CC BY
17
The higher education system of Almaty city in the period of 70-90 years of the 20th century: achievements and disadvantages
Begdauletova Karlygash Duysenbekovna, PhD, acting assistant Professor of South Kazakhstan state pedagogical Institute. Kazakhstan, 160021, Shymkent, A.Baitursynov street, 13. E-mail: Karligash_15@mail.ru
Muldasheva Assel Maratovna, Magister of L.N.Gumilyov Eurasian National University. Kazakhstan, 010008, Astana, St.Satpayev, 2. E-mail: SAB.02.04@mail.ru
Abstract. The article discusses changes in the spiritual and cultural life of the city of Almaty in the 70-90-ies of XX century, together with complex and contradictory processes which were taking place in the society of that period. In the years of crisis, restructuring and sovereignty of country the sphere of education became one of the urgent and pressing issues. The former capital of the state of Almaty city was filled with a number of higher educational institutions. But, nevertheless, along with the achievements in the educational system of the republic in 1970-1990, the authors of the article brought specific historical facts confirming about the shortcomings. The purpose of the authors' consideration of the cultural development of the city of Almaty in the 70-90s of the XX century is the need to draw lessons in the education system from the past to the present day.
Keywords: spirituall-cultural life; crisis; alteration; sovereignty; system of education; higher education; qualification; pedagogical mastery; integration; cultural heritage.
XX гасырдын 70-90-шы жылдарындагы Алматы каласынын жогары 6miM беру жYйесi: жетiстiктерi мен кемшiлiктерi
Бегдаулетова Карлыгаш Дуйсенбековна, филос.г.к., доцент мшдетш аткарушы О^сш Казакстан мемлекетпк педагогикалык институты. Казакстан Республикасы, 160021, Шымкент к. А. Байтурсынов кешеа, 13. E-mail: Karligash_15@mail.ru Мулдашева Асель Маратовна, магистр Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университет!. Казакстан, 010008, Астана к. К- Сатпаев кешес1, 2. E-mail: SAB.02.04@mail.ru Тушн. Макалада ХХ гасырдыц 70-90-шы жылдар аралыгындагы Алматы каласыныц рухани-мэдени ем1ршдеп езгерютер сол кезецдеп когамымызда болып жаткан курдел1 де карама-кайшы процестермен б1рге карастырылган. Ел1м1здеп дагдарыс, кайта куру, егемендкке аяк басу жылдары б1л1м беру саласы езект1 де етк1р мэселелердщ б1р1не айналды. Мемлекеттщ ордасы болган Алматы каласында жогары оку орындарыныц катары толыга туст1. Дегенмен де, макала авторлары 1970-1990 жылдарда республиканыц б1л1м беру жуйес1нде табыстармен катар олкылыктардыц болганын дэлелдейт1н накты тарихи деректер келт1рген. Авторлардыц Алматы каласыныц XX гасырдыц 70-90 жылдар аралыгындагы мэдени дамуын жан-жакты карастырудагы максаты буг1нде б1л1м беру жуйес1 кызметше талдау жасау аркылы еткеннен сабак алу кажетт1г1н айкын керсету болды.
ТYЙiн сездер: рухани-мэдени ем1р; дагдарыс; кайта куру; егеменд1к; б1л1м беру жуйес1; жогары б1л1м беру; б1л1кт1л1к; педагогикалык шеберл1к; интеграция; Мэдени мура.
Система высшего образования города Алматы в период 70-90 годов XX века: достижения и недостатки
Бегдаулетова Карлыгаш Дуйсенбековна, кандидат философских наук, и.о. доцента ЮжноКазахстанского государственного педагогического института. Казахстан, 160021, г.Шымкент, ул. А.Байтурсынова, 13. E-mail: Karligash_15@mail.ru
Мулдашева Асель Маратовна, магистр Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Казахстан, 010008, г.Астана, ул. К.Сатпаева, 2. E-mail: SAB.02.04@mail.ru Аннотация. В статье рассматриваются изменения в духовно-культурной жизни города Алматы в 70-90-е годы ХХ века вместе со сложными и противоречивыми процессами, происходившими в обществе того периода. Одной из актуальных и неотложных вопросов в годы кризиса, перестройки, получения страной независимости являлась сфера образования. В центре республики того периода (г.Алматы) появился ряд высших учебных заведений. Однако, наряду с достижениями в системе образования республики в 1970-1990 гг., авторы статьи на основе конкретных исторических документов приводят факты, подтверждающие о наличии недостатков. Авторы ставили цель рассмотреть культурное развитие г.Алматы в 70-90 годы XX века считая, что необходимо извлечь уроки из прошлой истории системы образования для дня сегодняшнего. Ключевые слова: духовно - культурная жизнь, кризис, перестройка, суверенитет, система образования, высшее образование, квалификация, педагогическое мастерство, интеграция, культурное наследие.
