CC BY
11HISTORY
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ЭЙЕЛДЕР АРАСЫНДАГЫ САУАТСЫЗДЬЩТЫ ЖОЮ НАУЦАНЫ ТУРАЛЫ
(1926-1941 жж.)
Икежанова Шолпан Укибаевна
№2 дарынды балаларга арналган мамандандырылган мектептщ тарих пэш м¥галiмi Шымкент цаласы, Цазацстан.
Кецес еюмеп орнаганнан кешнп колга алган ж^мыстардыц 6ipi бекара халыктыц арасындагы сауатсыздыкты жою ж^мысы болды. Ал б^л ж^мыска ^йымдаскан сипат беру жэне жан-жакты жYргiзу максатында 1918 жылы 26-шы маусымда eKiMeTTiR "РСФСР-де халыкка бшм беру iсiн ^йымдастыру туралы ережеа" кабылданды [5]. Ережеде халыкка бшм берудщ губерниялык, уeздiк жэне болыстык бeлiмдeрiн к¥ру жэне мектеп к¥рылысына eцбeкшi б^караны кещрек тарту Yшiн халыкка бiлiм беру Кецестерш ^йымдастыру карастырылады. Сауатсыздыкты жою, ягни бшм беру юш жYзeгe асыру социалист^ когам орнатудыц мацызды шарттарыныц бiрi, - деп eсeптeдi большевиктер.
1919 ж. 26^i желтоксанда Кецес еюметшщ "РСФСР халыкыныц сауатсыздыгын жою туралы" декрет жарияланды. Осыган байланысты 8 бен 50 жас аралыгындагы оки жэне жаза алмайтын республиканыц т^ргындарын ез ана тiлiндe оку мшдеттелдь Декрет сауатсыз адамдардыц мектепке келуше кeдeргi жасауга тырыскандарды катал жазалауга юстиция органдарына к¥кык бeрдi.
1920 жылы шшдеде сауатсыздыкты жоюга катысты тетенше комиссия к¥рылды. Комиссия сауатсыздык жою пункттeрi, Yйiрмe, кыска мeрзiмдi курстар аркылы б^караны окуга тартуга тырысты. Бiрак осы ж^мыста комиссия бiршама киыншылыктарга кeздeстi. Ец бiрiншi кезекте ол арнайы мектеп орындарыныц болмауы, окулыктардыц жоктыгы, педагогикалык бiлiмi бар м¥Fалiмдeрдiц жeтiспeушiлiгi eдi. Сонымен бiргe сауаттандыру iсiндe казак халкыныц нeгiзi бeлiгiнiц кeшпeлi жэне жарылай кeшпeлi жэне жарылай кeшпeлi eмiр салтын ^стауы да кeдeргi жасады. Дэл осы кезецдеп eлдeгi таптык кYрeстiц eрiс алуы, азамат согысыныц салдары бiлiм беру iсiнe кeрi эсeрiн тигiздi. 1920-1921 жылдардагы халык шаруашылыгыныц кYЙзeлiсi, кeптeгeн аудандардагы ашык бекара халыктыц жагдайын нашарлатып жiбeрдi. Елдщ Yлкeн-кiшiсi eлмeстiц жагдайын жасап кeршi аудандарга немесе калаларга агылды. Мемлекеттщ де бiлiм беру юше каржы аударатындай шамасы болмады. Осы жылдардагы eкiмeттiц алдына койган басты мэсeлeсi - халык шаруашы-лыгын, eнeркэсiп орындарын калпына кeлтiру, жаца фабрика, заводтарды салу, таптык жаудыц "саркыншактармен" кYрeстi жYргiзу болды.
1923 жылы тeраFасы М.И. Калинин сайланган БYкiлодактык "Сауатсыздык жойылсын" когам к¥рылды. Кргамныц ^ялары бYкiл елде к¥рылды.
