CC BY
36FТАХР 03.20.00
XIX ГАСЫРДЬЩ ЕК1НШ1 ЖАРТЫСЫ - XX ГАСЫРДЬЩ ОРТА КЕЗ1НДЕГ1 ЦАЗАЦ
МЕКТЕПТЕР1НЩ АШЫЛУЫ ЖЭНЕ ЦАЗАЦ ТАРИХЫНЫЦ ОЦЫТЫЛУЫ
Ц.Ц. Жылцышыбаева1,1ЬгаМт О&игк2, Ц.Д. Раисов3
1 Казак улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы к., Казакстан.
2 Отег HaПsdemir университетi, Нииде к., ТYркия.
3 Эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык Университет^ Алматы к., Казахстан. [email protected], [email protected], [email protected]
Макаламызда XIX гасырдын ешнш1 жартысынан ХХ гасырдын орта кезещне дешнп казак мектептер1нщ ашылуы жэне казак тарихынын окытылу мэселелер1 тарих гылымы тургысынан зерттелш отыр. Сонымен катар казак даласында ашылган ауылдык мектеп жумысынын жагдайы, казак зиялылары мен агартушыларынын саяси кезкарастары мен устанымдары карастырылган.
XIX аягы XX гг. басындагы казак агартушы-зиялыларынын Казакстан тарихынын пэн репнде калыптасуы мен дамуына коскан улесше ерекше мэн бершед1. Казак жервдеп казак балалаларына арналган улттык мектептердщ ашылуына катысты келлршген мэл1меттерге, агартушы-зиялы кауым ешлдершщ гылыми енбектерше талдау жасалады. Аталган кезендеп когамдагы элеуметлк-саяси, экономикалык жагдайга сипаттама бершп, казак галымдарынын зерттеулершен мэл1меттер келпршп, макала такырыбы зерделенед1. Макалада КСРО кезвде тарих пэншщ окытылуы кенестш идеология бакылауында болгандыктан Казакстан тарихы пэнш окытуда жалпы бшм беретш мектептерде кептеген методологиялык кателжгер мен кемшшктер ж1бер1лгенд1п баяндалып, корытынды тужырымдар жасалады.
Туйш свздер: Казакстан тарихы, казак мектептер1, дши медреселер, окулыктар, казак зиялылары, Кенес ешмеп, Патшалык Ресей.
Кiрiспе
Кай заманда болмасын казак даласында казак мектептершщ ашылуы жэне Казакстан тарихы пэншщ окытылуы карапайым адамнан бастап, бYкiл елiмiздiн барлык салаларындагы азаматтарын толгандырган. Тарихымызка кезжYгiртсек, казак даласындагы оку-агарту мэселелерiн, казак мектептерiнiн ашылуын, онын iшiнде Казакстан тарихынын пэн ретшде калыптасуын, мектептерде бул пэннщ окытылуы мэселесiн зерттеп, дамытуга кептеген агартушы-зиялылар, галымдарымыз, мемлекет жэне когам кайраткерлерi, жазушы, акын жэне т.б. жан-жакты ат салыскан. Эйткеш кез-келген мемлекеттiн азаматы ез елшщ, мемлекетiнiн, сол мемлекеттi мекендеп отырган халыктардын, онын езiнде де алдымен сол елге аты берiлген халыктын тарихын бiлуге мiндеттi екенi даусыз. Ал осы Республиканын азаматтарына Казакстан тарихын жаппай окытып Yйрететiн бiрден-бiр оку орны - жалпы бшм беретiн мектеп. Макаламамызда осы аталган мэселелер зерделшедь
Орта Азия мен Казакстанда XV гасырда медреселерде тарих пэш оку жоспарына дербес пэн ре^нде енгiзiлген. Ал осы тарих пэншщ алгашкы окулыгын галым ¥лыкбек сол кездегi тарихи окигаларды, жагдайды анык жэне шын жазгандыгымен ерекшеленген. XIX гасырдын сонына дейiнгi медреселерде тарих пэш ¥лыкбектщ «Шыщыс ханнын терт мемлекетЬ>, Эбу Райхан Бирунидщ «Эткен урпак ескертюштерЬ> окулыгы, «Ислам тарихы», «Пайгамбарлар тарихы», «Пайгамбарлар заманы», «Тарих ТYркия», «Тарих-эл Камл» жэне т.б. окулыктарымен окытылган.
Казакстандык галым Т.Т.Турлыгулдын «Казакстан тарихын окытудын теориясы мен эдiстемесi» атты оку куралынын «Казан тенкерiсiне дейiнгi оку орындарында Казак тарихын окыту мэселесi» атты тарауында «Казак тарихы оку орындарында кашаннан бастап окытыла бастаган?»,- деген сурактар карастырылган. Автор Казакстан жервде VИ-IX гасырларда Сырдария бойындагы калалардагы iрi медреселерде кудай жолын Yйрететiн пэндерден баска зан, эдебиет, логика, риторика, жаграфия, философия сиякты пэндер, ал, XV-XVI гасырларда Орта Азия мен Казакстандагы Бухара, Самарканд, ТYркiстан, Созак, Сыганак, Отырар, Сайрам, Баласагун, Семей калаларында медреселерде тарих пэш енизшгет туралы: «Олардагы тарихи
102
бшм мазм^ны сол дэуiрлерге дешнп Орта Азия мен Казадстандагы тYркi тiлдi тайпалар мен мемлекеттер тарихын баяндауга арналган», - [1; 12] деп жазады.
Ортагасырларда тек дана орыс тiлдi мектептерде «Орыс тарихы», «ДYние жYзi тарихы» одытылды, ал дазадша одытатын мектептерде жэне медреселерде тек тарих пэш одытылган. Жалпы VI гасырдан ХХ гасырга дейiн дазад даласында дазад тарихы пэнi одытылды деген деректер болмаса да, дазад тарихы материалдарын, ягни, Ы.Алтынсариннщ одулыгы материалын долданган «Ислам тарихы», «Татар тарихы» пэндерi бойынша м¥Fалiмдердщ пайдаланганы белгш. Б^дан бiз XVII-ХХ гасырларда Казадстан аумагындагы болган медреселер мен дазадша одытатын мектептерде тарих сабагында дазад тарихы материалдары долданылды деп т^жырым жасауымызга болады. Б^л ойымызды дазiргi кезде Семей даласындагы «Абай» музешндеп «Медресе» бвлiмiнде т^рган Ибн эл-Асирдщ «Тарих-эл-Камл» (Элемнщ Кемел тарихы) одулыгы да дэлелдейдi.
Материалдар жэне методологиясы
Мадаланы жазу барысында «Fылым Ордасы» РМК Орталыд гылыми ютапханасыныц должазба дорыныц материалдары, сонымен бiрге арнайы тарихи ецбектер, эдеби-тарихи шыгармалар, естелштер долданылды. Ж^мыстыц методологиялыд негiздерiне взект тарихи мэселелердi, оныц iшiнде Казадстан тарихы мэселелерiн зерттеуге мYмкiндiк беретш жалпы гылыми жэне арнайы-тарихи эдютер кешенi долданылды.
Сонымен датар, ж^мыстыц орындалу барысында бiрнеше эдiстемелiк тэсвдер де долданылды, деректемелiк iздестiру мен зерттеу, объективтiлiк мYДденi Yнемi басшылыдда алдыд. Сондай-ад, адамныц ^лттыд санасыныц далыптасуына эсер ететiн сыртды жэне шю жагдайларды аныдтап, теоретикалыд саралау ардылы, тарихнамалыд сындарлы пiкiрлер жиынтыгынан пайда болатын тарихи дагидалылыдда CYЙендiк. Жалпы композициялыд негiз ретiнде бYгiннен кешегiге, немесе вткенге, салдарынан себебi мен дэлелiне багытталган вткенге шолу жасау, ягни ретроспекциялыд эдiс пайдаланылды.