ЭОЖ 94
XX гасырдьщ 70-90-шы жылдарындагы Алматы каласыныи жогары бiлiм беру жYйесi: жетiстiктерi мен кемшiлiктерi
Бегдаулетова Мулдашева А.М.
Эр кезецнщ ез заидылыктары, ерекшелiктерi бар. Ендеше, кай AeyipAeri болмасын халыктыц мэдени тарихын жан-жакты зерттеп, зерделеу тарих гылымы Yшiн де, эрбiр еркениетке бет алган мемлекет Yшiн де езектi мэселе.
Мемлекеттщ ордасы болган Алматы республикадагы мэдени дамудыц негiзi болды. Бiрак, оган коса каланыц рухани-мэдени дамуында керегар жактары да аз болмады. Муныц барлыгы да болашакта кайталанбауы Yшiн, еткеннен сабак алу кажет.
Ресми тарихы 1854 жылдан басталатын Алматы каласыныц орнында ежелден-ак керкейген кала болгандыгын, орта гасырда каланыц, кала мэдениетУц дамыганын, бiздщ дэуiрiмiздщ тогызыншы гасырында толык дэрежесiндегi шаhарfа айналганын археолог талым К. Байпаков мырза нык сенiммен айтса, профессор С.^.Баймаганбетов, талым Д.Салкынбек жэне тагы баска галымдар ез зерттеулерiне CYЙенiп, Алматыныц елдi мекен ретiнде калыптасканына 2500 жылдай деген болжам жасауга болатынын айтады. Жазушы Ж.Турлыбайулы бiркатар деректерге CYЙене отырып, Алматыныц тарихын 1500 жылмен есептеу шындыкка жакын екендИн айтады (Turlybajuly 2003).
XX гасырдыц 70-90-шы жылдар еншiсiнде елiмiздегi дагдарыс, кайта куру, егемендiкке, еркiндiкке аяк басу кезеидерi жатыр. Осы жылдары мэдени-рухани салада кол жеткен табыстармен коса карама-кайшы Yдерiстер жYрiп жатканын тYсiнемiз.
К;азакстандагы бiлiм беру саласы бойынша жарияланган Э.Канафин, К.К.Кунантаева, Г.М.Храпченков жэне В.Г.Храпченковтар ецбектерЫ атаган жен. Бул ецбектер жалпы республика децгейЫде карастырылып, эр жылдардагы б^м беру жYЙесiнщ дамуынан мэлiметтер бередк
Бiлiм беру саласы езектi де етф мэселелердщ бiрi. Республикадагы б^м беру жYЙесi мынадай сатылардан турды: мектепке дейiнгi тэрбие; жалпы б^м беру жYЙесi; кэсiптiк-техникалык бiлiм; орта арнаулы жэне жогары бiлiм; диплом алганнан кейiнгi бiлiм алу жэне мектептен тыс б^м беру жYЙесi.
Бiлiм жYЙесiндегi мацызды бiр саты жогары бiлiм беру. Ол жогары оку орындары аркылы жYрдi (ЖОО). Республикада ЖОО 1970-1990 жылдарда 44-тен 55-ке дейiн естi. Ж00-ныц 16-сы Алматы каласында орналасып (29%), 103 мыц студент окыды (36%). Олардыц 57%-ы кYндiзгi, 40%-ы сырттай, 2% - кешкi белiмдерде б^м алды (Regional'nyj statisticheskij ezhegodnik 1991, P.238).
^азакстанда жогары бiлiм беру тарихы 1928 жылы Алматыда Педагогикалык институттыц ашылуынан бастау алган. 70-80^i жылдары ЖОО-ныц катары толыга тYCтi.
1975 жылы ^азак политехникалык институтыныц (КазПТИ) энергетика факультетi негiзiнде Алматы энергетикалык институты, 1976 жылы Алматы темiр жол транспорты инженерлер институты, 1978 жылы Театр жэне керкемсурет институты, 1980 жылы КазПТИ-и инженер-курылыс факультет негiзiнде Алматы архитектура-курылыс институты ашылып, 1992 жылдан ^азак мемлекетт архитектура курылыс академиясы аталды.
^азак б^мЫщ кара шацырагы атанган, Абай еамЫ 1935 жылы иеленiп, белг^ когам кайраткерлерi С.Асфендияров, Х.Досмухамбетов, О.Жандосов,
А.Байтурсыновтар ецбек еткен Казак педагогикалык институты 1978 жылы КСРО Жогары Кецеа Президиумыныц 12 казандагы буйрыгымен республикада педагог мамандарды даярлаудагы Yлкен жетiстiгi Yшiн Ецбек Кызыл Ту Ордеымен марапатталды1.
Оку орны республикадагы орта мектептер, педучилищелер Yшiн окытушы мамандар жэне аспирантурада гылыми мамандар даярлады. 1977/78 оку жылында 7 факультет 39 кафедрада 393 окытушы ецбек етiп, оныц 17 профессор, гылым докторы, 195 доцент, гылым кандидаттары, 102 ага окытушы, 79 окытушы-ассистенттер болды.
