CC BY
39
УДК 616.45.32
Э.К. ТУОПБЕКОВА
Денсаулыц сацтау мен фармациядагы менеджмент жэне маркетинг кафедрасы ХХ ГАСЫРДЫН 30-ЖЫЛДАРЫ ЕЛ1М1ЗДЕГ1 Б1Л1М БЕРУД1 ЖУЗЕГЕ АСЫРУ
Мацалада 30 - шы жылдары елiмiздегi мектептерд'!Н ашылуы, тыныс-т'1рш'1л'1г'1 жэне мектептерде жург'з'лген халыцца бiлiм беру 'юне цатысты мэселелер мурагат цорларындагы тын деректер негiзiнде зерттелiп, баяндалган. Ел/'м/'зд/'н тарихына жYргiзiлген зерттеулер нэтижеснде б'!з царастырып отырган кезендег'1 халыц агарту мэселелерiне цатысты бYкiл цазаццогамынын ортац бейнеан кврем'в. ТYйiндi сездер: мурагат цужаттары, оцу-тэрбие жумысы, ктапхана.
ХХ гасырдыц 30-жылдарында Казакстандагы халык агарту мэселелерi женшде кептеген тарихи ецбектер жарык керт, сол кездеп халык агарту iсiне А.Байтурсынулы, Т.Жургенов, С.Сэдуакасов, О.Исаев, К.Кемецгерулы, К.Токтабаев, Н.Терекулов т.б. казак зиялылары ез багасын берт, елiмiзде орын алган олкылыктар мен кемшiлiктердi еткiр сынга алды. Сондыктан да халкымыздыц рухани-мэдени, оку-бЫм саласын эр килы замандарда, тYPлi саяси жуйе жагдайында ерге суйреген казак зиялыларыныц еибегi кашан да кунды. Себебi, казак зиялыларыныц шыгармашылык ецбектерше кайта оралуымыз тел тарихымызга айтарлыктай улес косуда. Осы орайда, ХХ гасырдыц басындагы кернектi когам кайраткер^ гулама турколог, казак тiл бЫмЫщ негiзiн калаушы А.Байтурсынулыныц алар орны ерекше. Казак халкыныц мацдайы жаркырап, езге елдермен тек болуы ушш ец алдымен халыкты сауаттандыруды жолга кою керектiгiн тYсiнген А.Байтурсынулыныц жанына топтаскан казак зиялылары ездерЫщ эдеби шыгармаларында оку-агарту ^с^не катысты езект мэселелердi кетере бiлген. Осыган орай А.Байтурсынулы ез баяндамасында: «артта калган халык кашанда азат улттарга тэуелдi болады, сондыктан казак жастары елЫ тецдтке жеткiзу Yшiн арымай-талмай бЫм алулары керек» деп жазады [1].
Жаппай бЫм беру жYЙесiн енпзуге кажеттi жагдайларды эзiрлеу максатымен Буктресейлт Орталык Аткару Комитетi мен КСРО Халык Комиссарлар Кецес 1925 жылдыц тамыз айында «КСРО-да жаппай бастауыш бiлiм беру жэне мектептер жуйесш куруды енгiзу туралы» каулы кабылдап, онда жаппай бастауыш бiлiм берудi 1933-1934 оку жылдары тутас республика аумагында жузеге асыруды максат етт койды. Мундай шешiмдi Казак АКСР у^мет де кабылдады. Кейiннен, 1927 жылгы 22 сэуiрде КСРО Халык Комиссарлар Кецес «КСРО-да жаппай бастауыш бЫм берудi жузеге асыру ережелерi туралы» каулы кабылдады [2]. Осылайша, республикада жан-жакты эрi YЙлесiмдi жеттген жаца когамныц белсендi мамандарын тэрбиелейтш мектептердi одан эрi дамыту жеынде жумыстар жYPгiзiлдi. Казакстанныц экономикалык жэне мэдени артта калушылыгы нэтижесiнде туган тетенше киындыктарга карамастан, республикадагы мектептер жуйес мен ондагы окушылардыц саны жыл арткан сайын есе тустк Егер 1925-1926 оку жылдары Казакстандагы 3333 бiрiншi дэрежелi мектептерде 215,1 мыц окушы болса, 1928-1929 оку жылдары осындай 4233 мектептерде 277 мыц окушы бiлiм алды. Халык агарту жуйеан каржыландыру Yнемi артып отырды. 1929-1930 оку жылында 1925-1926 жылмен салыстырганда халык агарту жуйесш каржыландыру 4
есе артты, ал кYPДелi курылыска жумсалган каржы 16 есе есп. Жогаргы санатты мектептер де елеулi турде дамыды. 1929-1930 оку жылында елiмiзде 21 мектеп коммуна, 72 шаруа-жастар мектебi, 142 жет жылдык, 29 екiншi дэрежелi мектептер болып, оларда 53152 окушы бЫм алды.