Талдау
Тадырыпты жазып шыгуда кецестш кезецдеп гылыми ецбектер долданылды. Патшалыд Ресейдщ тYркi-м¥Cылман халыдтарын, соныц шшде дазадтарды толыд жаулап алганнан кешн, орыс галымдары дазад жершщ тарихына дызыгушылыд тудырганы белгiлi.Орыстандыру саясатыныц кврнекп вкiлдерi, миссионер галымдар Н.И. Ильминский (1822-1891) [2; 49], Н.Остроумов (1846-1930) [3;148], С.М. Граменицкий[4;14] жэне т.б. революцияга дейiнгi жылдардагы дазад даласыныц дiни-рухани отарлауын жэне орыс халдыныц «^лылыгы» мен «вркениет миссиясын», орыс емес халыдтардыц бiлiмi мен жYзеге асырылу жагдайын ерекше атап втедь Б^л ецбектерде дазад даласындагы агарту ж^мыстары, халыдтыц орысша сауаттылыд децгей туралы мэлiметтер бар. Алайда, б^л шыгармалар патша Yкiметiнiц саяси мYДделерi аясында жазылгандыдтан, олар дазад халдына рухани салада жасалган з^лымдыдты бейнелемейд1 Революцияга дейiнгi кезецдеп халыд агарту юшщ дамуы туралы жарыд кврген ецбектерде бiз патшалыд Ресей саясатында орыс бiлiмiнiц прогрессивтi мацыздылыгын баса кврсетш, дазад жерiндегi мектептердiц рвлшщ твмендегенiн квремiз.
ХХ гасырдыц 20-30 жылдарындагы дазад халдыныц агартушылары, ^лттыд интеллигенция вкiлдерi С.Асфендияров (1889-1938) [5; 67] жэне М.Тынышбаевтыц (1879-1937) даламымен жазылган [6; 32] гылыми ецбектер болды. Олар патша Yкiметiнiц бшм беру саласындагы отаршылдыд саясатын эшкерелеп жазды, нэтижесiнде олар дуFын-CYргiнге ^шырады жэне гылыми дауымдастыдтан шыгарылды. Олар вздершщ ецбектерi ардылы ^лттыд мектептердщ дамуына тек дана зор Yлес досып доймай, тыц туындылары мен гылыми зерттеулерiмен датар, гылымда аса мацызды орын алатын одулыдтары мен оду д^ралдарын ^рпадда м^ра дылып далдырды.
Сонымен датар, патшалыд Ресейдщ дазад влкесiне отарлыд саясатыныц салдары, дазад мектептерi дамуы мэселелерi З.Т. Садвакасова, Г.С.Султангалиева, Н.Д.Нуртазина, М.К. Койгелдиев, Б.А.Кенжетаев, А.Айтмухамбетов, И.Р.Халитова, М.Н.Сдыков жэне т.б. зерттеушшер ецбектерiнде дарастырылды [7; 134].
Зерттеу нэтижеа
Х1Х гасырдыц екiншi жартысы - ХХ гасырдыц басы патшалык Ресей кулдыкка TYCKeH халыктарга орыстандыру жэне шокындыру саясатын жYргiздi. Казак жерi мен Орта Азияга карай багытталган отарлау саясаты патшалык билiкке кептеген кедергшер алып келдi. Сондыктан Ресей патшалыгы казак жерiн отарлауды баска жолдармен, соныц iшiнде агартушылык аркылы, бiлiм жэне гылым саласына колдау керсеткендей болу аркылы iске асыра бастады. Казак даласында ауылдык мектептер ашылып, оку жэне агарту саласында езгерiстер жасала бастады. Мэселен, ТYрiк галымдары E. Kapagan, Y.Bacaklшыц «Ala§ Orda Donemi Kazak Edebiyatinda Aydinlanma ve Milli Bilincin Yeniden In§asi» макаласында: «Bu anlamda atilan adimlardan biri de Kazak halkinin yuzyillardir uyguladigi yonetim bigimini alt ust etmektir. Kazak zenginleri arasinda adaletten ve insanliktan uzak yontemlerle gergekle^en yonetici olma mucadelesi ile halkin tum moral degerleri, kultur unsurlari tahrip edilir. Boylelikle halki idare edebilecek liyakatli kimseler saf di§i edilerek inisiyatif ve idarenin ahlaki zaaflari bulunan ehliyetsiz kimselerin eline gegmesi saglanir. Bunlarin kontrolu de Rusya'nin elinde bulunmaktadir (Kog-fyinaKorbanbekov, 2007: 195-196). Ellerindeki iradeyi kullanarak dini konularda diger Musluman Ozellikle Kazak halkinin egitim yonunden gok geri kaldigi ve medent halklar seviyesine gelebilmesi igin Kazakganin Rus alfabesi ile yazilip okunmasinin daha dogru olacagi propagandasi ile ba§lattigi yeni alfabe gali^masinda I. Altinsarin 'i de kullanir. Bu gali^malara onemli bir zemin olu^turan Rus ve Kazaklarin kari^ik olarak Rusga esasli egitim aldigi bir okulda yeti^en Altinsarin, halkinin aydinlanmasi ve modern medeniyetler seviyesine ula^masi igin boyle bir gali^manin igerisinde yer aldigini du^unurken i^leyen plan Kazak halkini tarihinden ve kulturunden koparip Rus menfaati igin gali§an kimselere donu^turmektir деп келлршген мэлiметтер осыныц дэлелi юпеттес [8; 2504]. Ягни, орыстандыру саясаты, оныц mi^^ri агартушылык мэселесш дамытудыц екiншi бiр кыры - ол казак халкын отарлау максатында колданылган басты курал болгандыгы белгш.
Х1Х гасырдыц ортасына дешн казак даласында байыргы халыктыц балаларын окытатын Бекей Ордасында бастауыш мектеп 1841 жылы ашылган едь Казак балаларын жепжылдык мерзiммен окытатын дYниелiк мектеп отарлык аппараттыц теменп орындарына писарьлар мен тiлмаштар даярлау Yшiн Орынбор шекаралык комиссиясыныц жанынан 1856 жылы ашылды. Оган бYкiл Орынбор елкесiнен 30 окушы, соныц rni^^ Ыбырай Алтынсарин кабылданды. Ол мектеп 19 жыл емiр CYрiп, 48 окушы бiтiртiп шыгарды. Осындай мектеп Омбы каласында Сiбiр казактары облыстык баскармасыныц жанынан 1865 жылы ашылды. Оган 20 окушы кабылданды. Мектептерде орыс тш, арифметика, татар тш, Мухаммед дшшщ кагидасы, тергеу жYргiзу жэне iс-катынас кагаздарын толтыру тэртiбi, одан бiраз кейiн география жэне гимнастика сабактары Yйретiлдi [9;344].
Ал галымдар Б.Т. Тулеуова, Л.К. Шотбакова, Г.М.Смагулованыц «Формирование системы школьного обучения казахского населения Центрального Казахстана во второй половине XIX - начале ХХ веков» атты гылыми макаласында мынадай деректер келлршген: «Первое советское учебное заведение здесь было открыто в 1789г. Это было Омское азиатское училище, готовившее переводчиков и письмоводителей для местных административных учреждений. В эту школу принимались и казахские дети. В 1828 году она была передана в ведение Омского казачьего училища, которое, в свою очередь, в 1846 году было преобразовано в Сибирский кадетский корпус. В него разрешено было принимать детей казахов, имевших военные или гражданские чины, то есть преданных российской администрации. В 1866 году Сибирский кадетский корпус был преобразован в военную гимназию, куда без экзаменов зачислялись дети казахских султанов, баев и старшин. Целью такой лояльной политики по отношению к инородцам была подготовка местных кадров для проведения колониальной политики в Степном крае. В свою очередь, интерес казахского общества к вопросу образования казахских детей был очень большой, так как это открывало перед ними большие перспективы. Так, по «Положению о школе для казахских детей» от 3 июля 1857г. казахи, получившие соответствующее образование, по достижении 21 года могли претендовать на должности волостных управителей и заседателей в окружных приказах, если они до этого прослужили несколько лет в административном аппарате Российской империи» [10; 1616],- деп жазылган. Патшалык Ресей езшщ отарлау саясатын жYргiзу Yшiн жергшкп халыктан мамандар даярлау максатында да мектептер аша бастагандыгын керуiмiзге болады.