Окытушылар бткттИн арттырып отыру максатында 5 жылда бiр рет бiлiм дэрежесiн кетеру институттарында стажировкаларга жiберiлiп отырды. Студенттердщ 70%-ы ауылдык жерлерден келiп окыды. Оку, оку-эдiстемелiк жумыстарды уйымдастыруда студенттерге дэрю оку, езiндiк жумыстар, оку-ендiрiстiк практикалар катац кадагаланып, сапасына кецт белiнiп отырды. Осы багытта лекция, семинарларды студенттердщ элеуметтiк-саяси ойлау жуйесЫ калыптастыратындай проблемалык пiкiрталас тYрiнде еткiзу кецЫен жолга койылды. Б^м сапасын арттырып, кэсiби бiлiктiлiктерiн жетiлдiре тYсу максатында арнаулы курстар мен арнаулы семинарлардыц езектi такырыптарга сай еткiзiлуi жолга койылды.
Дегенмен осындай жумыстар жYргiзу барысында кемшiлiктер де болмай калган жок. Мэселен, кейбiр кафедралар (казак эдебиетi, орыс эдебиеД неорганикалык жэне органикалык химия) узак жылдар сабакты тYрлендiрiп еткiзуге кецт белмеген. Тарих жэне жаратылыстану факультеттерЫщ бiркатар кафедраларында да усынылган такырыптардыц, езектiлiгi темен, мектеп талаптарына онша сай келмеген.
ЖОО-ныц бiлiм беру жуйеанде студенттердщ езiндiк жумысы жэне оку-зерттеу жумыстары аса мацызды. Мундай жумыстар студенттердщ маман ретЫде калыптасып, эрi карай ез бетЫше гылыми жумыспен айналысуына негiз калайды.
Оку орныныц мектеп педагогикалык ужымдармен байланысы ете каркынды жYPдi. Эаресе, мектеп директорларыныц бiлiмiн кетеру жумыстары мектептерге гылыми-эдютемелк, практикалык кемек керсетуде айтарлыктай болды. 1977/78 оку жылында 394 адам б^мЫ жетiлдiрдi. НепзЫен калалык, ауылдык жумысшы жастар мектептерЫщ басшылары. Оларга дэрiстер окып, семинар сабактарын жYргiзу Yшiн институттыц тэжiрибелi 5 гылым докторы, профессорлар, 27 доцент, гылым кандидаттары жэне баска оку орындарынан мамандар тартылды. Тындаушылар Yшiн практикалык сабактар Алматы каласыныц №№ 12, 16, 56, 63 - жалпы б^м беретiн мектептер мен №№ 4, 9, 26 - жумысшы жастар мектептерЫде, калалык окушылар сарайы, жас техниктер, натуралистер станцияларында еткiзiлiп кэсiптiк багдар, ецбекке баулу, окыту эдiстемелерiмен танысып отырган. Деканат тарапынан тындаушыларга оку-эдютемелк жумыстыц езектi мэселелерi женiнде гылыми-практикалык конференциялар уйымдастырылып отырган.
Филология белiмi каладагы №№ 4, 8, 9, 56, 84 мектептердi ез камкорлык-тарына алган. Психология, орыс тл математиканы окыту эдiстемесi, биология жэне химия, керкем графика кафедралары тарапынан кала мектептерЫде конференциялар, сырттай математика мектеб^ математикалык олимпиадалар, бейнелеу енерЫен шыгармашылык конкурстар туракты уйымдастырылып турды2.
1 КРОММ, 1142-кор, 1-тiзбе, 31, 55 п.п.
2 КРОММ, 1692-кор, 2-табе, 2787-iс, 13, 41, 47, 52, 58, 66 п.п.
Жалпы ЖОО-ы педагогикалык, техникалык, ауылшаруашылыгы, медициналык багытта жэне экономика, кукык, транспорт, байланыс, кинематография, енер салалары бойынша бiлiм бердi. Республика Одак тусында шикiзат кезi мен ауылшаруашылыгы аймагына айналгандыктан бул жылдары радиоэлектрон, машина курылысы, химиялык машина курылысы мамандыктары бойынша мамандар мYлдем даярланган жок (Sabdenov 1994, P.75).
6рбiр оку орныныц езiндiк ерекшелИ, калыптаскан езiндiк жYЙесi болды. Оку сапасын арттыру максатында 1975 жылы Халык шаруашылыгы институтында 5 профессор, 4 доценттщ жетекшiлiк етуiмен 9 теориялык семинарга 317 окытушы катысып, пiкiр алысуды жолга койган. Мунда когамдык гылымдар мамандыгы белiмiнде «Жас коммунист» мектебi жумыс iстеп, оган 550 студент тартылган. Институт тарапынан Yш факультетте уйымдастырылган «Экономикалык б^м беру университет» Yйiрмесi, «Алматажилстрой», «Алматацентрстрой» трестерiнде, «Казгидрогеология» баскармасында жэне Жамбыл ауданыныц Ленин колхоздарында бiлiм кетеру, дэр^ану жумыстарын жYргiзiп отырды. Ал студенттер Yшiн бул жумыстардыц айтарлыктай мацызы болды3.
