9FXTAP 06.81.23
М.С. Джангужиев
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетг, Нур-Султан, Казахстан
(E-mail: [email protected])
^азак когамынынын мэдени вм1р1ндег1 орыс жэне татар интеллигенцияларыныц орны
Ацдатпа. Макалада Х1Х гасырдыц ортасы - ХХ гасырдыц басында казак влкесiндегi мэ-дениет саласы - соныц iшiндегi, кiтапхана юшщ уйымдастырылуы, казак когамын зерттеумен айналыскан орыс жэне татар интелегенциялар тобыныц кунды мэлiметтерi туралы ой квтершген. Сонымен катар, казактыц агартушы галымдары бiлiм саласын бiрiздiлiкке салуда Орынбор жэне Казан каласыныц баспаханаларынан шыккан кiтапхана корларын кещнен пайдалангандыгы жвнш-де свз козгалган. Кiтап саныныц артуына жеке баспаханаларда вз Yлесiн коскандыгы жвншде-ri накты мэлiметтер аркылы келтiрiлген. Бiраз кiтапханалар караусыз калып, кейiн талан-таражга тYCсе де, оны сактап калуга тырыскан казак зиялы топтарыныц ецбеп тарих беттершде сакталган. Бiлiм жэне мэдениет саласыныц жандануын колга алу нэтижесiнде казак влкесшщ квршi елдермен мэдени-экономикалык байланысын ныгайтып кана поймай, халыкка рухани азык бергендiгi дерек-тер аркылы дэлелденген.
ТYЙiн свздер: кiтапхана, мурагат, муражай, уйым, казак, мекеме, баспахана, дана, колжазба, жинак, том, кггап, сауда, мешiт, мектеп, дизайн, халык.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-130-1-18-24
Х1Х гасырдыц аягына таман Казакстанда аукымды тYPде кызмет аткарган саланыц б1р1 - ютапхана болды. Ютапхана id квптеген сирек кездесетш есю колжазбалар мен квне ютаптарды жинастырып, квптеген гылыми мекемелермен жэне мерз1мд1 басылымдармен кунды материалдармен алмасып, аукымды кызметтер аткарды. Свйпп, б1рте-б1рте влкеде гылыми ютапханалар вз кызметш бастап, ал когам мYшелерi туган влке тарихын зертте-уге мYмкiндiк алды. Нэтижесшде Х1Х гасырда влкем1зде курылган мемлекеттщ мекеме мен гылыми уйымдар жэне тYрлi когам жанынан курылган мурагаттар мен муражайларда ютапханалар жумыс iстей бастап, басылып шыккан жаца кiтаптармен толыгып отырды. Тарихи мэлiметтерге келтiрсек, М.А. Корф (1800-1876) Х1Х гасырда кiтапхана саласыныц дамуына зор Yлес косып, Ресейдщ iрi губернияларында 31 квпшiлiк ютапхана мен 7 уездiк кiтапхананыц пайда болуына оныц есiмi тарихта калган. Оган дэлел кiтапхана саласын зерттеумен айналыскан тарихшы В. Галиев Орынбор кыргыздары (казактары - ¥.А.) шека-ралык баскармасыныц жанында бай ютапханалардыц болганын жазып кеткен. Ал В.В. Григорьев болса сол уакыттагы ютапхана iсiнiц уйымдастырылуын жогары багалаган [1].
