiмiзде алып жумыстар аткарылып жатты. Сондыктан "Кедей тшнщ" бас редакторы Н.Сэбитов осындай кауырт жумыстарды, бYкiл халыктык козFалыстыц барысын керсетiп, ецбек майданындаFы жацалыктардыц жаршысы болу Yшiн газеттiц непзп мазмунын осы мэселелерге арнады.
Сонымен "Кедей тш" газетi кец байтак Каспий далалары мен жаFалауын мекендеген казактарды сол кездегi барлык газеттер сиякты, саяси аFым бойынша коммунист^ рухта тэрбиелеуде жергiлiктi партия уйымына Yлкен кемек керсеттi. Газет ецбекшi казактарFа Кецес Yкiметiнiц саясатын, эшресе улт мэселесi женiндегi саясатын тYсiндiрдi, улттык бiртутастыкты уаFыздады [14].
Казан тецкерюшщ дYмпуi, азамат соFысыныц дауылы коFам емiрiне аяFын тэй-тэй басып келе жаткан мэдени-аFарту баFытындаFы уйымдар мен баспасездердiц еркендеуiне мYмкiндiк жасамады. КYштеп, нокталап, казак зиялыларын кецестш туFырFа еткiзген екiмет Yшiн улт камын жеген баспасездi бiрер жарлыкпен жауып тастау киын емес-тi. "Мэдени^арту жумысын кецес идеологиясы ез колына алады" деген жылы сезбен алдаусыратты.
Казакгыц о^ыган зиялылары б¥л кезде не ^ам жасады? Мiржакып Дулатовтыц "Казак зиялылары" деген ма^аласында: "Бiздiц ^аза^-^ыргыздардыц о^ыгандары санаулы. Партияда бары да, жогы бэрiмiзге белгiлi. Бiзден коммунистер шыга бастаганына элi екi-Yш жылдан ас^ан жо^.. Шынын айщанда, кеше бэрiмiз де ¥лтшыл емес пе едш? Казак о^ыгандарыныц ец эуелi табы ¥лтшылдар емес пе едi? .. Ендi бYгiн кецес Yкiметi дэуiрлеп, коммунист партиясы жолбасшылыщ кылып отыр екен; каза^-кыргыз секiлдi езiлген елдерге бостандыщ, тендiк туган екен.. б¥рын взгелердiц соцында жYргендер адасып жYP екен; соныц iшiнде бiзге коммунист болу керек екен; б¥ган тYсiндiк, квзiмiз жетп. Партияга кiргендерiмiз де бар.." [15]. ¥лт бостандыгы жолындагы кYрестi вз кYшiмен жYргiзе алмайтынына квзi жеткен алашшылдардыц квбiсi кецес билiгiне мойын ¥сынды. Тiптi кейбiрi кейiн коммунистердщ квсемi де болды. Тарата айтсак, зиялылар ертецгi ¥лт тэуелсiздiгi Yшiн осылай кадам жасаган.