ЖООны мамандардыц сапалы бiлiмi, педагогикалык шеберлiгi окытушылардыц шыгармашылык iзденiстерiмен тыгыз байланысты. Бул Казак ауыл шаруашылыгы институтында аса жогары децгейде жYргiзiлген 15 теориялык жэне эд^емелк семинарлар жумысынан керiнiс тапкан. Ал, 1974 жылы Казак мемлекетпк университетнде жаратылыстану факультетi философия факультетмен бiрлесе отырып, оку жоспарларын терецдете окыту максатында кешкi университет уйымдастырган. Студенттер гылыми когам жумысына кептеп тартылган. Тек, 1974 жылы когамдык гылымдардыц БYкiлодактык конкурсыныц 1-шi турына 3500 студент катыскан. Бул барлык студенттердщ 60%-н курайды.
Кала мектептерiмен байланысты кYшейте отырып, 1973 жылдыц тамыз айында Калалык партия комитетнщ шешiмiмен Алматы каласындагы орта мектеп директорларыныц бiлiмiн кетеру факультет ашылды. Максат - тек педагогика, психология саласында гана бiлiм беру емес, баска да гылым негiздерiмен таныстыра отырып, «¥жымдагы тэрбие», «Проблемалык окыту» деген такырыптарда дэрiстер, семинар сабактары жYргiзiлдi. Онда бiлiктi профессорлар К.Б.Бейсембаев, В.Н.Пуриц, Ю.Г.Басин, Х.Б.Бержанов, Н.Л.Удальская, В.И.Фурсов жэне баска да окытушылар дэрютер окыган.
Дэрiс барысында техникалык куралдарды колдану дурыс жолга койылды. Мэселен, Казак ауыл шаруашылыгы институтында тек 1974/75 оку жылында техникалык куралдармен окыту 38 кафедрада кецЫен жYPдi. Окыту барысында 65 диапроектор, эпидиаскоп, 16 кинопроектор, лекция мен сызбаларды жазу Yшiн 4 проекциялык аппарат, 8 радиокYшейткiш аппараты, 17 магнитофон колданылган.
Бул кезенде Алматы ЖОО-ы Казакстандагы бiлiм берудщ аса бай тэжiрибесiн калыптастыра отырып каланыц мэдени емiрiнде де Yлкен белсендтк керсеттi. Мэселен, КазПТИ тYлектерi республиканыц мэдени емiрiндегi ерекше кубылыс «Дос-Мукасан» ансамблiн дYниеге экелдi. А.Машанов, 1.Есенберлин сынды талым, жазушылар инженер мамандыктарын эдеби, гылыми шыгармашылыкпен байланыстырды4.
6л-Фараби атындагы Казак мемлекеттiк улттык университет 40 жыл бойы университет мэртебеан иеленген жалгыз оку орны болды. Оку орны 70-шi жылдары КР ¥ГА академигi У.А.Жолдасбековтыц басшылыгымен жумыс ^едк Бул жылдары университеттщ мыкты материалдык-техникалык базасын жасау
3 КРПМ, 412-кор, 56-тiзбе, 11 -ïe, 56 п.
4 КРПМ, 412-кор, 56-табе, 11-ю, 66, 74, 77 п.п; 56-1с, 12, 16, 57 п.п.
Yшiн мол кадамдар жасалды. К£зМ¥У калашыгы, оку корпустары, жатакханалар, асхана, кафе, спорт алацдары салынды. 1983 жылы биология, география, зац, философия, экономика, тарих факультеттерi жаца оку корпусын иелендi. 1975 жылы механика жэне колданбалы математика факультет ашылды. 1978/79 оку жылында 80 тындаушысы бар Педагогикалык шеберлiктi жет^ру институты ез жумысын бастады.
1984/85 оку жылында К£зМ¥У-дщ 20 факультетЫде, 11 жалпы университеттiк дайындык белiмi, 28 оку-зерттеу лабораториясы жэне «Биофизика» оку fылыми-ендiрiстiк бiрлестiгi, 96 кафедра жумыс iстеп турды.