БК(б)П XVI съезшщ шешiмдерi негiзiнде БК(б)П Орталык Комитетшщ 1930 жылгы 25 шiлдедегi каулысына жэне Орталык Аткару Комитетi, КСРО Халык Комиссарлары Кецесшщ 1930 жылы 14 тамыздагы «Жалпыга бiрдей бастауыш бЫм берудi енгiзу туралы» декретше сай Казак АКСР Орталык Аткару Комитет жэне Халык Комиссарлар Кецес 1930 жылгы 27 тамызда Казак АКСРчнде жалпыга бiрдей мiндеттi бастауыш бЫм берудi енгiзу туралы каулы кабылдады [3]. Осы каулыга сэйкес 1930-1931 оку жылдары туракты ауылдык жэне селолык жерлерде сегiзге толган балаларды бастауыш мектепке тарту жэне барлык калалар мен жумысшы поселкелершде, совхоздарда, отырыкшы аудандарда жэне iрi колхоздарда 8-10 жастагы балаларды 4 жыл келемЫде бастауыш мектеп курстарымен камту колга алынды. Казакстанныц кешпелi аудандарында 1931 жылдыц кектемiнен бастап мунымен бiр мезгiлде 11-15 жас аралыгындагы бастауыш мектеп курсын етпеген ересектердi екi жылдык жэне бiр жылдык жеделдетiлген мектеп курстарымен камту жузеге асырыла бастады [3]. Бастауыш окумен балаларды тугелдей камту барлык жерде 1933-1934 оку жылында тиянакталуы тиiс болды.
Жалпыга бiрдей мшдетп окуды енгiзу барысында жалпы басшылыкты жузеге асыру Yшiн Казак КСР Халык Комиссарлар Кецес жанында жалпы бЫм берудi енгiзу женiндегi республикалык комитет уйымдастырылды. Бастауыш бiлiм беру жоспарын жузеге асыруда Казакстан комсомолы аткарган жумыс ете зор болды. «Республикадагы халык агарту жумысыныц жагдайы туралы» мэселе 1930 жылдыц бiрiншi жартысында БYкiлодактык Лениншiл Жастар Одагыныц VI елкелiк конференциясында талкыланып, онда комсомол уйымдарыныц, осы мэселе женшдеп накты мiндеттерi белгiлендi. Сейтiп, жалпыга бiрдей бастауыш бiлiм беруге зор мацыз бере отырып конференция бастауыш бЫм беру женiндегi мэдени эстафетаны жариялады.
1931 жылдыц казан айында Алматыда жалпыга бiрдей мiндеттiбастауыш бiлiм беруге барлык балаларды ана тЫнде окытуга арналган жастардыц республикалык жиыны ет^зтдГ Жиын комсомол уйымдарын жэне барлык журтшылыкты жалпыга бiрдей бiлiм беру iсiне назар аударуга шакырды. 1930-1931 оку жылында елкелт комсомол комитет педагогикалык жумыска 5500 комсомол мушеан жiбердi, республика аймактарында
1208 екпiндi бригадалар ^урылып, жалпыга бiрдей бЫм берудщ пайдасына комсомолдыц ^шнмен 1980 гектар жерге эртYрлi да^ылдар еплд^ сондай-а^ комсомолды^ сенбiлiктер вткiзу жолымен жалпыга бiрдей бiлiм беру пайдасына 34609 сом ^аржы жиналды. Дэйект жYPгiзiлген осындай шаралардыц ар^асында бYкiл республикада ^ыс^а мерзiм iшiнде жалпы га бiрдей бастауыш бiлiм беру мектептерiне мектеп жасында гы квптеген о^ушыларды тартуга мYмкiндiк туды. Мэселен 1927-1928 о^у жылында республика бастауыш мектептерiнде 225557 бала о^ытылса, 1930-1931 о^у жылдарында жалпыга бiрдей бiлiм беру мектептерiнде о^ушылардьщ саны 546582 адамга жеттi. Оныц iшiнде ^аза^ балаларыныц саны 223400 адам болды [3].