Василий Васильевич Григорьев (1816-1881) Ресей Сырткы ютер министрлiгiнде кыз-мет аткарган, Ресейлiк галымдар iшiнен академиялык багытта Казакстанды гылыми тургы-да зерттеп, ецбек еткен шыгыстанушы. В.А. Перовский буйрыгымен 1852 жылдыц 10 кацтарынан 1863 жылдыц кацтарына дешнп Орынбор генерал-губернаторлыгында кызмет аткарады. Ол 1шю Бвкей Ордасына кызмет бабымен келiп, Орданыц элеуметтiк курылымы, шаруашылыгы, вткен тарихын жазу туралы косымша тапсырма алып, кейiн казак кога-мына байланысты мацызды ецбектерiн жазып калдырган. Шыгыстанушы галым казак тарихы мен мэдениетiн зерттеуде алдымен Казакстан мен Орта Азия туралы мол дерект 1853 жылы орын алган кокандыктардыц Aкмешiт бекiнiсiне В.А. Перовскийдщ жорыгына катыскан кезецдi жинайды. В.В. Григорьев жорыкта В.А. Перовскийдiц жорык кецсесiн баскарган. В.А. Перовский тапсырмасы бойынша галым Yш тарихи жазбаны эзiрлеп, Орал
18 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
жэне Орынбор орыс-казактары туралы тарихи маглуматтарды жинактайды. Сeйтiп, казак еркениетше байланысты кептеген жацалыктар ашады. Мысалы, шыгыстанушы В.В. Гри-горьевтщ ^азакстан туралы жазган макалаларында казак даласыньщ тарихы, экономикасы, мэдениетi жэне этнографиясы туралы мэселелер кетерген [1].
1857 жылы профессор В.В. Григорьев казак даласын аралап, ^аракум шелейп, Ембi, Тобыл, Ой бойларында болып, кейiннен «Майор Бланкеннагелдщ Орынбордан Хиуага дейiнгi сапарыныц нэтижелерiне ескертпе», «Хиуа хандыгыныц суреттемесi жэне Сарай-шык бекiнiсiнен хандыкка дейiнгi жол», «Бухар мактасы, оны Сырдарияга еарудщ мYм-кшдштерЬ», «Орынбор кыргыздары (казактары - ¥.А):олардыц адалдыгы жэне сауда юше икемдшп», «^ыргыз тiлi дыбыстарыныц орыс эрiптерiмен бершуЬ», «Троицкiдегi казак балаларына арналган мектеп», «Yстiрт аркылы ететш темiр жол туралы», «Жайык езенш-дегi параход жYргiзу iti», «Жайык езеншен Сырдарияга дейiн кеден шебш созу туралы», «Амудария езеншщ кене агысы туралы» бiрнеше гылыми макалаларын жазган. Оныц ка-зактарга адамгершшк сезiмiнщ жогарлылыгы сонша, казак тшнде жазган хатында: «Эзiм де казактыц калпагын киетiн болдым, мурт койдым, мунымныц eзi мурттан гeрi сакалга кeбiрек уксайды, шекпен киiп отырамын. Муныц бэрi маган тамаша унайды... ^ымыз ашы-ту eнерiн де Yйренiп алдым»,-дептi. Сонымен катар, ол казактардыц егiн шаруашылыгымен айналысуына колдау бiлдiрген [1].
Оныц экiмшiлiк саласындагы кызмет гылыми жумыспен айналысуга кептеген керi эсерiн тигiзген. Себебi Орынборда гылыми эдебиеттердщ жетiспеуi салдарынан оган Санкт-Петербургтегi жеке кiтапханасын кeшiрiп экелуге мэжбYP болады. В.В. Григорьевтщ гылымга деген кызыгушылыгы сонша, ол Орынбор генерал-губернаторымен келiсiмге келiп, 1853 жылы Санкт-Петербург, Мэскеу, ^азан калаларынан ютап алдырту Yшiн кYмiс акшамен 1000 руб. каражат бeлгiзген. Нэтижесiнде ^азан университетiнен экелiнген казак жэне Орта Азия елдерi тарихы туралы мол ютап корлары жинакталган. Бул ютапхана коры В.В. Григорьев Орынбор эюмшшгшде кызмет аткарган кезiнде жYзеге асса, ал ол кызметь нен кеткен соц, бул кiтапхана тоналып, талан-таражга тYCкен. В.В. Григорьевтщ жасактаган бул бай ютапхана корын агартушы педагогы Ы. Алтынсарин де пайдаланган. Оган дэлел Н.И.Ильминский: «Ыбырай Алтынсарин туске дейiнгi уакытты В.В. Григорьев калдырган кiтаптарын окумен eткiзетiн, кiтаптан тек казактар келгенде гана бас кетеретш, себебi, ол казактарга тiлмаштык кызмет керсетп. В.В. Григорьевтщ кецес бойынша ЫАлтынсарин кiтап окыган кезде езше таныс емес орыс сeздерiн арнайы дэптерге жазып отырды, сосын бул дэптердi Василий Васильевичке кeрсететiн, ол эр сездщ тусына оныц мазмунын кыска жэне дэл жазып беретш» деп жазган екен [1].