^ала мектептерiмен байланысты жаксартып, болашак студенттердi тарту максатында барлык факультеттерде «Ашык еак кYндерiн еткiзуи дэстYрге айналды. Бткт галымдардыц жэне студенттердщ тiкелей катысуымен мектеп окушылары Yшiн «Жас математик», «Жас кибернетик», «Жасеспiрiмнiц биологиялык мектеб» «Физиктердщ сырттай мектебi» Yйiрмелерi, «^азакстанныц жас химигi» клубы жумыс ютедк
1975 жылы сэуiрде Yкiмет децгешнде кабылданган «Об изучений арабского языка в некоторых общеобразовательных школах и подготовка педкадров для этих школ» атты каулыга сай филология факультет жанынан араб белiмi ашылды. 1984 жылы «Шыгыс филологиясы» кафедрасы ашылып, оны белгiлi галым-шыгыстанушы 6.Б.Дербiсэлиев баскарды. Кейiннен «Азия жэне Африка елдерi тарихы» кафедрасы (т.г.к., доцент Н.К.^ожахметов) «Араб ттЬ> кафедрасы (профессор Э.Дербюалиев), «Иран-тYрiк филологиясы» кафедрасы (доцент Ж.М.Жаппасбаева), «^ытай филологиясы» кафедралары (т.г.к., доцент К.Ш. Хафизова) ашылды.
1989 жылы 15 мамырда Шыгыстану факультетЫщ ашылуы ^азакстанныц гылыми-шыгармашыльщ зиялыларыныц Yлкен же^а болды. Осы уакыттан бастап филолог шыгыстанушы мамандар даярлана бастады. 1987 жылдан «Молекулярлык биология» жэне «Генетика» мамандыгы бойынша гылыми-педагог мамандар осында даярланып шыкты.
Республика ЖОО-ры арасында туцгыш рет Тарих факультетЫде «Археология жэне этнография» кафедрасы ашылды. Оку багдарламаларына «^азакстанныц тас, кола, темiр гасыры», «Ортагасырльщ Орта Азия калалары», «^азактардыц материалдык, рухани мэдениетЬ», «К^рп этникалык Yрдiстер», «Муражай iсi негiздерi» жэне баска да арнаулы курстар енгiзiлдi.
^азМ¥У бул жылдары элемдiк децгейде таныла бастады. Кептеген галымдар шет елдердегi оку орындарында дэрiстер окыды. Мэселен, Космос физикасы жэне Радиационды физика кафедрасыныц профессоры Е.В.Коломеец 1981, 1989, 1991 жылдары А^Ш-тыц Вашингтон, Чикаго, Мэриленд университеттерЫде, «Жалпы тiл бiлiмi» кафедрасыныц профессоры С.Аманжолов ^ытайда профессор 6.Дербiсэлиев Иранныц Багдад, Могуль университеттерiнде дэрiстер окып кайткан болса, ез кезегiнде мунда Ираннан келген Ислам Жеменей, Франциядан Ж.Лебуланже, Ж.Кольяр т.б. галымдар Венгрия, Германия, Румыниядан келт дэрiс окыды (Ва1угЬекоу 1998, Р.61-64).
1990/91 оку жылында мунда казак белiмiнде окитын студенттер саны есiп 1525-ке жетп, ал 1991/92 оку жылында 1,4 есе естк Бул 1991 жылгы ^азак ССР «Тiлдер туралы» зацга сэйкес кол жеткiзген табыстардыц бiрi болды (Ва1угЬекоу 1998, Р.113).
ЖОО бул жылдары б^м сапасын арттыруга жете кецiл беле отырып, каладагы ендiрiс орындарымен, атап айтсак, КазМ¥У Электротехника зауытымен, Халык шаруашылыгы институты Yй курылыс комбинатымен,
Политехникалык институт - АЗТМ (ауыр машина жасау) зауытымен ткелей байланыс орнатып, студенттердщ теориялык б^мЫ практикамен уштастырды.
Дегенмен, ел астанасындагы ЖОО-да кемшiлiктер де орын алып жатты. Мурагат деректерi бойынша Алматы каласында 1977/78 оку жылында ЖОО-да сабак босаткандар 1317 болса, келес жылы ол 1522-ге жеткен. Бул 19% жэне 21%. Жыл сайын 1000 студент сынак-емтиханнан академиялык карыздары болатын болса, Yштен бiрi «орташа» окитындар болган, оныц 31% «когамдык гылымдар» пэнi бойынша «3» алатындар. Сонымен коса ЖОО студенттерi арасында 1978 жылы 778 кылмыс пен тэртп бузушылык, 1979 жылы 837 кылмыс тiркелген. Тексеру барысында бул студенттер ешкандай когамдык жумыска тартылмаган, оган коса партия комитетi, ректорат тарапынан мундай eрескелдiктер Yшiн ешкандай шара колданбаганы белгiлi болган. Сол сиякты «ете нашар» окитындармен де ойдагыдай жумыс жYргiзiлмейтiнi аныкталган5.