1927 ж. ^ацтарда сол кездегi влкелiк комитеттщ хатшысы Ф.И. Голощекиннiц Каза^стандагы 1920-1926 жылдар арасындагы баспасвз мэселесi туралы баяндамасында: "Идеологическая наша печать, особенно казакская, почти до последнего года была крайне слаба. На ее страницах нередко появлялись невыдержанные статьи с националистическим уклоном, а также нередко сводились счеты внутри национальных, групповых и личных трений... теперь на ее страницах не встречаются политические ляпсусы, чем она часто страдала раньше" [16]. Б¥дан тыс взшдш ойын айту немесе ондайларды эшкерелемеу айып болып танылып, сынга ¥шырап, жазаланатын. Осындай жазалау шараларынан Н.Сэбитов бас^арган "Кедей тiлi" де тыс калмады. 20-шы жылдардагы бYкiл Батыс Казахстан облысын камтыган "сепаратистiк-¥лтшылдьщ" козгалысынан тазалау деген атпен орын алган жазалау шараларына 1927 ж. дэл уа^ытында "астраханшылдыщты" (астраханьщина) аныщтап, айыптамаганы Yшiн "Кедей тiлiне" свгiс жарияланган едi [17]. Б¥л "сепаратистiк-¥лтшылдьщ" деп аталган козгалыс 20-шы жылдары Астраханды гана емес Орал жэне Гурьев облыстарын ^амтыган, соган ^арамастан отандыщ тарихта элi кYнге зерттеу квзше айналмаган та^ырыптардыц бiрi болып табылады. Бiз Астраханныц Н.К. Крупская атындагы облыстыщ гылыми кiтапханасына с¥рау салганымызда оныц Элкетану жэне библиография бвлiмiнiц мецгерушiсi Л.В. Губин мынадай жауап кайтарды: ".. Кейбiр деректер "астраханшылды^ты" - "оцшыл ауыткушылыщпен", "капитализмнiц жу^палы ауруымен" кYресi деп санаса, келес бiр деректерде (1929 ж.) "астраханды^ iстi" ^азiргi квз^арастар т¥ргысынан ^арастырып, оны т¥рпайы тYPде к¥растырылган ю ретiнде жергiлiктi балык кэсiпкерлiгiндегi жеке меншштщ калыптасуына карсы багытталган жазалау шарасы деп кврсетедi" [18].
Н.Сэбитов редакциялыщ ж¥мыстан шыккан соц, 1929 ж. 20 сэуiрде "Кедей тш" газетiнiц редакциясы (Н.Сэбитовтыц орына болган газет редакторы Кэрiм Жанчурин жэне эрштестерО оган арнап мынадай хабарлама бердк
"Уважаемый товарищ, Нигмет Сабитов! Мы, твои товарищи по совместной работе и учащиеся - казахи, приносим тебе глубокую благодарность за ту работу, которую ты проделал в течение трех лет.
Работая на посту ответ. редактора газеты "Кедей-Тли" - органа Астраханского Губкома ВКП(б) и Губисполкома, ты постоянно вникал в повседневную жизнь казахского населения, давая через газету советы и указания и благодаря твоему умелому руководству газета улучшилась, увеличивала свой тираж." [19].
Б¥л жылдары казактыц окыгандары тек бiрыцFай саясатпен гана емес, шыгармашылык ж¥мыстармен де айналысты. Бiрак азаматтыщ козгалыста да, жазу iсiнде де олар ¥лт тэуелсiздiгiн квздед1
Кагаз жYзiнде ¥лт тендiгiн, ¥лттардыц взiн взi билеу к¥^ын свз еткен марксизмнщ Ресейлiк н¥с^асы мен оныц iлiмi Кецес Одагында берш орныга бастаганда-ак ¥лтсыздандыру саясатын жYргiздi. Руханияттагы ¥лттык сарын тегiс манс¥Кталды. Ол сарынныц нелiктен тугандыгына мэн де бершмедь Т¥тас дэуiрдiц (кайта врлеу дэуiрiнiц) каламгерлерше "буржуазияшыл-¥лтшыл", "кергартпа" делiнген айып тагылып, вздерi де, шыгармалары да т¥ткындалды. Когамтану гылымында казак тарихыныц елеулi кезецiнiц карасвз^ дарынды свзi, квсемсвз - жалпы кврнектi внерi туралы квпе-кврнеу жалган свйлеу, оларга т¥тастай кара бояу жагу осылай басталды. Б¥дан казак ¥лты катты ¥тылды: бiрнеше буын вршiл рухтыц не екенiн бшмей встi. Парык, багамдау секiлдi ¥гымдарда тиянак болмады. ¥лтты аямагандар, оныц руханиятын элем алдында корлагандар дэрштелш, ¥лт Yшiн басын бэйгеге тшкендер, азат руханият Yшiн жанын к¥рбан еткендер "зиянкес", "опасыз" атанды.