Квшпелi аудандарда жалпыга бiрдей бiлiм берудi енпзу Орталыщ Ат^ару Комитетi мен К^аза^ АКСР Халыщ Комиссарлар Кецесшщ ^аулысына сэйкес 1931 жылгы 1 сэуiрден жYзеге асырыла бастады. Квшпелi аудандар жвншдеп жоспар бойынша 1930-1931 о^у жылында 71629 адам ^амту квзделген болса, жалпыга бiрдей бiлiм берудi жYзеге асыру барысында жаз айларыныц взiнде квшпелi аудандарда мектеп жасындагы балалардыц 78,1 пайызы жэне ересектердщ 75,4 пайызы [4] о^уга тартылды. Осылайша жалпыга бiрдей бiлiм берудi енгiзудi республика квшпелi аудандарыныц ецбекштер1 тYсiне ^абылдаганын дэлелдедi. Каза^станда 1931-1932 о^у жылында жалпыга бiрдей бЫм берумен 72,7 пайыз ^аза^тар, 92 пайыз орыстар, 80 пайыз татарлар, 75 пайыз взбектер мен уйгырлар, 85 пайыз дуцгандар ^амтамасыз еттдГ Ал 1928-1929 о^у жылында бiрiншi дэрежелi мектептерде о^ыган ^аза^ балалары 21 пайыз, олардыц квпшiлiгi ересектер едi [4]. Бiрiншi бесжылдыщ соцында Каза^станда бастауыш мектептер жYЙесiнil^ всуше байланысты о^ушылар арасында ^аза^ ултыныц балалары квбейдi. Мэселен, 1928-1929 о^у жылында реслублика бастауыш мектептерiнде 282 702 о^ушы бiлiм алса, 1932-33 о^у жылында 521 415 адам болып, оныц iшiнде ^аза^ балаларыныц саны 120 635-тен 215 864 адамга жетл [4].
Кецестердщ XIII БYкiлресейлiк съезi улпъщ мектептер жYЙесiн «квшпелi жэне жартылай квшпелi аудандарда жаца мектептердi салу жолымен де, сондай-а^ мектеп-интернаттарды ашумен де» жеделдетудi мiндеттедi [5]. Осы ма^сат Yшiн алдагы уа^ытта да автономиялыщ республикалар мен облыстарга мемлекеттiк бюджет есебшен ^аражат квмегiн кврсетiп туруды съезд аса ^ажет деп тапты.
Сондай-а^, мектептердi муFалiм кадрлармен ^амтамасыз етуде де квптеген жумыстар ктелдГ БК(б)П Орталыщ КомитетЫщ 1929 жылFы 8 марттаFы «Педагогикалыщ жоFары о^у орындары мен педагогикалыщ техникум-дарда о^ушылардыц даярлануы жэне муFалiмдердil^ ^айта даярлы^тан вткiзiлуi туралы» ^аулысында педагог мамандардыц даярлану дэрежесi элi де ^анаFаттанFысыз
екендiгi атап кврсетiлдi. БК(б)П Орталыщ Комитетi педагогикалыщ о^у орындарыныц материалдыщ базасын одан эрi ны^айту ^ажетлпн атап кврсеттi. О^у орындарына жумысшылар мен шаруа-жалшылардыц вкiлдерiн квбiрек ^абылдау Yшiн стипендиаттар Yлес салмаFын барлыщ о^ушылардыц 60 пайызына жетюзу квзделдi. Орталыщ Комитет элеуметтiк экономикалыщ жэне педагогикалыщ пэндердщ о^ытылу дэрежесш жа^сартуFа назар аудара отырып «Педагогикалыщ жоFары о^у орындары мен педагогикалыщ техникумдар Yшiн педагогикалыщ пэндер баFдарламасын жасауды» усынды [5]. Сол сия^ты БК(б)П Орталыщ Комитетi ултты^ республикалар мен облыстардаFы педагогикалыщ о^у орындарына айрыщша квцт бвлiп, мундаFы мэдени жаFынан артта ^алFан улт мектептерi Yшiн педагогтар даярлайтын педагогикалыщ о^у орындарында жэне техникумдарда, олардыц бвлiмшелерiндегi