Алматы Мемлекетт медицина институтында оку барысы ерескел бузылган. Институттыц кейбiр окытушылары 90 минуттiк сабакты бос етшетУ кездескен. Техникалык куралдар жеткiлiксiз. «Философия» кафедрасында ашык лекция, семинарлар аз уйымдастырылган (1974), такырыптар, дэрiс жоспарлары аз талкыланган, оку бeлмелерi эдебиеттермен нашар жабдыкталган. Окытушылар жеткiлiксiз, 12 окытушыга жYктелетiн педжYктеменi 8-ак окытушы аткарган. Мундай жагдайлар сабак сапасына керi эсерiн тигiзген6.
1977 жылдыц казан айында Алматы каласы мен облысыныц партия уйымы активЫщ жиналысында ^азакстан КП ОК-ц Бiрiншi хатшысы Д.А.^онаев сез сейлеп, онда каладагы ЖОО-гы жастар тэрбиеанщ тeмендiгiне, эаресе ^азак дене шыныктыру институты мен Темiржол транспорты инженерлерi институтына ерекше токталган. Сонымен катар каладагы ЖОО-ныц дайындык бeлiмi материалдык eндiрiсте жумыс ютейтЫ жумысшы жастарга арналганына карамастан, мунда жасанды кужатпен тркелетЫдердщ кептИ, кепшттнщ ешкандай eндiрiстiк eтiлi болмайтынын айтып еткен7.
Окытушылар арасында сабакка жиi кешiгiп келу, дэрiс пен практикалык сабактардыц орындарын ауыстырып жYргiзе беру орын алган. Окытушылар назарынан тыс студенттер бос отыратын жагдайлар кездескен. Ол окытушыларга талaп койылмаган.
1987 жылдыц 4 желтоксанында республикадагы Педагогикалык оку орындарыныц жумысы жеындеп отырыс-кецесте республика жогары оку орындарында, эсiресе, педагогтар даярлауда тYбегейлi реформа кажеттИ айтылды. Осы кецесте жогарыда аталып еткен кемшiлiктер де айтылып, оларга тиiстi орындар салгырт карап келгендiгi, узак уакыт бакылау жасалмагандыгы, жогары мектепте eзгерiстер енгiзу Yшiн багдарламалар жасалмайтындыгы, студенттердщ басым белИ казак тiлi мен эдебиетi мамандыгы бойынша «канагаттанарлык» бага алатыны айтылды. Сонымен катар, калада алты жастан балаларды окыту децгейЫщ тeмендiгi оларга даярланатын мамандар бiлiктiлiгi де темен екендИ жэне улттык мектептерге дурыс кецт бeлiнбейтiнi, «педагогикалык мэдениет» жетюпей жататындыгы жeнiнде катты айтылды8.
1987-1989 жылдары 3,5 мыц жогары бiлiмдi маман жолдама берiлген жерлерге бармаган. Оныц 1260-сы себепсiз. Осындай жауапсыздыктар бола тура Оку агарту министрлИ, не болмаса жогары оку орындары тарапынан шара колданылмаган. 600 маман жумыс таба алмай кайтып келген.
5 КРПМ, 412-кор, 63-Ti36e, 31-ic, 139 п.
6 КРПМ, 412-кор, 55-Ti36e, 68-ic, 8, 14, 16 п.п.
7 КРПМ, 412-кор, 57-табе, 116-ic, 78, 83 п.п; 55-тобе, 68-ic, 9 п.
8 КРОММ, 1692-кор, 2-Ti36e, 4528-ic, 7, 8, 64, 78 п.п.
Жогары оку орындарыныц материалдык-техникалык базасы нашар болган жагдайда сапалы бiлiмге кол жеткiзу киын. Бул КазМ¥У-да оц багытта шешiлiп отырган. КазМУ-дщ 1976 жылы 2683 студенту 1980 жылы 3152, 1990 жылы 4000 студентi жатакханамен камтамасыз еттдк
Осы уакыттарда Казактыц ^урмангазы атындагы мемлекеттiк консерваториясында бул мэселе шештмеген. Егер дYниежYзiнде эр студенттiц окуына кажеттi калыпты аудан 28 шаршы метр болса, КСРО-да 18 м2. КазМУ-де 15 м2, Консерваторияда ол 3,3 м2 болган (Tileuhanov 1991).
Окыту жYЙесiнде де Yлкен киыншылыктар орын алган. Мэселен, 90-шы жылдарга дейiн улт аспаптары факультет мамандарды тек кана еуропалык окыту теориясымен даярлаган. КYЙшi-домбырашылар барлык оку жылыныц тек жарты жылында гана казак музыкасын окитын болган. Сондыктан 93% еуропа жYЙесiмен бiлiм алган атактары бар шетелдерге белгiлi кэаби шебер мамандар арасында улттык мЫез-кулыктан ажырап калгандар, казак ултыныц енерН мэдениетiн тYсiнбейтiндер кеп болган (Ш татапу 1991, Р.125). Эрине, муныц барлыгы сол уакыт талабына сай жYргiзiлгенi белгiлi.