1926-1927 жылдары Халык агарту комиссариаты ец бiрiншi рет казак жэне шыгыстыц аз ^лт кыздарын мектепке жэне жалпы алганда эйeлдeрдi бiлiм беруге тарту, тэрбиелеу туралы мэселеш койды. 1927 жылдыц 19-кацтарында б^л мэселе бойынша Коллегияныц каулысы шыкты. Осы каулыныц нeгiзiндe жeргiлiктi жерлерге - кыздарды жаппай оку орындарына тарту, бiршама эйeлдeрдiц мeктeптeрiн жэне баска да мэдени-агарту мeкeмeлeрiн ашу жeнiндe кец науканды жYргiзу туралы н^скау бeрiлдi [5, 62]. Осы максатта казак кыздары мен эйeлдeрiнe арнап арнайы мектептер ашыла бастады. 1926-1927 оку жылында ауылдагы бастауыш мектептерде 8-10% кыздар болса,1927-1928 оку жылында ауылдагы бастауыш мeктeптeгi казак кыздарыныц Yлeс смалмагы 11,1%-ке кeтeрiлдi [1]. Бiрак б^л элi де болса мардымсыз eдi. Ауыл мeктeптeрiнe 1927-1928^i оку жылында кыз балалардыц екщен бiрi гана камтылды. Оныц себебш жогарыда айтап кeттiк, сонымен бiргe ауылдыц кeпшiлiгi "кызга окудыц кажет жок, бэрiбiр кYЙeугe шыгады" - деп кыздарын Y^e ^стауга тырысты. Мысалы, кeрсeтiлгeн оку жылында казак кыздары 11 % кана Yлeс алса, б^л кeрсeткiш орыс кыздарында - 33,7% болган [3,109].
Кызыл отаудьщ кызметшде кездескен келес ^иыншылыд казак тiлiндегi эдебиеттердщ болмауы едi. Сондыктан да 1927 жылдыц 1-шi сэуiр мен 1-шi казаныныц аралыгында казак тiлiнде С.Баранованыц "Кызыл отау" Н.К¥лжанованыц "Ана мен бала", Н.Арыкованыц "Косшы жэне казак эйел^', С.Есованыц "Ленин жэне эйелдердi басыбайлылыктан босату", Тогжановтыц "Партия жэне казак эйелi" атты кiтапшаларын баспадан шыгару жвнiнде жоспар кабылданды.
Кызыл отаудыц ж^мысы твртке бвлiндi.Олар: эйелдердщ сауатын ашу, денсаулык-тазалык ж^мыстарын жYргiзу, зац жагынан кецес берш ^оргау жэне жалпы саяси-тэрбие жрмыстары. Эсiресе кызыл отаулар эйелдер арасында сауатсыздыкты жоюда ец негiзгi ^ш болды. Эрбiр отаудыц жанынан сауатсыздыкты жою пункттерi ашылып, ауылдыц ересек т^ргындары тартылды. Мысалы, Орал губерниясында 1926 жылдыц квктемiнде 2 кызыл отау Гурьев жэне Бвкей уездерiнде к¥рылады. Бвкей уезiндегi отаудан 1926 жылдыц наурызы мен карашасы аралыгында 75 эйелдщ 45-сi сауа-тын ашып шыгады [1]. Актвбе губерниясындагы отаудан 9 айдыц iшiнде 45 эйел толык сауатын ашса, 52 казак эйелi шала сауат алды. Осы отаудыц жанында 100 жуык бар кггапхана ж^мыс iстейдi [1]. М^ндай кврсеткiштердi баска да аудандардан квруге болды. Отаудагы сауатсыздык-ты жою юше тек эйелдер гана тартылып поймай, ер кiсiлер де катысты. Бiрак квпшiлiк жагдайда калам, ^агаздыц жетю-пеушшгшен жэне сол кез Yшiн мектеп к¥ралдарыныц тапшылыгынан эйел, ер адамдар окуды тастауга мэжбYP болды.
Отаудыц ж^мысын насихаттау жэне эйелдер мэселесш жан-жакты карау эйелдердiц баспасвз органын шыгару кажетпп туды. Осыган орай 1925 жылдыц мамыр айынан бастап "Тендш" газетi шыга бастады. Ал 1926 жылдыц кацтарынан бастап "Эйел тецдт" журналы ^йымдастырылды. Оныц т^цгыш редакторы С.Есова болды.
1927 жылдыц мамырында Элкелiк партия комитетi эйелдер бвлiмiнiц ^йымдастыруымен болган влкелiк Кецесте ец Yздiк отаудыц мецгерушiсi Кадиша Нрымованыц баяндамасы тыцдалды. Б^л жиында шыгып отау мец-герушiлерi, партия кызметкерлерi взара тэжiрiби алмасып, ^сыныстар енпзд^ Соныц iшiнде Yлгiлi квшпелi отау ^йымдастыру туралы ^сынысты айтуга болды. Маусымныц орта кезiнде Yлгiлi отау Кызылордадан квшпелi аудандарга взiнiц бiрiншi сапарын бастады [3].