жумысты ты^ылы^ты жолFа ^оюды алFа тартты. ЖYPгiзiлген шаралар нэтижесiнде республиканыц педагогикалыщ кYшi арта тYстi. Мэселен, 1930-1932 жылдары жоFары бiлiмдi 445 педагог даярланып, техникумдарды 886 адам бтрсе, педагогикалыщ курстардан 6230 адам втл. Оныц Yстiне елiмiзге кврштес халы^тар квп квмек кврсетiп, Орта Азияда, Ресей жэне Татарстаннан квптеген муFалiмдер келдГ На^тыра^ айтса^, 1931-1932 о^у жылдары бул республикалардан Казахстан мектептерiне 100 муFалiм жiберiлдi. Свйтт, Казахстан басшылыFы жалпыFа бiрдей мЫдетл бастауыш бiлiм берудi уран етт ^ана поймай, оныц мiндеттi тYPДе жYзеге асуына квп кYш-жiгер жумсады. Бул салада жYPгiзiлген жумыстар жалпыга бiрдей бiлiм беру iсiн айтарлы^тай алFа жылжытты. ЖалпыFа мiндеттi бЫм берудщ алFаш^ы 1930-1931 о^у жылында республика мектептерЫде 546 582 адам (оныц 223400-i ^аза^) сабана ^атыстырылды [5]. Осылайша, ХХ Fасырдыl^ 30-жылдарында жалпыFа бiрдей мiндеттi бЫм берудi жYзеге асыру нэтижесiнде республикада жалпыга бiрдей мiндеттi же^жылдыщ бЫм беруге квшудщ негiзi ^аланFан болатын.
Мектеп вмiрiнде урпа^ ауысу YPДiсi Yздiксiз жалFасады. Сонды^тан, аFа урпа^ты болаша^ мамандардыц ^андай болатыны ^ызы^тырары свзсiз. ©йткенi, адам ^ашанда соцынан ерген жас урпа^тыц, бiлiм беруге ^абтетп адамдардыц, жа^сы тэрбиештердщ, педагогтардыщ болFанын ^олдайды. Адамныц алдында барлыщ уа^ытта жоFары, вте жауапты мЫдеттер турады. Адам тэрбиелеу жэне бЫм берумен байланысты мэселелер iрi мЫдеттерд^ соныц iшiнде адамныц ^алыптасуына назар аудару орталы^ында болуы тиiс мЫдеттерЫ тYсiнудi талап етедi. Сонды^тан, бYгiнгi та4даFы кYPДелi мэселелердi шешуде жалпы баFдарламаны бiлмей отырып, б^зд^ц ел1м1здщ элеуметтiк-экономикалы^ жаFдайындаFы проблемалар айналасында шындап о^ыту мен эртYрлi жастаFы жастарды тэрбиелеу YPДiсiнде оларды ^у^ы^ты^ демократиялыщ мемлекеттегi вмiрге баFдарлау ^ажет.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Койгелдиев М.К. Алаш ^озFалысы.// - Алматы: Санат, 2005. - 368 б.
2 Алматы облыстыщ мемлекетпк мураFаты. 962^. -Т 1. - 1063 к. - 14 б.
3 Алматы облыстыщ мемлекетпк мураFаты. 177 - Т 1. - 1070 к. - 9 б.
4 Алматы облыстыщ мемлекетпк мураFаты. - 177 - Т 1. - 1071 к. - 12 б.
5 КР Орталыщ мемлекетпк мураFаты. 1692 - Т 1. - № 1742. - 56 б.
Э.К. ТУСУПБЕКОВА
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС В НАШЕЙ СТРАНЕ В 30 - Е ГОДЫ ХХ ВЕКА
Резюме: В статье за 30 годы изучаются и сообщаются на основании новых архивных данных открытия школ, их состояние и проблемы связанные с народным образованием в стране. В результате проведенных исследований истории страны и проблемы народного образования за этот период мы видим весь образ казахского общества того времени. Ключевые слова: архивные документы, учебно-воспитательная работа, библиотека.