Х1Х гасырдыц екiншi жартысынан бастап, орыс-дазад мектептерi мен училищелерде тарих курстары одытылган деген деректер бар. Мэселен, 1850 жылы Орынбор шекаралыд комиссия жанынан ашылган дазад мектебiнде гылым непздершен 9 пэн одытылган, олардыц бiрi - тарих, оган аптасына 2 сагат бвлiнген. Х1Х гасырдыц 80 - жылдары екi кластыд орыс-дазад училищелершде тарих пэнi Острогорскийдiц «Орыстыц дысдаша тарихы», ал ДYние жYзi тарихы Беллярминовтiц одулыдтарымен одытылган деп жазылган.
Казадстанда халыдтыд бастауыш мектептер Х1Х гасырдыц 60 жылдарында ашылды, м^ныц взi Ы.Алтынсариннiц есiмiмен тыгыз байланысты болды. Казад тарихыныц одытылу тарихын жэне жалпы оду-агарту юше байланысты гылыми ецбектер мен деректерге талдау жасай отырып, дазад тарихыныц материалдарын iрiктеп, одытдан ец алгаш агартушы-галым Ы.Алтынсарин болгандыгын квремiз.
Ы.Алтынсарин взi жазган оду д^ралдарына дазад тарихына датысты материалдарды квбiрек досдысы келгендiгi туралы Н.И.Ильминскийге мына жазган хатынан бiлуге болады: «Казiр Казад хрестоматиясыныц екiншi бвлiмiн д^растырып жатыр едiм. Тарих тарауында дазад тарихынан мадалалар берiлуi керек едi, бiрад оган еш жерден материалдар таба алмай отырмын. Тiптi, Левшин мен Вельяминов-Зерновтыц шыгармаларын да еш жерден таба алмадым...»,-деп жазган болатын
Ы.Алтынсариннiц «Казад хрестоматиясында» дазад тарихына датысты материалдар мен тарихи эцпмелер келтiрiлген. Мысалы: «Атадозы би», «Yш мерген», «Жэнiбек батыр», «Жиренше шешен», «Кыпшад Сейтд^л», «Кшз YЙ мен агаш YЙ» жэне т.б. [11; 88].
Агартушы-галым Ы.Алтынсарин сол кездеп оду д^ралдары мен одулыдтарга вте Yлкен мэн берш, одулыдтардыц мазм^ны мен д^рылымын, одыту эдiстерi мен эдiстемесiн жетiлдiруге квп ж^мыс атдарган.
Патшалыд Ресейдiц 1867-1868 жылдардагы реформасы енгiзiлгеннен кейiн м^ндай мектептер дазад влкесiнiц эр YPлi жерлерiнде ж^мыс iстей бастады.
Fалым Т.Т.Тэж1баев «Х1Х гасырдыц екiншi жартысындагы Казадстандагы бiлiм мен педагогикалыд ойдыц дамуы» атты ецбегiнде: «1868-1869 жылдарда Орал облысында 24 орыс-дазад мектебi ж^мыс iстедi, олардыц екеуi екi кластыд, алтауы селолыд бiр кластыд мектеп, старшындыд 14 мектеп жэне 2 жеке училище болды. 1877 жылы Жайыд казак эскершде 47 мектеп, олардыц бесеуi дыздар мектебi болып, б^ларда 2250 одушы одыды, м^ныц взi сол вщрдеп мектеп жасындагы дазад балаларыныц 2 процентшен сэл гана асатын едь 1894 жылы Орал даласында ер балалардыц эскери гимназиясы, дыздар гимназиясы, дiни училище болды. Б^ган доса, облыс бойынша 37 шiркеу мектеб^ 77 станицалыд, поселкелiк шагын мектеп, сондай-ад 10 болыстыд орыс-дазад мектебi болган едi. Б^л мектептерде барлыгы 1984 одушы болды» деген мэлiмет бередi [12; 90, 202-204].
Адмола облысында мектеп ю осы шамалас болды. Сiбiр казак эскерлерiнiц бYкiл ^лан-гайыр «Горькая линиясы» бойынша 1861 жылга дейiн дазад балаларыныц сауатын ашуга арналган не бары 14 дана мектеп болды, ал доныс аударган шаруалардыц балаларын, эаресе, дазад халдыныц балаларын одыту жайында ол кезде свз болуы да мYмкiн емес едi. БYкiл облыста 70 жылдардыц бас кезiнде 2767 одушысы бар 76 оду орны болды: олардыц iшiнде 1 дазад мектебi (27 одушы), дыздар одитын 3 мектеп (44 одушы) болды. Х1Х гасырдыц аягына дарай облыста оду орындарыныц саны екi еседен де аса квбейдь Ауылдыд мектептер де ашылды, бiрад олар тым аз болды. 1898 жылы Адмола облысында мектеп жасындагы балалардыц саны 61 106 болса, олардыц 88 процент мектепке тартылмай далды.
Ал галым А.И.Сембаевтыц кврсетуi бойынша 1884 жылы Семей облысында 10 мектеп-медреседе 615 одушы одыган. 1888 жылы 12 мектеп-медресеге саны вскен, ал 1895 жылы б^л мектеп-медресенщ саны 17-ге вскендiгi жэне онда 900 одушы бшм алгандыгы жазылган. Сонымен бiрге, 1894 жылы Торгай облысында 457 одушы одитын 59 мектеп-медресе, ал 1911 жылы 340 одушысы бар 13 мектеп-медресе тсркелген. Адмола облысында 1896 жылы 547 одушысы бар 13 мектеп-медресе болган, 1898 жылы 11 мектеп-медреседе 425 одушы, ал 1907 жылы оныц саны 15-ке жетш, онда 970 одушыныц бшм алгандыгы жазылган [13; 19].
Сырдария облысында 1896 жылы бастауыш оду орындарыныц саны 78-ге жетш, оныц жетеуi орыс-байыргы халыд мектебi болды. Барлыгы 3896 бала одып, олардыц 548^ дазад балалары болды. Ею жыл вткен соц Сырдария облысында бастауыш оду орындарыныц саны 119-
га жетш, оларда 5507 одушы одыды. 1898 жылы облыста 12436 адамга 6ip мектептен келд^ 206322 дала адамдарына 29 мектеп жэне 1273526 село адамдарына 90 мектептен келген едь
Жетюу облысында т^цгыш мектептер 1868 жылы пайда болды.Х1Х гасырдыц 90 жылдарыныц аягында облыстыц алты уезiнде (Верный, Капал, Лепсi, Жаркент, Пшпек, Пржевальск) уездерiнде 61 оду орны болды, Верный даласында ер балалар мен дыз балалар одитын классикалыд гимназиялар, эскери гимназия, Yш кластыд далалыд училище, 40 одушысы бар дазад пансионы, багбаншылыд мектеп, 2 ауылшаруашылыд мектебi, уадытша педагогикалыд курс, ал уездш далаларда ер балалар одитын ею кластыд 5 мектеп, 1833 одушысы бар 35 бiр кластыд приход мектептерi болды. 1897 жылы мектеп жасындагы 89110 баланыц 97 процент одымады].