1927 жылдыц желтоксанында БК(б)П-ц тарихи XV съезi болып вттi. Съездiц алга ^ойган мiндеттерiнiц арасында эйелдерге бiлiм беру мэселелерi айрыкша орын алды. Б^л мiндеттердi екi баFытта:бiрiншiден, ересек эйелдер арасындагы сауатсыздыкты жою, екiншiден, кыздарды мектепке тYгел тарту аркылы шешу белгiлендi [2]. Партияныц н^скауын басшылыкка ала отырып, 1928 ж. наурыз айындаFы Казахстан Орталык Комитет Президиумыныц мэжiлiсi эйелдердiц бiлiм алуына, яFни казак кыздарына интернаты бар мектеп шеберханаларын ^йымдастыру Yшiн мемлекетпк бюджеттен каржы бвлу туралы арнайы мэселенi парады. Сол жылдыц сэуiр айында БК(б)П Казахстан влкелiк комитетшщ пленумы «КазакстандаFы мэдени к^рылыстыц мiндеттерi туралы» мэселенi карай отырып, эйелдерге бшм берудiц мацызын ерекше атап кврсетш, квшпелi жэне жартылай квшпелi ауылдарда, сондай-ак кышлактарда KыздарFа арнап бастауыш мектептерiн ^йымдастыруды ^сынды. Казакстанныц квшпелi вмiр салтын ескере отырып, партия казак эйелдерi Yшiн ауылдарда арнайы квшпелi мектептердi ^йымдастырды.
Эйелдердщ арасыц^ы сауатсыздыкты жою туралы мэселеш карамаFан бiрде-бiр Советтер сьез^ бiрде-бiр партия конференциясы болFан жок. Кецестердiц БYкiлодактык VП съезi (1929ж. сэуiр) «эйелдердщ эсiресе казак жэне шы^ыстыц аз ^лт эйелдерiнiц арасыц^ы сауатсыздыкты жоюды батыл кYшейту. ЖоFарFы Yлгiдегi бастауыш мектептерге кыздарды тартуды арттыру» деген каулы кабылдаса, БYкiлодактык VП партия конференциясы «колхозшы эйелдердщ арасындагы сауатсыздыкты жоюFа ерекше назар аудару»кажетппн [5] атап кврсеттi.
Кедейлер ^йымы ретiнде «Косшы» одаFы да эйелдерге бшм берумен айналысты. Казак эйелше еркiндiк беру аркылы, коFамдык ж¥мыстарFа тартуFа тырысты. Артта ^^ан ауылдарды вз камкорлыпына алып, байларды тэркiлеу, ^жымдастыру сиякты процестерге казак эйелдерш де катыстыруFа кYш салды. вз корынан сауаттандыру iсiне каржы бвлiп, отау, клубтарда «Лениннщ вмiр жолы», «социалист^ коFамдаFы эйелдiц ролЬ>, «партия жэне казак эйелi» атты такырыптарды эцгiме, баяндамалар вткiздi.
Эйелдер клубы мен вкш эйелдер жиналысы да сауаттылык жолындаFы кYресте Yлкен кYшке айналды. Клубтарда оку залдарында жастарFа дауыстап оку iстерiн ^йымдастыра бастады.Кецестiк зандарды таныстырды. Клубтардыц жанында сауатсыздыкты жою мектептерi болды. Сол кезде ею губерния бойынша 6 клуб ж^мыс жасады. Бiреуi Жаркент каласында)
20 № 1(5), Vol.4, January 2016
WORLD SCIENCE
Жетюу губерниясы), калган бесеуi Сырдария губерниясыныц калаларында орналаскан. Ж^мыс саяси-агартушылык сипаты болды. 12 сауатсыздыкты жоятын мектеп ^йымдастырылган. Онда 173 европалык эйел, 107 казак эйелi окыган [5]. Бiрак б^л мектепт бтргендердщ квпшiлiгi толык сауатын ашпай, тек кана эрiппен санауды гана Yйренiп шыкты. Б^ган себеп, вз ж^мысына мYДделi м¥Fалiмдердщ жоктыгы. Кадрлардьщ квпшiлiгi кеше гана взi осындай кыска мерзiмдi мектептердi бiтiрген, ересек адамдарга сабак берудщ эдiсiн бшмейтш жастар болды. Оныц Yстiне жогарыда айтып кеткендей квпшiлiк казак мектептершщ арнайы Yйi болмады. Сырдария губерниясындагы мектеп туралы вз кезегiнде «Советская степь» (13.1.28ж.) газетi былай деп жазады: «Эаресе казак ауылындагы мектептерге киын. Сабак микроскоптык терезесi бар карацгы жер кепеде втедi. Жиырлысып отыруга тура келдi. Окушылар еденде отырып сабак окиды»... Ал б^ндай жерде окыган бала тиiстi бшм алада деп ойлау вте киын.