В.В. Григорьев казактыц агартушы галымдары танысып, Ш. Уэлиханов, Е. Бекмаха-нов сынды галымдармен дос та болып кеткен. Белгш галым Е. Бекмаханов болса, В.В. Григорьевтщ жеке мурагатынан Шокан туралы бiраз мэлiмет табуга болады десе, аме-рикандык тарихшы Лоуренс Крадер «Орта Азия халыктары» монографиясында: «Григорьев жазган кезец барысында, ягни, 1870 жылы Орта Азиядагы татарлардыц ыкпалы аз бол-ды. 1850, 1860 жэне 1870 жылдарда Ш. Уэлиханов, А. ^унанбаев, Ы. Алтынсарин аркылы кeрiнiс тапкан казактыц зиялылык гYлденуi орыстык багытта болды. Тек келесi кезецде гана татарлар ыкпалы сезшдЬ», — деп бага берген. «Орта Азиядагы татарлар» деп турганы тYркi халыктары женшде болуы керек, XX гасыр бас кезещнде тэуелсiздiкке умтылган казак елi тYркi халыктарымен бiрiге эрекет еткеш бэрiмiзге аян [1].
XIX гасырдыц II жартысында Батыс ^азакстан аймагында кiтапхана iсiмен айна-лыскандар катарына В.В. Завьялов, А. Харузин, В.Н. Витевский, Н. Бородин, А.Е. Алек-торовтарды жаткызуга болады. А.Е. Алекторов казактар туралы библиографиялык зерттеу жумысын жYргiзiп, кейiн оныц 1900 жылы ^азан каласынан жарык керген «Указатель книг, журнальных и газетных статьей и заметок о киргизах» деп аталатын ецбеп кептеген га-
Казак когачыиыиыц мэдени вмiрiндегi орыс жэне татар интеллигенцияларыныц орны
лымдардыц оц багасына ие болган [1].
1878 жылдыц 5 мамырында курылган ^азан университетi жанындагы Археология, тарих жэне этнография когамы 1889 жылы Мурагаттык комиссия мYшелерi шешiмiмен eзiнiц гылыми ецбектерiмен хат алмасуды уйгарган. Комиссия ютапханашысы И.С. Шук-шинцев мэлiмдеуiнше, XVII-XIX гасырлар аралыгындагы кiтаптары мен баспасез мате-риалдары мен кене ютаптар мен ескi колжазбаларды жинакталган. Мурагаттык комиссия кiтапханасы корында 1895 жылы 6700 атаулы кiтап, 10000-га дейiн том болган. 141 бет. Сонымен катар Н.В. Беляев пен Н.Н. Волжин сиякты комиссия мYшелерi eздерiнiц кене кiтаптарын кiтапханаFа калдырып отырса, жеке адамдар сыйлаган кене ютаптар саны 98 атаумен 100 томга жеткен [1].