Казадстанныц басда облыстары сиядты Торгай облысында да халыд агарту iсi баяу дамыды. 1861 жылы орыс-дазад мектебi алгаш Троицк даласында, 1864 жылы Торгай мен Ыргызда ашылды. 1879 жылдан кейiн жыл сайын эр тYрлi типтегi мектептер ашылып тырды. Х1Х гасырдыц аягына дарай облыста 162 мектеп болып, оларда 4522 одушы одыды [14; 347].
Х1Х гасырдыц екiншi жартысында болыстар мен ауылдарда дазад балалары эдетте м^сылман мектептерiнде, кейде медреселерде одыды. Ол жергшкп отарлыд органдарга жэне оду юшщ бастыдтарына м^сылман мектептерiне датац бадылау жасау жвнiнде н^сдаулар мен ережелер ж1бердь Б^л ережелердiц шек доятын талаптарыныц бiрiнде былай делвдк «Облыс мектептерi мен медреселерiнде балаларын одытдысы келетiндердiц бэрiнiц оду орыны бастыдтарынан б^л Yшiн белгiленген формада р^дсат алган куэлiгi болуы тшс». Б^л куэлiк y™^ 50 тиыннан алым алынып отырган. Одытуга право беретш куэлiк алудан бас тартып, балаларын мектептер мен медресеге вз бетiмен берген адамдарга бiрiншi жолы 10 сом, екiншi жолы 30 сом айып твлеттiрiп отырган, ал Yшiншi ретте ондай адамдар 5 тэулштен 15 тэулiкке дейiн тугдынга алынып, одан эрi олардыц вз балаларын м^сылман мектептерiнде одытуына тыйым салынатын болган.
Дегенмен патша вюмет ауылдыд-м^сылман мектептерiнiц ашылуын дадагалап отырса да, Х1Х гасырдыц аягы ХХ гасырдыц басында жалпы Казан революциясы дарсацында Казадстанда 84 медресе ж^мыс iстеген, оларда бес мыцдай шэюрт одыган [15; 38].
Х1Х гасырдыц екiншi жартысында бiрдатар ауылдыд дши мектептерде оду-тэрбие ж^мысыныц дэрежесi данагаттанарлыд болмагандыгы туралы агартушы галымдар Ш.Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.^нанбай^лы датты сынга алып жазган. Мэселен, Шодан Уэлиханов «Казад даласындагы м^сылмандыд туралы» атты ецбегшде «Тек адидат бiлiм гана адамга ^дж тугызбайды, ол вмiрдi багалауга, т^рмыс д^руга Yйретедi», - деп, [16; 53] халдымыздыц бiлiм алуы Yшiн сауатсыз молдалар одыган медреселер мен патша Yкiметi ашдан билеушшер мен аудармашыларга арналган оду орындары дажет емес деген сын айтады.
Ш.Уэлиханов сиядты, оныц iзбасары Э.Бвкейханов та дазад дэстYрлерiн (эсiресе эдет-г^рып д^дыгын) садтау дажеттiгiн айтты [17; 79].
Сондай-ад, дазад жастарын бiлiм алуга, ецбек етуге шадырган дазадтыц ^лы адыны Абай К^нанбай^лы (1845-1904) да гылым мен бшм дарацгылыдтан шыгудыц жалгыз жолы екецщгш баса кврсеттi [18; 9]. Абай К¥нанбай^лыныц дазад халдыныц рухани мэдениет мен агартуына досдан Yлесi бага жетпес.
XVII гасырдыц ортасынан бастап, дазад даласындагы барлыд оду-агарту саласында тек Ресей тарихы одытылды. Ал, XVIII-XIX гасырларда Казадстан тарихы пэш патша вкiметiнiц отарлау саясатыныц салдарынан одытылмады деп айта аламыз. Патша вюметшщ орыстандыру саясаты жYргiзiлiп, тек дана жерiмiзге емес тiлiмiз мен дiлiмiзге диянат жасалынды. Мемлекеттiк тш орыс тiлi болып жарияланды. Барлыд ю-дагаздар орыс тiлiнде жYргiзiлiп, дазад тш тарих сахынасынан, тарихи санадан вшiрiлдi десек дателеспеймiз.
Казадстан мектептершде одыту жYЙесiн далыптастыру Кецес Yкiметi орнаган кезден басталды. Б^л жYЙе бiрден д^растырыла дойган жод. Мектептерде одудыц эдiстемелiк децгейi, бiлiмдiлiк-тэрбиелiк жэне дамушылыд рвлi твмен болды. Казан твцкерюшен кейiн кецес мектебiнiц басты мадсаты - мектептегi бiлiм мазм^нын коммунистiк тэрбие мадсатына сэйкестендiру, догамдыд пэндер м¥Fалiмдерi, тарихшы галымдар мамандары, оду эдебиеттерiнiц жеткiлiксiздiгi, шиеленiскен таптыд кYрес жагдайында шешу дажет болды.
Сонда да Кецес еюмет орнаганнан кейiн Казак АКСР Халык агарту Комиссариаты Казакстандагы оку-агарту iсiне басшылык жасап, мектепте тарихи бiлiмдi дамыту мен мyFалiмдердi даярлауда бiршама ic-шаралар кабылдады. 1920 жылы Казакстан мектептершщ максаты мектептеп тарихи бшмшщ мэнiн кайта карауды жэне тарихты бастауыш сыныптарда окытуды, тарихты окытудыц жаца эдiстемесiн кажет еттi. Ягни, окушылардыц саяси сешмш калыптастыруда мацызды рел аткаратын жаца эдютемес керек болды. 1920 жылы мектепке арналFан тyцFыш баFдарлама «Тарихтыц Yлгi баFдарламалары» жарыкка шыкты [13; 37].
Мектепте тарихты окыту мен оныц эдютемесшщ проблемалары мyFалiмдер мен Fалымдарды бiрiктiрдi, ал тэжiрибе керсетюш мектептер, коммуна-мектептер, мyFалiмдердi даярлайтын кыска мерзiмдi курстар езiндiк педагогикалык лаборатория болып келедi. Баспасез беттерiнде аFарту iсi мен алдыцFы катарлы мэдениет кызметкерлерi Казакстан мектептерiнде 4-сыныптан бастап казак халкыныц тарихы мен туFан жер тарихын енгiзу туралы мэселелердi кетердi. 1920 жылдарда бiрiншi баскыш мектептердiц ашылуы, ал екiншi баскыш мектептердiц (жетi жылдык) аз болуы тарих пэнiнiц окытылмауыныц басты себебi болды. Себебi тарих пэндерi екiншi баскыш мектептерде (5-7 сыныптарда) окытылатын.
Казан революциясынан кейiн КСРО-да халык аFарту саласында тYбiрлi езгерютер жасалына бастады. ХХ Fасырдыц басында казак зиялы кауымы: Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, М.Шокай, Т.Рыскулов жэне М.Жумабаев, М.Дулатов, Ш.Кyдайбердiyлы жэне т.б. да оку^арту жэне бiлiм мэселесiн кетердi.