Казакстан аткару комитетшщ каулысымен 16-50 жас аралыгындагы индустриялык жэне ауыл шаруащылык ж^мысшыларымен 16-36 жас аралыгындагы баска да ецбекшi таптарын 1932 жылдыц 1-шi казанына дейiн хат танытып шыгару жоспарланды.
Fасырлар бойы рухани мэдениетiмiздiц негiзi болып келген араб графикасын бiр мезгiлде взгерту ата-бабаныц тарихынан кол Yздiру деген свз едi. Алаштыц белдi азаматы Ахмет Байт^рсынов б^ндай взгерiске бiрден карсы шыгып, «латын эрпiн бiрден алып, бiрден соган тYсiп кетуге одан да квп каржы мен кайрат керек. Бiрден м¥Fалiмдердiц бэрш латынш Yйретiп, бiрден баспаханалардагы эрiптердi латынга айналдырып, адамдарын латынша Yйретiп, оку кiтаптарын латынша бастырып, арабша сауаттыларды латынша сауаттандырып жiберу, адамдардыц керек кылуын былай коя т^рганда да, он шакты миллион каржымен бiте коятын ж^мыс емес.
1935 жылдыц карашасында Казакстан кыз-келiншектердiц 1-съезi болып вттi. М^нда эйелдердi социалист^ к¥рылыска тарту жэне ескiлiктiц калдыктарымен кYрес жвнiнде эцгiме козгалды. Съезде свз алган Казакстан Халык Агарту комиссары Т.ЖYргенов казак эйелдерiнiц арасындагы оку, бшм алу iсiнiц элсiздiгiне токталып, «казiрri заманныц адамдарыныц мшдет сауатын ашып, хат танып кана емес, бшм алуы, белгiлi-бiр внерге жетiлiп, бiр iстiц басын ^стауы керек... Максат казiр бiлiмдi болуда, внерлi болуда», - деп айта келш, свзiнiц соцын <газдердщ осы съездерщз эйелдердi окуга, мэдениетке шакыратын съез болу керек» [6],-деп тYЙiндедi. Казакстан сауатсыздыкпен кYресте, казак жастарын окуга, бiлiмге тартуда Т.ЖYргеневтiц орны ерекше. Ол казак жастарыныц жогары оку орындарында бiлiм алуына ерекше квцш бвлдi. Сол Yшiн де ауыл мектептершщ жагдайын жаксартуга ^ш салды.
Карастырылып отырган жылдардагы республикамыздагы казак эйелдерiнiц арасында жYргiзiлген когамдык-саяси ж^мыстар, взiнiц проблемалык негiзiнде белгш децгейде гылыми танымдык, практикалык мацыздылыгын элi де жойган жок. Эйелдердi басыбайлыктан босату процесi кецес вюметшщ алгашкы жылдарында тарихшылардыц назарынан тыс калмады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Ескызы Сара, Баранова Софья "Кызыл отау" Кызылорда: Кызмембаспасы, -1927. -72 б.
2. Ш. Ермагамбетова. Казакстан эйелдерi.// Социалист^ Казакстан. №249, 26 казан, -1940
3. Жалгатаева. Т. «Деятельность Компартии Казахстана по вовлечению женщин в колхозное производство (1933-1937гг)» Автореф. дисс канд. ист. Наук, - Алма-Ата, -1979.
4. Сембаев А.И. «История развития советской школы в Казахстане». Алма-Ата: Каз. Государ. учебно-педогогическое изда-во, 1962. -367с.
5. Садвокасова К. «Развитие женского образования в Казахстане (1920-1932 гг)» Автореф канд. пед. наук. - Алма-Ата, -1966.
6. ¥. К^лымбетов. «Совет эйелдерi толык провалы азамат. (Казакстан кыз-келшшектершщ 1-съезшде свйлеген свз^» Алматы: Каз. баспасы, -1936 , -22б.