XIX гасыр аягы мен XX гасырдыц басында Шыгыс кiтаптарын бастырып шыгаруда агайынды Каримовтардыц Yлесi ете зор болды. Кiтап басу iсi алгашкы болып 1900 жылы 1 наурызда ^азан каласында ез кызметш бастаса, ал 1900 жылдыц 28 карашасында Орын-борда жYзеге асты. Нэтижесiнде 1901-1904 жылдары 79 кiтап басылып, олардыц жалпы тиражы 172 мыц данага дейiн жеткен. Ал 1917 жылга дейiн агайынды Каримовтар бас-паханасында 2000 тYрлi атаумен тYркi тшдес халыктардыц кiтаптары басылып шыккан. Агайынды Каримовтар XX гасырдыц бас кезшде Шамсиддин Хусаиновтыц баспахана iсiн дамытуда бiрiге кызмет аткарган. Айта кетсек, А. Жиреншиннщ «^азак кiтаптарыныц та-рихынан» атты керген казак ютаптары туралы зерттеуiне ез Yлестерiн коскан. Ал Ш. Ху-саинов болса, Орынбор, ^азан, Ташкент, Омскi, Уфа, Санкт-Петербург, Верный, Астрахан калаларынан ездершщ жеке баспаханаларын ашкан. 1901 жылы Каримовтардыц Орын-борда туратын кiшiсi Мухамед-Фатых Гильманович болса, Ыбырай Алтынсариннщ «^ы-ргыз хрестоматпясы» (1879 жыл), Байбатша Мырза ЖYсiп ^рымулыныц «Бала Эбубэюр». Элецдер жинагын, (1907 жыл), «^ыргыз ауыл школларына элiппе» («Букварь для киргизских аульных школ») (1908 жыл), А. Байтурсынулыныц «^ырык мысал» ( «Сорок басен») (1912 жыл), Сыдык Байсалиевтщ орыс тшшен аударган «Адамныц чумасы туралы» ( «О чуме») жэне «Обадан калай сактану» («О предохраненении от холеры») (1911 жыл) жэне т.б. жеке баспаханасынан шыгарып кемектескен. Гылыми мурагаттык комиссия iсiне З.М. Рамеев, С.Ш. Рамеев, А. Ягофаров, А.А. Мухамедияров, Алиев Хасан, А.Р. Фахретди-нов, А. Байтурсынов, F. Балгымбаев, Г.Х. Еникеев сиякты тYркi тiлдес халыктар eкiлдерi жумыс iстеуi барысында 1912 жылы 576 тYрлi атаумен, барлыгы 6332 том кiтап жинактал-са, 1914 жылы бiр жылдык есеп бойынша 924 атаумен жацадан ютап тYсiп, барлыгы 1179 томга жеткен. Сонымен катар С.В. Азелицкий 1914 жылы 7 мамырында оздырылган Комиссия мэжшсшде И.И.Крафтыц «^азактардыц Дала облыстарыныц жYЙеленген зацдар жинагы» мен «Семей, Акмола, Торгай жэне Орал облыстарыц баскарудыц жогарыдан бекiтiлген Уакытша ережесi» атты екi кiтабын сыйга тартса, 1914 жылы 26 тамызында А.В.Попов eзiнiц экесi Г.В.Витевскийдiц «И.И.Неплюев жэне Орынбор eлкесi» атты ецбек-тiц 30 данасын табыс еткен. Муныц барлыгы елдегi кiтапханаларды тiзiмдеп, жинактауга жэне олардыц жYЙелi жумыс жасап отыруын кажет еттi. Бул аукымды шараларды реттеуге Халык агарту министрi кызметiн аткарган граф Е.И.Игнатьев Министрлщтен жылына 3000 руб. белшш туратындыгына уэде берген [1].
1905 жылдан бастап F.Токаев Оралдыц жергшкп «Фикр» жаца мусылмандык га-зетшщ баспаханасына кызметке орналасып, бастапкыда айлык жалакысы 5, ал кейiн 10 рубльге дешн eстi. Баспаханадагы кызмет оны эдебиет ушкынын оятып, газет юше жакын-датып, оган эрi окуын жалгастыруга мYмкiндiк тугызды. Содан F.Токаевтыц 1905 жылдан бастап жарык кере бастаган шыгармаларыныц ец алгашкысы «Мужик юкусы» (Ер уйкысы) деп аталды. Тацдалган такырып кездейсок болган жок. Алгашкы шыгармашылык кешiнде алдымен ер адамныц уйкысына арналган шыгарма кiшi бауырыныц кайгысына арналган. F.Токаев Yшiн езге eцiрлерге караганда Орал каласы eмiрдiц кездейсок сатысы юпеттес
20 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
болып кершдь Ce6e6i оны кашанда мэдениетi бай ^азан каласына тартып турды. Сeйтiп, 1907 жылы кездейсок мура ретiнде кабылдаган 100 рубльге Г.Токаев ^азан каласына келш, eMipÏHÎH соцына дейiн осы аймакта бар кYш жiгерiн поэзия мен публицистикага арнады [1].