«БаЙFа мал, окыFанFа шен максат боп, журттыц камын ойлайтын адам аз боп тyрFанда», оку аFарту жэне бшм беру жолын калаFандардыц бiрегейi, казак тiл бiлiмiнiц iргетасын калаушы Fалым, аFартушы-педагог, казак баспасез тшнщ улттык Yлгiсiн керсеткен дарынды публицист, мэдениет жэне коFам кайраткерi - А. Байтyрсынов едi. 1895-1909 жылдары А.Байтyрсынов Костанай, Актебе, Каркаралы уездервде ауылдык, болыстык мектептерде бала окытады, екi кластык училищелерде сабак береди Каракаралыда кызмет еткен жылдарында А.Байтурсынов патша екiметiнiц отаршылдык саясатына карсы революциялык козFалыска катысады «казактыц елдшн сейлей бастайды» [19; 23]. 1905 жылы бiр топ казак зиялылары болып, патша екiметiнiц жоFарFы баскару орнына петиция жолдайды. Петиция туралы М.Дулатов кешшрек: «1905 жылдан берi бiздiц казак журты да баскалардыц дYбiрiне елецдеп, олардыц iсiне електеп улт пайдасын KOЛFа ала бастады. Сол бостандык жылдарында Семей облысыныц окыFан басшылары кезге керiктi ю кылып, журтка кесемдiк пен жол-жоба керсеткеш Yшiн алды абактыFа жабылып, арты айдалып, калFандары сенiмсiз болып калды»,- деп жазады» [20; 14]. Петицияда казак зиялылары казак халкына элеуметтiк тецдiк берiлуiн, жер мэселесшде казактардыц мYДдесi кезделуiн, казак даласындаFы оку-аFарту iсiн жолFа кою керекттн талап етедi. А.Байтурсынов осыдан кешн бiрнеше жылдар куFындалып, тYрмеге отырса да, Мухтар Эуезовтiц сезiмен айтканда "казактыц ерте оянFан тобыныц" инициативасымен «Казак» газетiн шыFарады. «Казак» газетше Бас редактор болады. Сейтiп, 1913 жылдыц басынан 1917 жылдыц сощы айларына дейiн «Казак» газетiнде казак халкыныц улттык азаматты^ы, мэдени-элеуметтiк дамуы, казак тiлi, казак балаларын улттык мектептерде ана тшнде окыту мэселелерш кетередi. А.Байтурсынов оку-аFарту iсiн езшщ азаматтык мiндетi мен емiрiнiц максаты деп санаFан. Ол 1911 жылдыц езiнде «Маса» елецiмен, бiлiм мен Fылымды дамытуды, казак халкын маса болып ызыцдап оятып алып шы^уды кYрес жолыныц максаты етiп кояды. А.Байтурсынов казактар Yшiн алфавит жасап, оку-бшмге шакырды. Ол казак даласындаFы мектептердiц жайын, бала окытудыц жолдарын 1913 жылы «Казак» газетiнде жариялаFан «Оку жайы» атты Бас макаласында керсетедк «... Бул заманда колы жетпегендердi тендiкке жеткiзетiн, элсiздерге кYш беретiн енер-бiлiм, сол енер бшмге мезгiлi етпей тyрFанда Yйренсек, турмысымызды тYзетiп, баскалардыц аяк астында жаншылмас едiк, бiз де ез алдымы^а бiр журт екенiмiздi бiлдiрер едш»,- деп, «Казак жерiнде ендiрiс жок, шикiзатын сатады, ал сол шиюзаттан жасалFан енiмдi 2-3 есе кымбат тYрде сатып алады...»,-деп оку бшмнщ кажеттiгiн халыктыц экономикалык турмыс жаFдаймен байланыстырып дэлелдейдi. Казак жерiнде мектептердщ аз болуы, мамандардыц жетiспеушiлiгi, казак балаларыныц оки алмауы барлыFы каражатка байланысты екендiгiн жазады [21; 8]. Осы макаласында автор: «ТорFай облысында 1912 жыл бiрiншi FинуарFа шешн 570 мыц 109 казак тyрFан, казак баласы окитын 132 школ болFан. Булай болFанда, эрбiр 3 мыц 561 кюге бiр школдан Fана келедi екен. Костанай уезше 1909 жылFы есеп бойынша 60 мыц 594 еркек, 52 мыц 63 эйел барлы^ы 112 мыц 657 казак болFан. Булардан
дазадша одыган еркек 6 мыц 65, орысша хат танитын 690. Казадша хат танитын эйел 379, орысша хат танитын эйел 29. Бул есептен квршед^ Костанай уезiнде дазадша хат танитын еркек эрбiр жYЗ юсщен алтау, орысша хат танитын эрбiр мыц кiсiден алтау. Казадша хат танитын эйел эрбiр y™ жYЗ кiсiден бiреу, орысша хат танитын эрбiр тврт мыцнан бiреу. Бул цифрлар дазадта одудыц тiптi аздыгын кврсетедi», - деп, дазад даласындагы оду жайыныц дурыс жолга дойылмагандыгыныц шындыгына надты дэлелдер келтiредi.
Балаларга бiлiм берудiц бiрiншi басдышы - бастауыш мектеп. Сондыдтан А.Байтурсынов оду-бшмнщ осы бiрiншi сатысына датты назар аударады. Ол 1914 жылы «Казад» газетшде «Бастауыш мектеп» атты квлемдi мадаласын жариялайды [22; 12]. Мунда автор: «Осы кезде дазад балалары одуды екi тYрлi бастап жур. Бiреулерi одуды ауылдагы мектепте бастайды, екiншiлерi ел iшiндегi орыс школасынан бастайды...», - деп, дазадтыц бастауыш мектептерi дандай болуы керек деген мэселе дойып, сол кездегi дазад жершдеп ауыл мектептерiнiц жай-жагдайы мэз емес екендшн, оларда программа, оду дуралдары дегендердiц жодтыгын, муFалiмдердiц жетюпейпндтн айтады. Бастауыш мектеп бес жылдыд болсын, алгашды уш жылда ана тшнде, кейiнгi екi жылда орыс тшнде одысын деген усыныс бiлдiрдi. Бастауыш мектептерде: оду, жазу, дш, улт тiлi, улт тарихы, есеп, жаграфия, шаруа-кэсiп, жаратылыстану пэндерi журетш болсын деп надты айтады. А.Байтурсынов дазад балаларына арнап дазад жазуына лайыд араб графикасын, жазу тэртб>емлеш жасап, ана тiлiнде одулыдтар жазады.
Казадстандыд мектептерде тарих пэнiн одыту туралы мэселелердi дажырлы догам дайраткер^ зерделi зерттеушi, пайымды педагог Жусшбек Аймауытов та квтердi. 1911 жылы Павлодар даласындагы 2 кластыд орыс-дазад мектебше барып, 1914 жылы ойдагыдай бiтiредi де, сол жылы, ягни, 1914-1915 оду жылында Семей даласындагы муFалiмдер семинариясыныц даярлыд курсына туседь Аталган семинариядан 1919 жылы бастауыш класс одытушысы деген куэлiк алып шыгады. Мiне, сол кезден-ад оныц догамдыд, жазушылыд, педагогтiк дызметпен айналысуы басталады. 1918 жылы Семейде шыга бастаган «Абай» журналына жауапты шыгарушысы бола жYрiп, «Тэрбие» мадаласын жариялайды. Автор бул мадаласында баланы тэрбиелеуде вз елшщ эдет-гурпын, салт-санасын уйретудщ, доршаган ортамен таныстырудыц мацызына назар аударады. Дарынды даламгер квзi трюшде 1924 жылы Орынборда жарияланган «Тэрбие жетекшюЬ» [23; 9] ецбегiнде тарих пэншщ мацызын ерекше кврсете келш, оны дай кластан бастап одыту керек деген мэселеге тодталады. «Тарихты одыту бала эр тараулы бшм алып, эзiрленiп, жазуга, одуга эбден твселген соц, тарихи жецш эцгiмелердi угынып, айтып берерлiк дэрежеге жеткен кезде, твщректеп турмыс пен жаграфиядан едэуiр бiлiм алганнан кейiн басталсын», - дейдi. 4-класта эдебиеттi, тарихты, жаграфияны бiрiктiрiп, «Бiздiц Отан» деген атпен одыту дажет деген усыныс айтады. Бул усыныстыц дурыс болгандыгын вмiрдiц взi дэлелдеп отыр. Оныц усынысын Кецес вкiметi жузеге асыруга жол бермедi. Керiсiнше, осындай шюр айтдан агартушылар мен галымдарды дугын-сургшге ушыратты.