Бупнде бiзгe келш жеткен ой жоFарыда айткан мэсeлeнiц баршасына парасатпен карауы тиiс. Бул ой - ескшщ соцы, жацаныц басы болса екен дeймiз. Осы турFыдан келгенде ол отандык, элeмдiк дэстYрлeргe табан треп, казiргi iздeнiс дэуiрiндe руханиятты жаца децгейге квтeруi кажет. Эткeннiц бэрi - сабак. Накты Fылымдар да, жаратылыстану Fылымдары да: "Еш нэрсе жоктан пайда болмайды жэне жоFалмайды" дeйдi. Муны руханиятты карастыратын коFамдык Fылымдар да куаттайды. Олай болса, жаксылы^ы мен жамандыFы, парасаттылыFы мен топасты^ы катар жYрeтiн мына вмiрдe жаксылык пен парасатты баянды кылуFа жумылFан жвн. Miнe, осы турFыдан алFанда Н.Сэбитовтыц баспасвздeгi кызмeтiнiц взшдш жолы болFандыFы айкын.
Н.Сэбитов непзп редакторлык кызмeтiмeн катар эртYрлi коFамдык жумыстарFа араласа жYрiп, взiнiц бшмш квтeрудi умыткан жок. 1929 ж. 7 мамыры мен 30 маусымы арасында Астрахан округтiк Аткару комитетшщ халыкка бiлiм беру бвлiмi жанындаFы eкi жылдык Педагогикалык курстыц аз улттар арасыц^ы сауатсыздыкты жою курсына тындаушы болып кабылданFан eдi [20].
Курст бiтiргeннeн кeйiн 1929 жылдан 1930 жылFа дeйiн АстрахандаFы ликбeздiц округтiк штабында нускаушы кызметш аткарады [21]. Эз бeтiншe шы^ыс тiлдeрiн Yйрeнiп, Астрахан округтiк педагогикалык курсындаFы алFан бiлiмiн пайдалана отырып, Астрахан жэне Саратовтыц кeцeстiк партия мектептервде (совпартшкола) тарихтан, географиядан жэне араб тшнен сабак бeрдi. СоFан карамастан взiнiц бiлiмiнiц жeткiлiксiз екендшн тYсiнгeн ол, 35 жасында СаратовтаFы комвузFа (Нижне-Волжский краевой коммунистический им. В.И. Ленина университет) студент ретнде кабылданады. Онда 1930-31 жж. бойы окыды. 1931 ж. 4 тамызда бeрiлгeн № 708 аныктамада Н.Сэбитовтыц аталFан унивeрситeттiц газет бвлiмiн бтргендт, онда орыс тiлiн, математиканы, экономгеографияны, ШыFыс пен Батыс тарихын, саяси экономикасын, табиFаттануды толыFымeн тыцдап шыкканды^ы айтылFан [22].
Ал, 1931 жылдан 1935 жылFа дeйiнгi аралыкта Кецестер ОдаFыныц Орталык Аткару Комитет жанындаFы Москваныц Н.Н. Нариманов атындаFы ШыFыстану институтында коFамдык-саяси факультeттiц араб бвлiмiндe окыды. Н.Сэбитовке 1935 ж. 25 акпандаFы № 09 жоFарыда аталFан Институттыц бeрiлгeн куэлiгiндe оныц "КоFамдык-саяси факультeттiц араб бвлiмiн" тэмэмдаFаны жэне мынадай пэндерден: Саяси экономия, Тап кYрeсi тарихы, СССР халыктарыныц тарихы, ВКП(б) тарихы, Диамат, Араб тарихына кiрiспe, Араб экономикасы, Араб революциялык козFалыстар тарихы, Араб аграрлык мэсeлeсi, Империализм дэуiрiндeгi Араб тарихы, Араб тш, АFылшын тiлi, ¥лттык отарлык мэселе жэне Эскери ю - пэндeрiнeн дэрiс алып, сынактан вткeнiн мэлiмдeйдi (пэн аттары взгeрiссiз бeрiлдi. - М.Б.) [23].