К.П.фон-Кауфман татар даласындагы миссионерлiк багытка жаксы кезкарас таныт-пады. 1896 жылы татар даласындагы жYзеге асып шараларга ислам даласын насихатта-ушылар жэне экономикалык тургыда канаушылар деген багасын берсе, ал И.В.Аничков: «татарлар миссионерлш багыт пен саудада бэсекелес танытып, сауда меш^ мYДделерiн гана жактап, ал кeшпендiлердi азиаттык ауылшаруашылык мэдениеттщ тэжiрбиесiмен та-ныстырды»,-деген пiкiрдi устанды [1].
Сонымен катар, автор: «^азалы каласындагы татар мектептерi болса орыстардыц кабылдаган еуропалык окыту эдiстерiмен бэсекелес болды. Бул бэсекелестiк бiртiндеп ry-шейiп, орыстардыц назарын eздерiне аудара бастады. Белгiлi бiр шаруашылык тYрi мен саудамен айналысып, eзiндiк мэдениетш калыптастырды. Татарлармен бэсекелес болган сарттар: «кала тургындары болса, урлыкпен айналысып, сауда жэне меш^ мYДделерiмен гана eмiр CYPдi, деген пiкiрдi устанды. Бiрак мундай eмiр CYPУ салты татарларга катысты емес. Татарлар ^азалы каласындагы мектептерiнде бiлiм беру YPДiсi жаца дыбыстык эдь стер бойынша жYргiздi. Татарларды еуропалык эдiстермен мусылмандарды таныстыруда ресейлiк бэсекелестер болды. Фергана облысыныц 1908 жылгы деректерiне CYЙенсек, со-дан 10-12 жыл бурын муFалiмдердiц басым кeпшiлiгi Ресей губернияларынан келген. ТYр-кiстандаFы татар мектептершщ пайда болуы осы онжылдыкка сэйкес келш, алайда орыс мектептершщ саны жаFынан eсуi байкалып, олардыц саны 1896 жылы 28-ге, 1906 жылы 83-ке, 1911 жылы 89-Fа жетп [1]. Бiрак та 1910 жылы Ташкентте ашылFан 162 окушы бшм алFан 8 орыс мектебiне караFанда, iрi калалык орталыктарында курылFан татар мектептерi айтарлыктай Yлкен табыстарFа жетп. Алайда ТYркiстандаFы татар мектебшщ даму тарихы ФерFана облысыныц статистикалык деректерiмен кайшы келiп, кeрсетiлген мэлiметтер кумэн туFызады. Статистикалык деректерге CYЙенсек, 1908 жылы ФерFана облысында 1306 бшм алушыдан туратын 30 мектеп (оныц шшде ^окан каласында 607 бшм алушыдан туратын 12 мектеп), 1910 жылы 12 мектеп болса, оныц шшде ^окан каласында 8 мектепте 530 адам сауатын ашты. Жацадан ашь!етан татар мектептерi жергiлiктi турFындарFа эсер етпей коймады. Мысалы, А.И.Добромысловтыц 1910 жылFы деректерiне CYЙенсек, 1900 жылы ТYркiстан каласындаFы 30 татар мектебшде окытудыц жаца эдiсi дурыс жYргiзiлсе, тек екi мектебi бiртiндеп жаца эдiске кeше бастады. Ал ^азалыда 1903 жылы жаца эдюп татар мектептерiмен катар 6-7 жылдык кырFыз мектептерi де колдана бастады.
Эрине татар мектептерi ауылдык eцiрлерде емес, iрi татар орталыктарында курылды, осы орталыктарда татар мектебiнiц жумысы орыс тiлiнен гeрi элдекайда сэтп жYрген. 1910 жылы Ташкентте 162 окушысы бар 8 орыс мектеп жэне 530 окушыдан туратын 8 жаца мектепте непзшен татарлардан келген мигранттар шоFырланFан. ТYркiстандаFы татар мек-тебiнiц тарихына токталсак, eз кезшде даму тарихы элi жетiлмеген, 1903 жылы куры!етан осы мектептерде кырFыз муFалiмдерi кызмет аткарFан [2].