Алаш дозгалысыныц дайраткерлерi халыд агарту iсiнiц дайта дурылуын улттыд тургыда жаца квздарас тургысынан шеше бшдь М. Сералин, Ж.Сейдалин, С. Сейфуллин, Э. Бвкейханов, А.Байтурсынов, М.Дулатов жэне т.б жергшкп тарихты одыту мадсатында долданатын идеялары, дазад халды арасында кец долдау тапты. Бул багыттыц устанымдары мен багыттары Казад АКСР Халыд Агарту Комитетшщ коллегиясында талданды. Казад АКСР жергiлiктi тарихты одытудыц жаца жолдары мен багыттары мен одулыдтарды, оду дуралдарын дурастыру, багдарламалардыц жасау жолдарын дарастырды.
1917 жылдыц 21-26 шiлде аралыгында Орынбор даласында Алаш азаматтарыныц куш салып, жумылуыныц ардасында туцгыш жалпыдазад съезi втiп, онда кун тэртiбiне 14 мэселе дойылды. Олардыц арасында мемлекет билеу тур^ дазад облыстарыныц жер жагдайы, эскер дуру, земство, эйел тендш сиядты мэселелермен датар улттыц рухани-мэдени дамуыныц кепiлi - оду-агарту секiлдi мацызы влшеусiз мэселер де бар болатын. Мэселен, съезд оду-агарту iсiне байланысты «Бастауыш бшм жалпыга мiндеттi болсын, бастапды ею жыл ана тiлiнде жYрсiн, мектеп одулыдтары жэне мерзiмдi басылым «Казад» газет емлешмен жазылсын» деп даулы вттi. Сонымен датар Алаш автономиясы атанган улттыд мемлекеттiц вмiрге келуше себеп болган, 1917 жылдыц желтодсан айындагы екiншi жалпыдазад съезiнде де оду-агарту мэселелерi аса взектi, шешiмiн кYтiп турган iс деп танылды. Ал Э.Бвкейханов А.Байтурсынов М.Дулатов Е^умаров, Е.Турмахамедов, F.ЖYндiбаев, F.Бiрiмжановтар бiрлесiп жасаган «Алаш» партиясы
баFдарламасыныц ЖобасындаFы IX белiм: «^ылым-бшм Yйрету» деп аталынады. Онда былай делiнген: «Оку ордаларыныц есiгi кiмге болса да, ашык hэм акысыз болуы; казактыц ез тшнде орта мектеп, университет ашуы; оку жолы ез алды, автономия тYрiнде болуы; хYкiмет оку юше кiрiспеу: мyFалiмдер - профессорлар езара сайлаумен койылуы; ел швде кiтапханалар ашылуы керек», - деген мэселелердi коюы, сол кездегi казак зиялыларыныц бiлiм беру мэселелерiн дамытуFа деген талпыныстары едi. Бiлiм мен Fылымды дамытуда, улттык кундылыктарды калыптастыруда, отаншылдык сиякты касиеттердi жас урпак бойына сiцiруде, отандык тарих пэншщ шешушi рел аткаратындыFын да баса айтты. Бул мэселелердiц ары карай калай шешiлгендiгiне тарихымыз куэ болды. Казак зиялыларыныц оку^арту жэне бшм беру, оныц iшiнде улттык тарихты мектептерде окыту мэселесше байланысты аткарFан iстерi мен кызметтерi боска кетпедь Эздерi елсе де, эмiршiл-экiмшiл жYЙеге карсы шыгып, казак халкыныц атынан бас кетерiп, аталFан мэселелердiц шешшуше бастама жасады. КСРО-да бiлiм беру юш дамыту акырындап болса да, колFа алына бастады.
«Коммунистiк партия мен Кецес мемлекет жаппай сауатсыздыкты жоюFа баFытталFан тетенше шаралар колданды. 1919 жылFы 26 декабрьдiц езiнде-ак В.И.Ленин РСФСР халкы арасында сауатсыздыкты жою туралы Халык Комиссарлары Советшщ декретiне кол койды. Бул декрет бойынша «Республиканыц 8 жастан 50 жаска дейiнгi оки бiлмейтiн немесе жаза бшмейтш барлык халкы ана тшнде немесе калауы бойынша орыс тiлiнде сауатын ашуFа мiндеттi» болды. В.И.Лениннщ инициативасы бойынша 1920 жылFы июльде Сауатсыздыкты жою женiндегi бYкiлроссиялык тетенше комиссия (Грамчека) курылды [24; 484],- деп жазылды.Осы кYрестiц барысында «1923 жылы 3000 адам окытылып, 90270 окушы окытатын 1003 пункт ашуFа yЙFарылса, 1924-25 жылдар 6677 сауат ашу пункт жумыс ютедь.. 1920 жылы республикада сауаттылардыц Yлес салмаFы 14,4 процентке жеттi, оныц швде казактар арасында калаларда 13,9 процент, ауылдарда 2,9 процент болды. 1926 жылFы санак бойынша 17 жастан 35 жаска дешнп барлык халыктыц сауаттылыFы артты. Улттык жаFынан алFанда сауатты казактар - 10 процентке жуык, орыстар-57 процент, украиндар-50 процент, татарлар 65 процент болып шыкты»,- деп керсетiлген [24; 487]. Бул сандарFа карасак, республикамыздыц халкы, оныц шшде казак халкы тYгел сауатсыз болFан деп тYсiнесiц. Ал кецестш кужаттарда дэл солай деп керсетшдь Бiрак сол кездегi сауатсыз деп отырFандары латынша алфавитiн бшмегендер деп тYсiнуiмiз керек екендiгiн ашык айтпады.
«1923-1924 оку жылында бiрiншi баскыш мектептердiц саны 15 процент, жет жылдык мектептер де 15 процентке кебейдь 1924-1925 оку жылыныц басында Казакстанда 2351 бiрiншi баскыш мектеп (оныц шшде 747 казак мектеб^, 25 коммуна-мектеп (оныц 24-i казак мектебi) жэне 68 жет жылдык мектеп пен екiншi баскыш мектеп болды. БYкiл республика бойынша 19221923 оку жылымен салыстырFанда 1925-1926 оку жылында мектептердегi казак окушыларыныц саны 2,4 есе кебейд^ ал жалпы окушылар саны бул мерзiмде 190 процентке естi», - [24; 493] деп жазылFан. Бул мэлiметтердi келтiре отырып, республикада халыкка бiлiм беру жумысыныц каркынды жYргiзiлгендiгiн байкаймыз. Алайда, мектептiк бiлiм беру жYЙесi кецестiк жYЙеге негiзделiп, каFаз жYзiнде, жоFары жак бекiткен жоспарларFа сай, жергiлiктi халыктыц улттык ерекшелiктерi ескерiлмей, Yстiртiн Fана жYргiзiлдi. Мэселен, ауылдык мектептерде оку мерзiмi кыскарак болды, казак балалаларына ана тш емес, орыс тiлi жаппай YЙретiлдi; кедейлер мен батырактыц балалары мектеп-интернаттарда 1-2 жыл iшiнде тез бастауыш бiлiм алып шыFатын болды, жет жылдык жэне тоFыз жылдык мектептердщ баFдарламалары негiзiнен ауыл шаруашылык баFытта болды, бастауыш мектептер басым болFандыктан Отан тарихы окытылмады. Казак мектептерi сан жаFынан Fана емес, сапа жаFынан да артта болды. Оны мына мэлiметтерден керуiмiзге болады: «1925-1926 оку жылында республикада 3344 мектеп болды, олардыц 111-i Fана жетi жылдык мектептер жэне екiншi баскыш мектептер едi. Оларда 17 720 адам, оныц шшде 3084 казак окыды. 3233 бастауыш мектепте 215 142 окушы окыды, бул - барлык окушылардыц 92 процентшен астамы едi, олардыц 67769-ы немесе 31,5 процент казак балалары болды. БYкiл республикадаFы ауыл-селолык жерлерде мектептердiц 73,6 процешгнде оку топтарыныц бiр-бiр комплекта, 50,7 процентiнде екi-екiден, 3,7 процентшде Yштен, тек 2,4 процентiнде Fана терттен комплектiсi болды. Бастауыш мектептщ толык курсын окушылардыц 10 процент Fана бiтiретiн» [24; 495].