Жогары оку орындарындагы аса езектi мэселенiц бiрi - гылыми педагогикалык мамандармен камтамасыз ету. 1987 жылы каладагы жогары оку орындарында гылыми мамандар темендегiдей орналасты: Казак мемлекеттiк университетi - 61%, Казак политехникалык институты - 31%, Алматы сэулет курылысы институты - 30%, Алматы энергетика институты - 47%, Алматы халык шаруашылыгы институты - 51%, Алматы дене шыныктыру институты - 34%, Алматы темiржол транспорты институты - 47%, Алматы мемлекетт медицина институты - 46%, Алматы малдэр^ерлк институты - 56%, Алматы ауылшаруашылык институты 16%. Осы оку орындарында гылыми-зерттеу жумыстарымен айналыскандар барлык кызметкерлердiц 58%-ын курады9.
БYгiнде Казакстанныц элемдiк кецiстiктегi интеграцияга умтылуы рухани мэдени салада кеп мYмкiндiктер ашуда. Кецестiк жYЙе тусында «калдык» принципiмен каржыландырылып келген мэдениет саласын казiр мемлекет тарапынан Yлкен кецт белiнiп, колдау тауып отыруы осы саладагы бiркатар мэселелердi шештi. ¥лттык санада жаца серпiлiстер пайда болды. 1996 жылы Казакстан Республикасыныц «Мэдениет туралы» Зацыныц кабылданып, 2000 жылдыц «Мэдениетт колдау жылы» болып жариялануы жэне 2003 жылы мемлекет Басшысы Казакстан халкына Жолдауында Казакстанныц Yлкен мэдени мурасын, мемлекеттiк тiлде гуманитарлы бiлiм корын, тарихи-мэдени жэне сэулет ескертюштерЫ калпына келтiрудi, улттык эдебиет пен жазудагы кепгасырлы тэжiрибенi бiрiктiрудi зерттеудегi бiрыцfай жYЙе калыптастыруга багытталган «Мэдени мура» Мемлекеттiк багдарламасын жасауы да мэдениеттi кетерiп, жетiлдiру Yшiн жасалынып жаткан шаралар болды. «Мэдени мура» Мемлекетт багдарламасыныц жYзеге асуын мэдениет, эдебиет, философия, тарих, этнография, жэне тт бiлiмi т.б. бойынша академиялык институттар курылуынан, багдарламаныц тиiмдi жоспарларыныц орындалуынан керемiз.
Казакстан Республикасында бiлiм берудi жэне гылымды дамытудыц 20162019 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасында10 инновациялык экономиканыц тиiмдi керсеткiшi болып жогары оку орындары гылымын дамыту трендi керсетiлген. Экономика салаларын жогары жэне жогары оку орнынан кейiнгi бiлiмi бар бэсекеге кабтетт кадрлармен камтамасыз ету, б^м берудi,
9 АКОММ, 107-кор, 8-тобе, 813-ic, 12-41 п.п.
10 Казахстан Республикасы ПрезидентЫщ 2016 жылгы 1 наурыздагы № 205 Жарлшы. Эдтет. КР норматив™ адыктык акттершщ акпараттьщ-кукы^ьщ ЖYЙеci.
гылымды жэне инновацияларды интеграциялау ^шеюде.
Ел Президент Н.Э.Назарбаев: «Б^м мен гылымды ез дэрежеанде мецгерген елдер гана элемдiк дамудыц алдында, озык кештщ буйда устар тусында болады», - дей келе, елдiц ертец сапалы маман, сапалы окулык, сапалы мектеп жагдайында гана кемелденетiнi баса керсет^ (Nazarbaev 2001).
ХХ гасырдыц 70-90-шы жылдар аралыгындагы Алматы каласыныц рухани-мэдени eмiрiндегi eзгерiстер сол кезецдеп когамымызда болып жаткан кYPделi де карама-кайшы процестермен бiрге жYPдi.
Аталган жылдар Алматы каласыныц ел астанасы ретiнде рухани-мэдени элеуеттщ айтарлыктай кeтерiлуiмен ерекшеленедi. Ол каладагы бiлiм -гылым ордалары, мэдениет ошактары саныныц артуынан, зиялылар катарыныц кебеюЫен жэне баска да iс шаралардан керЫс тапты.