E.K. TUSSUPBEKOVA
EDUCATIONAL PROCESS IN OUR COUNTRY IN 30 YEARS XX AGE
Resume: The article 30 - years are studied and reported on the basis of the new data of archival funds of opening of schools, their state and problems connected with national education in the country. As a result of the carried-out research of history of country and a problem of national education in this period we see all image of the Kazakh society of that time. Keywords: archival documents, teaching - educational work, library
ЭОЖ: 364.442/.444
А.А. АЙТМАНБЕТОВА, Н.Э. ШЫНАРБЕКОВА, Г.Н. БОЛЖАНОВА
С.Ж. Асфендияров атындагы К,аза;ултты;медицина университет'1
РЕПРОДУКТИВТ1 ЖАСТАГЫ МЕЙ1РБИКЕЛЕРДЩ ТАБАК КОЛДАНУГА КАТЫСТЫ СТАТУСЫ ЖЭНЕ ЭРЕКЕТ1Н1Н МАНЫЗЫ
К,аза;станда табак цолданудын профилактикасы жэне оны шектеу жвнiндегi зандылыцтар цабылданганымен, тыйым салу ар;ылы Гана табак цолдану денрешн твмендету мYмкiн емес, эрбiр мацсатты; топты цурайтын халы; санатына кешенд'1, арнайы Yйлестiрiлген эд'с керек.
Зерттеуге алынган репродуктивт'1 жастагы мешрбикелерд'н 48,7% темек шегедi. Осы кврсетк'штi бYтiн рет'шде царастырганда 80% жуыгы табакты кундел'ктi турацты тYрде цолданады. 70,7% респонденттер пассивт'1 (белсендi емес) табак цолданушылары, олардын iшiнде 30,8%-ы табак тYтiнiне цогамды;орындарда ушырайды екен. Респонденттерд'н жартысына жуыгы темек шегуд'1, арнайы белгленген орындардан бас;а жерлердiн барлыгында тыйым салу керек дегенмен кел'седi. Эрбiр Yшiншi респондент жумыс орындарында, ашы; ауадагы жумыс орындарын ;оса, толыгымен темек шегуге тыйым салуды цолдаган.
TYÜiHdi сездер: табак цолдану, репродуктивт'1 жастагы мейiрбикелер, пассивт'1 темек цолдану, табак цолданудын алдын-алу.
Табактыц залалды эсерi - жалпымойындалган факт. ДД¥ мэлiметтерi бойынша, дуние жузЫде жыл сайын табак колдануга байланысты байланысты аурулардан 4,9 млн. адам, ал Казакстанда -25 жуык адам шыгынга ушырайды екен.
2002 жылы Казакстанда «Табак колданудыц профилактикасы жэне оны шектеу женшдеп» КР Зацы кабылданса, 2006 жылы ДД¥ табакпен курес бойынша Рамалык конвенцяны ратификациялады. Тыйым салу аркылы гана табак колдану децгейш темендету мумкш емес, эрбiр максаттык топты курайтын халык санатына кешенд^ арнайы уйлеспртген эдк керек. Сондыктан журпзтген зерттеу барысында арнайы iрiктелген максаттык топ ретшде - репордуктивт жастагы ме^рбикелер тацдалып, олардыц темек шегу салдарларымен акпарттану децгейш, темек шегудi кыскартуды кездейтш шаралар жэне нормативтт-кукыктык аспекттерге карым-катынасын зерттеу мацсатын курады.
Зерттеу материалы жэне эдiстерi. Сауалнамалык сурау 2014 жылы Алматы каласыныц калалык №7 клиникалык ауруханасыныц емханасы жэне №18
емхананыц 55 мейпрбикелт персоналы арасында кездейсок ipiKTey эдiсiмен, анони/^ турде жYPгiзiлiп, наурыз-сэуiр кезецш камтиды.
Максаттык топка арналган сурау журпзу методологиясы бойынша жиналган зерттеу материалы непзшде жиынтыктагы таралган кубылыстыц жиiлiгi мен курылымы аныкталды, хи-квадрат коэффициента^ бiркатар белгiлерге тэуелдiлiгi дэлелденд^ сонымен катар Стьюдент критерийi кемепмен салыстырмалы жиынтыктардагы керсеткштердщ айырмашылыгы есептелдк
Зерттеудщ алдагы кезецше осы мекемелерден кемек алатын пациенттер мен репродуктивт жастагы эйелдерден куралатын максаттык топтарды зерттеу жоспарланган.
Жалпымейiрбикелiк топтыц 35,7% стационарлык мекемеде жумыс аткарады, баска 64,3% - емханалык мекеме ме^рбикелерк Репродуктивтi топтан 39,2% жэне 60,8% сэйкес мекемеледщ мамандары. Барлык респонденттер келес зерттеу топтарына белiндi: жалпыме^рбикелт жэне репродуктивтi жастагы мейiрбикелер тобы.