Сонымен датар, жиырмасыншы жылдардыц бiрiншi жартысында дурылган барлыд ауылдыд, селолыд мектептердiц материалдыд жагдайы твмен болды, жер уйде орналасып, одулыдтар жетiспедi.
Бiрад бул мектептердщ басты мадсаты сапалы бшм беру емес, эсiресе, коммуна -мектептершщ басты мадсаты - дазад кедейлершщ балаларын революция жолындагы табанды курескерлер етiп тэрбиелеу, олардыц пролетарлыд сана-сезiмiн дамыту болды.
1930 жылгы 27 августа Казад ССР Орталыд Атдару Комитетi мен Халыд Комиссарлары Советi баршага бiрдей мiндеттi бастауыш одуды енпзу туралы даулы дабылдады. Жергiлiктi ерекшелiктердi ескере отырып, дазад зиялы дауымы араб алфавитiн садтап далуга тырысып, одан бас тарту улттыд дэстурлерден, тiптi мэдениеттен безу болып табылатындыгын «дэлелдемек» болды. Молдалар дуран жазылган «киелi» араб алфавитш умыту журтты ызаландырады дедi. Бiрад, кецес вкiметiнiц басдаруымен 1928 жылы декабрьде Казад АССР Орталыд Атдару Комитетшщ сессиясы жаца алфавитке-латын алфавитше квшудi зацмен бекiттi. Совет вюметшщ мадсаты да осы болатын. Ец бiрiншi халыдты вз уысында устау ушш оныц тiлi мен мэдениетш, улттыд дундылыдтарын жою гана жеткшкп едi.
1930-1931 оду жылында отырыдшы аудандарда, 1931 жылдыц квктемiнде квшпелi аудандарда жалпыга бiрдей бiлiм беру енпзвдг дазад ауылдарында балалардыц мектепке тартылуы 1930 жылы 22 процент болса, енд 63 процентке жетп, шыгыс улттарыныц дыз балаларыныц одуга тартылуы едэуiр встi. 1928-1929 оду жылында 10 процент болса, 1930-1931 оду жылында 30 процент болды [24; 501].
КСРО тарихы пэш 1934 жылдан бастап вз алдына жеке пэн ретнде одытылуга ерюндш алды. 1934 жылы 15 мамырда КСРО Халыд Комиссарлар Кецесi мен БК (б)П Орталыд Комитетiнiц «КСРО мектептершде азаматтыд тарихты одыту туралы» даулысы шыдты. Каулыда буган дешн орын алган «кемшiлiктердi» жойып, тарих курстары мазмуны далыптасуыныц бастамасы болды. 1932 жылгы 25 тамыздагы дабылданган даулыда Когамтану, эдебиет, тiл, география, жэне тарих пэндершщ оду программаларына СССР халыдтарыныц улттыд мэдениетiнен материалдарды енгiзу дажеттiгi кврсетiлдi [25; 75]. Осы даулыга сэйкес, Казадстанда 1935-36 оду жылында тарих пэнш одытуга аптасына 14 сагаттыц орнына 21 сагатда, ал, 1940-1941 оду жылында 25,5 сагатда квбейтшдь 1932-1933 оду жылынан бастап тарих пэнi дербес пэн болып енпзшдь Оныц багдарламалары жасалып, 5,8- сыныптарга арналган тарих одулыдтары жарыдда шыдты. Бiрад бул одулыдтарда тек КСРО тарихы одытылды. 1937 жылы 3,4- сыныптарга арналаган «КСРО тарихыныц дысдаша курсы» одулыгы жарыдда шыдты, ол 1939 жылы дазад тшше аударылып басылып, дазад мектептерiнде пайдаланыла бастады. Осы одулыдтагы 63 тадырыпшаныц тек бiр бетiне гана ец алгаш рет Казадстан туралы бiр бет материал енгiзiлдi. Осындагы «Казадстан жэне Киыр солтYCтiкке жYргiзген жаулап алушылыдтар» деген эцгiмеде Казадстан туралы бiр бет материал берiлген. Онда XVIII гасырда дазадтардыц мал бадданы, уш жуз деп аталатын мемлекет болганы, оларды хандар мен султандар билегенi айтылады. «Iлгерiде дазад елш монголдар жаулап алган едi. Олар дазадтарды 200 жылдай езiп келдь 1731 жылы Эбiдайыр ханныц сурауы бойынша кiшi жуз Ресейге досылды. Калган жагын жэне бYкiл Орта Азияны Ресей жаулап алды. Камалдар салды, орыс эскерiн устады, дазад жерлерше талау саясатын жYргiздi. Оган дарсы дазад халды бiрнеше рет квтершс жасады...», - дей келш, 1783 жылгы С.Датов бастаган квтершс туралы дысдаша тодталады [24; 2].
Бул одулыдта Казадстан тарихы туралы материалдар аз бершгендштен Казад АКСР-нщ Халыд Агарту Халыд Комиссариатыныц алдасы 1934 жылы орта мектептiц жетiншi оду жылы Yшiн Казад ССР тарихыныц программасын бекiтiп, 1934 жылы кврнект мемлекет жэне догам дайраткер^ дарынды галым-тарихшы, профессор С.Ж.Аспандияровтыц басшылыгымен 1935 жылы Казадстан тарихын одытуга арналган туцгыш багдарлама жасалынды [26; 5]. Бiрад 30 жылдары бул ю iске аспады, мектептерде С.Аспандияровтыц одулыгы одытылмады, одулыдты, программаны шыгарумен гана шектелдi. Ал будан кешнп дазад тарихы бойынша жазылган одулыдтар мен оду дуралдары мен ютаптар кецеспк бадылауда болды.
^орытынды
1939 жылдыц аяд шешнде Казадстан халдыныц жалпы сауаттылыгы 79,3 процентке дешн всп. Маусымдыд бастауыш мектептiц орнына 8-11 жас арасындагы балалардыц 98,6 процентш
окумен камтыган толык комплектш терт класты мектептер ашылды. 14 жаска дейiнгi балалар орталау жэне орта мектептердi окыды. Республикада 1940-1941 оку жылындагы мектептердщ жалпы саны 7790-га, олардагы окушы саны 441 мыцга жеттi [27; 50]. 1938 жылдан бастап барлык улттык мектептерде орыс тiлiн Yйрету енгiзiлдi.
Кептеген деректердi талдай келе, тарих пэш жалпы бiлiм беретш мектептерде 1924-35 оку жылында - 14 сагат; 1935-36 оку жылында - 21 сагат; 1940-1941 оку жылында 25,5 сагатпен окытылгандыгы туралы мэлiметтердi келтiруге болады
Х1Х гасырдыц екiншi жартысында казак далаларында ашылган казак мектептерiнде толык жагдай жасалынбагандыгын, оку-агарту саласы жаксы дамымагандыгын керемiз. КСРО кезiнде тарих пэшнщ окытылуы кецестш идеология бакылауында болгандыктан Казакстанныц жалпы бiлiм беретiн мектептерде окушылар санасына «Капитализм куриды, коммунизм жецедЬ» деген сенiмдi гана калыптастырган. Коммунист^ идеология Казакстан Республикасы Тэуелсiздiгiн жариялаганга дейiн Казакстан тарихы пэнiн окытуда жалпы бiлiм беретiн мектептерде кептеген методологиялык кателiктер мен кемшiлiктер керi эсерiн тигiзген. Осындай саясаттыц салдарынан:
- ортагасырлардагы Орта Азия мен Казакстандагы улы ойшылдар мен галымдардыц шыгармала-
ры, ойлары гылыми зерттеулерде зерделенбедi жэне оку куралдары мен окулыктарга толык енгiзiлмедi.