Осы жерде бiр айта кeтeтiн бiр мэселе, Мэскеуде институтта оки жYрe Н.Сэбитов таFы бiр кызмeттi косымша аткарыпты. КСРО Халык Комиссарлар Кецесшщ баспасвздeгi эскери купияны сактаудыц вкшеттшпнде 1934 ж. 23 маусымынан 1935 ж. 23 акпанына дeйiн Эскери цензура бвлiмiнiц Орта Азия жэне Казакстан^ы баспасвздi бакылау секторында жумыс жасаFаны туралы кужат сакталFан [24].
Бул кызметтен кeтуiнe ШыFыстану институтын бiтiргeн соц, оны ТэжiкстанFа жiбeрiлуi себеп болады. Оныц бiр дэлeлi твмeндeгi кужат:
СССР. Институт Востоковедения им. Н.Н. Нариманова При ЦИК Союза ССР 25 февраля 1935 г. № 09 г. Москва, Маросейка 2/15
Удостоверение
Дано Институтом Востоковедения им. Н.Нариманова при ЦИК СССР тов. Сабитову Н. в том, что в январе 1935 г. он окончил теоретический курс Института по Общественно-политическому факультету и что 16 февраля 1935 г. он откомандирован в распоряжение ЦК КП(б) Таджикистана.
Ректор Института (Гамбаров)
Отв. секретарь Института (Мамедов) [25].
Сол кездеп партия тапсырмасы бойынша Н.Сэбитовты институтты тэмэмдаFан соц, Тэжшстан Коммунистк партиясыныц Орталык комитет карамаFына жiбeрeдi [26]. 1935 ж. наурызынан 1936 ж. швдесше дешн Сталинабад (казiргi Душанбе) каласында Тэжшстан Кецестк Социалистк Республикасыныц Бiлiм беру халык комиссариаты (Наркомпрос) Эдебиет баскармасы (Главлит) бастыFыныц орынбасары жэне эскери цензоры кызметшде iстeдi.
Эюмшшк кызметпен катар Н.Сэбитов б^м беру саласында, окытушылык кызметтердi де аткарды. Оныц дэлелi Тэж1к педагогикалык институтыныц 1935 ж. 13 шiлдесiнде берген № 774 аныктамасы. Б¥л аныктамада Сталинабад педагогикалык институтында 1934-1935 ж. екiншi семестрде Кецестер Одагы халыктары тарихынан, тарих факультетiнiц 1 курс, взбек тобына сабак бергендiгi жайындагы мэлiмет берiлген:
"Таджикский педагогический институт
от 13 июля 1935 г. №774
Справка
Дана настоящая тов. Сабитову Н. в том, что он 1934-1935 году во втором семестре работал в Сталинабадском Педагогическом институте в качестве преподавателя истории народов СССР (узбекская группа, первый курс, исторический факультет).
Зав. учебной части Азимов. Секретарь Базилева" [27].
Келес бiр аныктамада Сталинабадтагы ашылган жаздык (маусым - шшде) ауыл м¥Fалiмдерiнiц бшмш жетiлдiрудiц ауданаралык курсында география пэншен сабак бергендiгi айтылган:
"Народный комиссариат Просвещения
г.Сталинабад от 5 августа 1935 г.
Справка
Дана настоящая тов. Сабитову Н. в том, что он преподавал географию на межрайонных курсах по переподготовке сельских учителей, открывавшихся в гор. Сталинабаде летом (июнь-июль) 1935 года.
Управлении Наркомпроса Юнгерев" [28].
1936 ж. Н.Сэбитов Сталинабаттыц квптеген ютапханаларындагы контрреволюциялык-троцкистпк эдебиеттердi, Эдебиет баскармасыныц жауапты кызметкерi ретiнде уакытында алып тастамагандыгы Yшiн, партиядан шыгарылады. Эрине, ол барлык iс-эрекеттерiнде ВКП(б) Орталык Комитеттiц Саяси бюросыныц шешiмдерiн жэне РСФСР Эдебиет баскармасыныц жаргыларын басшылыкка алган едi. Соган карамастан ешкiм iстiц мэнiне терец Yцiлген жок. Мэселенi карау ¥закка созылып, жумыстан шыгарылып, пэтерiнен куылады, ал 12 тамызда тексерiстiц аягын ^тпестен Алматыга кайтып кеттi. Б¥л оныц аман калуына себеп болса керек, вйткеш дэл осы кезде Тэжшстанда саяси куFын-CYргiн басталган едi.