Осы кезецдеп каладагы бiлiм беру жYЙесi кызметiне талдау жасау аркылы аныкталгандай министрлiк, калалык бiлiм баскармасыныц нускаулары, каулылары, шешiмдерiн орындау барынша жолга койылып отырды. Калада жалпы бiлiм берудiц ецбек тэрбиеамен тыгыз уштастырылуы, окушылардыц гылыми жумыска тартылуы, керкем эстетикалык б^м мен тэрбиеге кол жеткiзу шаралары оц багытта шешiлiп, ез нэтижеан кeрсеттi. Жогары оку орындары жанынан педагогикалык шеберлiктi жетiлдiру институты, мектеп директорлары бiлiмiн жетiлдiру факультеттерi жумыс iстедi. Мунда оку, оку-эдiстемелiк жумыстар уйымдастыру, оку-eндiрiстiк практикалар катац кадагаланды. Дэрiстер, семинарларды студенттiц элеуметтiк саяси ойлау жYЙесiн калыптастыратындай проблемалык пшрталас тYрiнде eткiзу жYзеге асырылды. Каладагы жалпы бiлiм беретiн мектептер мен педагогикалык багыттагы оку орындарыныц Yздiксiз байланысы болды. Сонымен катар б^м саласыныц барлык сатысын камтыган киындыктар орын алып, кемшiлiктерге жол бертдк
1970-1990 жылдарда республиканыц бiлiм беру жYЙесiнде табыстармен катар олкылыктар да болганын айту кажет. Бiлiм беру мекемелерЫщ жеткiлiксiздiгi, эсiресе, мектепке дейЫп мекемелер жYЙесiнiц калыптагыдан бiрнеше есе аз болуы, уакытында iске косылмауы жэне кауiптi жагдайда жумыс ютеу фактiлерi кездестi. Мамандар тапшылыгы, темен материалдык-техникалык жагдай, бiлiксiз басшылар, бiлiмсiз мамандардыц болуы, жас мамандардыц жумыска орналасуыныц кадагаланбауы, басшылар тарапынан жауапкершiлiктiц болмауы бiркатар мекемелер жумысын одан эрi киындатты. Оган коса, мамандардыц элеуметтк жагдайларыныц тeмендiгi, олардыц шешiлмеуi мамандардыц жумыс орындарында турактамауына алып келдi. Материалдык-техникалык жабдыктаудыц темендИ бiркатар институттарда fылыми-зерттеулердi теория жYзiнде гана жYргiзуге мYмкiндiк берген.
Алматы каласыныц XX гасырдыц 70-90 жылдар аралыгындагы мэдени дамуыныц жYЙелi тYPде карастырылуы улттык тарихи тургыдан бага беруге мYмкiндiк бередi.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Турлыбайулы Ж. Алматы - Ежелг1 кала // Егемен Казакстан. - 2003. - 29 кацтар.
2. Региональный статистический ежегодник Казахстана. - Алматы: Казахстанский информационный центр, 1991. - 553 с.
3. Сабденов О.С. Наука. Образование. Рыночная экономика. - Алматы: Б1л1м, 1994. - 157 б.
4. Батырбеков М. Высшая школа Казахстана в лицах: книга 1. - Алматы, 1998. - 354 с.
5. Ттеуханов Б. Казак консерваториясындагы дагдарыс // Халык Кецеск - 1991. - 5 наурыз.
6. ¥лт маманы умыт калмасын // Жулдыз. - 1991. - N12. - Б.123-130.
7. Назарбаев Н.Э. Заманныц сыншысы да, тарихшысы да бугiнгi жастар // Орталык Казакстан. -2001. - 7 акпан.
Reference
Turlybajuly 2003 - Turlybajuly, Zh 2003, Almaty - ezhelgi kala, Egemen Kazakstan, 29 kantar (Turlybajuly, Zh 2003, Almaty - anticient city, Egemen Kazakstan, January, 29). (in Kaz).
Regional'nyj statisticheskij ezhegodnik 1991 - Regional'nyj statisticheskij ezhegodnik Kazahstana, Kazahstanskij informacionnyj centr, Almaty, 553p. (Regional statistical Yearbook of Kazakhstan 1991, Kazakhstan information centre, Almaty, 553p.) (in Rus).
Sabdenov 1994 - Sabdenov, OS 1994, Nauka. Obrazovanie. Rynochnaja jekonomika, Bilm, Almaty, 157p. (Sabdenov, OS 1994, Science. Education. Market economy, Bilim, Almaty, 157p.) (in Rus).
Batyrbekov 1998 - Batyrbekov, M 1998, Vysshaja shkola Kazahstana v licah: kniga 1, Almaty, 354p. (Batyrbekov, M 1998, High school of Kazakhstan in the people: book 1, Almaty, 354p.) (in Rus).
Tileuhanov 1991 - Tileuhanov, B 1991, Kazak konservatorijasyndagy dagdarys, Halyk Kenesi, 5 nauryz. (Tileuhanov, B 1991, The Crisis of the Kazakh Conservatory, Halyk Kenesi, 5 March). (in Kaz).
Ult mamany 1991 - Ult mamany umyt kalmasyn, ZhYldyz, N12, P.123-130. (in Kaz).
Nazarbaev 2001 - Nazarbaev, NA 2001, Zamannyn synshysy da, tarihshysy da bYgingi zhastar, Ortalyk Kazakstan, 7 akpan. (Nazarbaev, NA 2001, The critics, the historians about of the youth, Ortalyk Kazakstan, 7 akpan). (in Kaz).