- Х1Х гасырдыц екiншi жартысындагы агартушы-галымдардыц тарихи, философиялык,педагоги-
калык кезкарастары гылыми зерттеулерде пайдаланылмады. Тек Тэуелсiздiк алган 1990 жылдардыц бас кезiнен бастап кана Казакстан Республикасыныц бiлiм беру жYЙесiн реформаланып, Казакстан тарихын окытудыц максаты, бiлiм мазмуны мен келемi жэне окытуды уйымдастыру формалары мен эдiстерi езгердi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Турлыгул Т.Т. (2011) Казахстан тарихын окытудыц теориясы мен эдютемесг Оку куралы. Алматы: Карасай. - 264 б.
2. Ильминский Н.И. (1883) Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам. Казань: Тип.император.унив-та. - 49 с.
3. Остроумов Н.П. (1906) Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае // Журнал Министерства Народного Просвещения. СПБ.: Сенатская типография, Ч. 1. С. 113-166.
4. Граменицкий С. (1896) Очерк развития народного образования в Туркестанском крае. Составил инспектор народных училищ Туркестанского края 1-го района С. Граменицкий. Ташкент: Типолитография Торгового дома «Ф и Г. бр. Каменские» - 75 с.
5. Асфендияров С. (1993) История Казахстана. 2-е изд. Алма-Ата: Казак университета - 304 с.
6. Тынышпаев М. (1998) История казахского народа //сост. и авт. предисл.: А. Такенов, Б. Байгалиев. Алматы: Санат. - 280 с.
7. Султангалиева Г.С., Байгараев Н. (2015) Казак даласындагы жэдидпк козгалыс: оныц непзп проблемалары// Абай атындагы Каз¥ПУ-нщ Хабаршысы, №1(44). Б. 134-140.
8. Kapagan E., Bacakli Y. (2020) Ala§ Orda Dönemi Kazak Edebiyatinda Aydinlanma ve Milli Bilincin Yeniden in§asi. Journal of History Culture and Art Research. Tarih Kültür ve Sanat Ara§tirmalari Dergisi. Vol. 9, No. 2.
9. Казак ССР тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн) (1982) Бес томдык. III том. Алматы: Казак ССР-нщ <^ылым» баспасы - 560 б.
10. Тулеуова Б.Т., Шотбакова Л.К., Смагулова Г. М. (2018) Формирование системы школьного обучения казахского населения Центрального Казахстана во второй половине XIX - начале ХХ веков // Былые годы. Вып 50. № 4. С.1612-1624.
11. Алтынсарин Ы. (1955) Тандамалы шыгармалар. Кураст. б. Сулейменов. Алматы. - 88 6.
12. Тажибаев Т.Т. (1962) Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине 19 века. Алматы: АПН КазССР. - 98 с.
13. Сембаев А.И. (1962) История развития советской школы в Казахстане. Алма-Ата: Казучпедгиз - 344 с.
14. Казак ССР тарихы (кене заманнан бупнге дешн) (1982) Бес томдык. III том. Алматы: Казак ССР-нщ <^ылым» баспасы - 560 б.
15. Смайылова М., Каратаева С. (1995) Казак кашаннан хат таныган? / / Казак тарихы. 1995. № 3. 37-38 6.
16. Кайырханова Ф.К. (2010) Шокан Уалиханов казак халкыныц дэстYрлi мэдениеп туралы.
Ш.Ш.Уалиханов мурасы элемдш тарих контекспнде» халыкаралык гылыми форум материалдары. Семей. - 101 б.
17. Tomohiko U. (2018) The Geography of Civilizations: A Spatial Analysis of the Kazakh Intelligentsia's Activities, from the Mid-Nineteenth to the Early Twentieth Century (Kimitaka Matsuzato, ed., Regions: A Prism to View the Slavic-Eurasian World. P. 70-99.
18. Мухтар Эуезов энциклопедиясы (2011) / бас ред. С. Каскабасов. Алматы: Атамура. - 688 б.
19. Эуезов М. (1923) Адацньщ елу жылдьщ тойы. «Акжол» газетi, 4 акпан, №270.
20. Бекейхан Э. (1994) Шыгармалар. Алматы: Казахстан. - 381 б.
21. Байтурсынов А. (1913) Оку жайы. «Казак» газетi. 21 апрель. №117
22. Байтурсынов А. (1914) Бастауыш мектеп. «Казак» газетг 9 май. № 61
23. Копиев С. (1989) Халык жауы атанган галымнын жана кыры. Эркен.
24. Казак ССР тарихы (кене заманнан бYгiнге дейiн) (1981) Бес томдык. IV том. Алматы: Казак ССР нщ <^ылым» баспасы. - 676 б.
25. Народное образование в СССР (1974) Сборник документов. 1917—1973 гг. М.: Педагогика. - 105 с.
26. Аспандияров С. (1993) Казакстан тарихынын программы / / Казак тарихы. № 2.
27. Казак ССР тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн) (1984) Бес томдык. V том. Алматы: Казак ССР-нщ <^ылым» баспасы. - 728 б.
Открытие казахских школ и преподавание казахской истории со второй половины XIX
до середины XX века
К.К. Жылкышыбаева1, Ибрагим Озтюрк2, К.Д. Раисов3 1 Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан 2Университет Нигде Омер Халисдемир, г. Нигде, Турция 3 Казахский Национальный Университет имени Эл-Фараби, г.Алматы, Казахстан [email protected], [email protected], [email protected]
В статье рассматриваются вопросы открытия казахских школ и преподавание казахской истории во второй половины XIX-середины XX веков с позиций исторической науки. Рассмотрены политические взгляды казахской интеллигенции и просветителей на работу сельских школ, которые открывались в Казахской степи. Особое значение в статье придается вкладу казахской интеллигенции в становление и развитие истории Казахстана как дисциплине в конце XIX - середине XX веков. Анализируются научные труды представителей интеллигенции и просветителей, где представлены данные об открытии национальных школ для казахских детей. Отмечается, что поскольку преподавание истории в СССР находилось под контролем советской идеологии, был допущен ряд методологических ошибок и недочетов в преподавании истории Казахстана в общеобразовательных школах.
Ключевые слова: История Казахстана, казахские школы, религиозные медресе, учебники, Ыбырай Алтынсарин, казахская интеллигенция, Советская власть, царская Россия.
Opening of Kazakh schools and teaching of Kazakh history in the second half of XIX to the middle
of the XX century
K.K. Zhylkyshybaeva 1, Ibrahim Ozturk 2, K.D. Raysov 3 1 Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan 2 Omer Halisdemir University of Nigde, Turkey 3Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan [email protected], [email protected], [email protected]
The article deals with the opening of Kazakh schools and the teaching of Kazakh history in the second half of the XIX-mid XX centuries from the perspective of historical science. The political views and positions of the Kazakh intelligentsia and educators to the work of rural schools and their state, which were opened in the Kazakh steppes, are also considered. Special attention is also paid to the contribution of the Kazakh intelligentsia to the formation and development of the history of Kazakhstan as a discipline in the late XIX and mid XX centuries. The article analyzes the scientific works of intellectuals and educators, which provide information about the opening of national schools for Kazakh children. The article describes that the teaching of history during the Soviet era was under the control of Soviet ideology. Therefore, many methodological mistakes and shortcomings were made in teaching the history of Kazakhstan in secondary schools and conclusions were drawn.
Keywords: History of Kazakhstan, Kazakh schools, religious madrassas, textbooks, Ibyray Altynsarin, Kazakh intelligentsia, Soviet power, tsarist Russia.
Редакцияга 06.12.2020 tyctî.