Алматыдан Москвага Орталык Комитет жанындагы Партиялык бакылау комиссиясына арыз жiбередi [29]. 1937 ж. кацтарында свпс жарияланып, партияга кайта кабылданады, ал свпстщ толык алынып тасталуы 1945 ж. акпанындагы Казакстан Коммунистiк партиясы Орталык Комитетiнiц шешiмiмен орындалды. Оган тYрткi болган Н.Сэбитовтыц 1936 ж. 17 казанындагы ВКП(б) Орталык Комитет жанындагы Партиялык бакылау комиссиясына (Москвага) жiберген арызы. Барлыгы машинкамен тершген 6 беттен т¥ратын б¥л арыздыц кыскаша мазм¥нына токталар болсак, Н.Сэбитов взшщ аткарган кызметтерiн кврсете келе, РСФСР Эдебиет баскармасыныц жiберген жарлыктарын дэл мэтiнi негiзiнде басшылыкка алып, мYлтiксiз орындаганын, бiракта орталыктан тYсiп жаткан жарлыктардыц бiрiн-бiрi жокка шыгарып отырганын накты к¥жаттардыц мэтiндерi мен жiберiлген кYндерiн кврсетiп дэлелдейдi.
Тэжшстанныц Сталинабад каласындагы барлык кiтапханалардыц саны 50-60-тан асады, олардыц барлыгын кайнап т¥рган кYн астында жаяу аралап шыгып, Троцкий, Каменев, Зиновьевтiц 167-ден астам кiтабын (тiзiм бойынша) ютапхана сврелерiнен алдыртканын кврсетедi. Эдебиет баскармасына (Главлит) 1935 ж. 7 наурызда тагайындалганын айта келе, ол келгенге дешн Тэжшстандагы Эдебиет баскарасы мYлдем жумыс iстемегендiгiн айтады. Наркомпростан жiберiлген Мамедов кетiп калган, оныц орнына тагайындалган Эдебиет баскармасы бастыгы Самибаев бiр ай отырмастан кашып кеткен. Н.Сэбитов жалгыз калады. Кызмет ютеуге еш жагдай жасалмаган. Сырттан акыл берер ешкiм де жок. Тагы бiр киындык оныц тэжiк тшн мYлдем бiлмейтiндiгi. Н.Сэбитов взi жумыс iстеген 15-16 айдыц iшiнде Тэжшстан КП Орталык Комитетiнен оны iздестiрiп, есептш-баяндамасын тыцдауга шакырткан да ешюм болмады дейдi. Соган карамастан жалгыз взi РСФСР Эдебиет баскармасымен тыгыз байланыс орнатып, жергiлiктi баспасвз ¥йымдарымен, Сталинабад баспа комбинаты мен ютапханалар, оку орындары жэне т.б. мекемелермен (Радиокомитет, Тэжшкино, Союзпечать, Книгоцентр) карым-катынас жасады.
Сонымен катар ол жаяу Куйбышев, Варзобсю, Орджоникидзеабадскi, Квкташ, Сталинабад аудандарын аралап, аудандык Эдебиет бвлiмiн ¥йымдастырды.
Мше, осылайша езшщ ат^арган кызметтерш керсете келе, Тэжiкстан КП Орталык Комитетшщ 17 кыр^йекте кабылдаган (ол Алматыда болган кезде, сырттай) партиядан шыгару туралы буйрыиыныц зацсыз екендiгiн атап керсеткен [30].
Сонымен Н.Сэбитовтыц емiрiшц бастапкы кезiне жасаган шолуымызды аяктай келе, оныц кым-кигаш заманныц агымында, тYрлi езгерiстер мен таукыметп бастан еткерiп, ауылдыц ауыр тiршiлiгiн жастайынан кетерiп, тыл жумысына тартылып, ерте есейш, когамдык емiрге езiнiц калыптаскан ой-санасымен араласканын, соган карамастан Yлкен iзденiстерге барып, бiлiмiн жетiлдiруге негурлым кYш салганына анык кезiмiздi жетюздш. Суркайы саясаттыц сынына ушырап, бiрнеше рет кызметiнен куылса да, сауаттылыгыныц аркасында езiнiц кiнэсiздiгiн кайсарлыкпен дэлелдей бшдг Эрине, буныц бэрiне казiргi заман ерiсiнен караганда болмашы нэрсе болып керiнуi мYмкiн, бiракта к^рп тэуелсiз елiмiздiц демократиялык Yрдiстерiне экелген жолдыц каншалыкты узак та, азапты болгандыгын, сез жэне баспасез бостандыгыныц каншалыкты кымбаттылыгын, сол дэуiрде емiр CYрген адамдардыц тыныс-тiршiлiгi мен сезiмдерiне терец бойлаганда гана угына аламыз. Буны естен шыгаруга болмайды, ейткеш еткенсiз, болашак жок.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв. (Сборник материалов и документов). - Алма-Ата, 1961. - С.262.
2 Койгелдиев М. ¥лттык саяси элита. Кызмет мен тагдыры (XVIII-XX-ff.). Зерттеулер. -Алматы: Жалын, 2004. - 400 б. - 84 б.
3 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. (Бул кор Н.Сэбитовтыц улы Шэмил Сэбитовтыц жеке корында сактаулы). Н.Сэбитовтыц ецбек кiтапшасы.
4 Рыскулов Т. Восстание туземцев Средней Азии в 1916 году. Собр. соч. в 3-х т. Т.2. -Алматы: Казакстан, 1997. - 384 с. - С.36-37.
5 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. Москва-Виндова-Рыбинсю темiр жолы коFамы берген кужат. 5.04.1917.
6 Рыскулов Т. Возникновение и роль казахской национальной интеллигенции. Собр. соч. в 3-х т. Т.2. - Алматы: Казакстан, 1997. - 384 с. - С.235.
7 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. Ецбек ютапшасы. 2 бет. № 1. 4 тiзiм.
8 Ахметова Ж.К. Казак ултыныц бiртуар кайраткерi Мустафа Шокайдыц балалык шаFы, ескен ортасы. Казак мемлекеттiк кыздар педагогикалык университетiнiц «Хабаршы» журналы. Тарих сериясы. -2007 (2). -№2 -33 бет.
9 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. Удостоверение. РСФСР. Политпросвет при Красноярском Уездном Отделе Народного Просвещения. 21.01.1922. № 24.
10 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. Справка. Контора редакции Астраханских периодических газет. 4.09.1929. № 919.
11 Культурное строительство в Казахстане (1918-1932 гг.). Сборник документов и материалов. - Алма-Ата: Казахстан,1965. Т.1. - 565 с. -С. 531.
12 Такишев Х. Рожденная в дни призыва // Казахстанская правда. 1961. - 22 января.
13 Халык аFарту майданында // Кедей тш. - 1927. - 9 февраль. - №136.
14 Едш-Жайык белiмi ашылды // Кедей тш. - 1927. - 8 июнь. - №151.
15 АуылдаFы партия кызметкерлершщ мшдет // Кедей тш. - 1927. - 16 октябрь. - № 168.
16 Дулатов М. Казак зиялылары // Елiм деп соккан улы жYрек: (Халкымыздыц кернекп коFам кайраткер^ аFартушы, публицист М.Дулатулына арналады) /Кураст. В.К. КYзембаева; Алматы: Орталык Fылыми кiтапхана, 2002. - 362 б. - 52-53 б.
17 Ажигали С.Е. Востоковед, библиограф и этнограф Нигмет Сабитов (1895-1955)//Шьиыстанушы, Fалым-библиограф Н.Сэбитов. Биобиблиографиялык керсеткiш / Кураст. М.М. Бегманова. - Алматы: Орталык Fылыми ютапхана, 2000. - 5 б.
18 Н.К.Крупская атындаFы Астрахан облыстык Fылыми кiтапхана. http://www.rus libnet.ru: 8101/lib/2003/ astrahan.html.
19 Н.Сэбитовтыц жеке мураFаттык коры. Дорогому товарищу и отв. редактору газеты"Кедейтли" Н.Сабитову от 20 апреля 1927 г. гор. Астрахань. (Ответработники, учащаяся молодежь и рабсель. татар и казак Астраханской губернии).
20 Н.Сэбитовтьщ жеке мурагаттык коры. Удостоверения. Отдел Народного образованияАстраханского окружного исполкома. 28.06.1929. № 20.
21 Н.Сэбитовтьщ жеке мурагаттык коры. Справка. Окруж. Исполнит. Ком. Особая Комиссияпо ликвидации неграмотных и малограмотных. Астрахань, 30.08.1930. № 8/199.
22 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Справка. Нижне-Волжский Коммунистический им. В.И. Ленина университет. Саратов, 4.08.1931. № 708.
23 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Свидетельство. Институт востоковедения им. Н.Н. Нариманова при ЦИК СССР. Москва, 25.02.1935. № 09.
24 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Уполномоченный СНК СССР по охране военных тайн в печати. Отдел военных цензуры. Справка от 25 февраля 1935 г. № 2502.
25 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Удостоверение. Институт востоковедения им. Н.Н. Нариманова при ЦИК СССР. Москва, 25.02.1935. № 09.
26 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Справка. Уполномоченный СНК СССР по охране военных тайн в печати и Начальник Главлита РСФСР. Москва, 25.02.1935. № 2502.
27 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Справка. Таджикский педагогический институт. Сталинабад, 13.04.1935. № 774.
28 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Наркомпросвещения. Сталинабад, 5.08.1935. № 13/081.
29 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Жалоба от бывшего члена ВКП(б) Сабитова Н. в Комиссию партийного контроля. Алма-Ата, 17.10.1936.
30 Н.Сэбитовтыц жеке мурагаттык коры. Автобиография. Решение ЦК КП(б) Казахстана от 27. 02.1945. № 268, (п.18).
НАЧАЛО ЖИЗЕННОГО ПУТИ И ОБЩЕСТВЕННО-НАУЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ВОСТОКОВЕДА, БИБЛИОГРАФА И ЭТНОГРАФА-ИСТОРИКА
Н.САБИТОВА
А.К. Шашаев1
1 Кандидат исторических наук, 1 Институт истории иэтнологи имени Ч.Ч. Валиханова Казахстан, г. Алматы, е-mail: shashaevauezhan@mail.ru
В данной статье на основе широких источниковедческих материалов рассматриваютсяначало жизненного пути и общественно-научная деятельность востоковеда, библиографа и этнографа-историка Н. Сабитова. Жизненный путь Нигмета Сабитова был сопряжен с голодом, коллективизацией, индустрализацией, культурной революцией и массовыми репрессиями происходившими в Советское время. Как профессиональный востоковед, этнограф-историк и библиограф, культуролог и религиовед он оставил большое научное наследие.
Ключевые слова: Н. Сабитов, востоковедение, религиоведение, культурология, этнография, библиография, история, экспедиция
THE BEGINNING OF LIFE PATH AND SOCIO-SCIENTIFIC ACTIVITY OF NIGMETSABITOV, ORIENTALIST, BIBLIOGRAPHER, ETHOGRAPHER AND HISTORIAN
A.K. Shashaev1 1 Cand. Sci. (Histo^) Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology,
Almaty, Kazakhstan, е-mail: shashaevauezhan@mail.ru
The beginning of life path and socio-scientific activity of N. Sabitov, orientalist, bibliographer, ethnographer and historian are considered on the basis of wide source-study materials in that article. The life path of Sabitov was combined with hunger, collectivization, industrialization, the cultural revolution and mass repression that took place in the Soviet period. Being a professional orientalist, ethnographer-historian and bibliographer, culturologist and religious scholar, he left a great scientific legacy.
Keywords: N.Sabitov, oriental studies, religious studies, cultural studies, ethnography, bibliography, history, expedition