Осылайша, 1892 жылы орыс бастауыш сыныптарыныц муFалiмдерiнiц жетiспеуiне байланысты бiрнеше жылдан соц татар мектептерiнiц ыкпалы eœ бастады [2].
Оныц Yстiне, Поволжьедеп татарлардан бeлек, сарт эдебиетiне 1888 жылы Самаркан-дка темiр жол ашылFаннан кейiн, 1898 жылы Ташкент каласына дешн жалFаскан ТYркiстан-да баска кавказдыктармен бiрге кeп мeлшерде пайда болFан Кавказдан келген татарлар (эзiрбайжандар) да эсер еттi. Орынбордан Ташкентке темiр жол ашылFаннан кешн Кавказ бен Персиядан келген эмигранттар Сырдария облысыныц солтYCтiк бeлiгiне кiрдi [2].
И.Н.Харитонов, сонымен катар, каталдык пен карапайымдылыкты, аныктыкты бей-нелейтш эртYрлi тYЙреугiштердiц сыныктарынан орысша шрифтердщ жаца суреттерiн жасады. Тiптi, университеттщ Уакытша Yкiметтiц, Антонов, Вараксин сиякты ^азанныц
Казак когачыиыиыц мэдени вмiрiндегi орыс жэне татар интеллигенцияларыныц орны
iрi баспаханалары да И.Н. Харитоновтыц сызбаларына сэйкес жаца орыс карштерш алуFа мэжбYP болды [4].
И.Н. Харитоновтан кешн татар кiтаптарын ескi тэсiлмен басып шыFаруды жалFа-стыру мYмкiн болмады. Бул жетiстiктердi есепке алмаFандар татар ютаптарын баскаларFа басып шыFаруFа жол беруi керек едi. Солардыц бiрi 60-жылдардан бастап татар ютапта-рын шыFарFан Чиркованыц мурагерлершщ баспаханасы. XIX Fасырда осыдан Yлкен пайда тYсiрiп, жацалыктары eзгерткiсi келмеген И.Н.Харитонов, татар ютаптарын басып шы^а-руды токтатуFа мэжбYP болды. Бул ^азанныц баска баспаханаларына да катысты болды. И.Н.Харитоновтан кешнп кейбiр баспаханалар жаца татар карштерш алуFа жэне татар ютаптарыныц полиграфиялык дизайн децгейiн кeтеруге мэжбYP болды. И.Н.Харитонов-тыц баспаханасынан татар карштершщ эр тYрлi жаца кацкалары сатып алынды, эсiресе, 1910 жылдан бастап ^азан, Орынбор, Уфа, АстраханьдаFы барлык татар баспаханалары. Бул карштер Кавказ, Семей, Ташкент баспаханаларынан, тшт Циньянь каласынан да келiп тYCтi [5].
ХХ Fасырдыц басында татар халкыныц баспасeзге деген суранысыныц eсуiне байла-нысты ^азанныц баска да аймактарында татар баспаханалары пайда болды. Мундай меке-мелер, эсiресе, татарлар басым кeпшiлiгi курайтын Петербург, Астрахань жэне Батыс ^а-закстанныц eзге аймактарында пайда болды. Санкт-Петербургтегi И.Бораганскийдщ жэне ОрынбордаFы Ф.Каримидiц баспаханаларынан баска мекемелер бiрiншi орыс революци-ясыныц аркасында пайда болды. Бул мекемелердш кызметi татарлардыц кiтап iсiнiц алFа басуына айтарлыктай Yлесiн косты. Айта кетсек, олардыц шшдеп басылымдар саны мен жариялашан жумыстардыц кундылы^ы жаFынан Орынбор баспаханасы бiрiншi орынды иелендь Араб хаттары негiзiнде жазылFан татар ^Pirn^i eте ерте - Х1Х Fасырдыц 30-жыл-дарыныц басында пайда болды. Олар Орынбор генерал-губернаторыныц эскери баспаха-насында аймак басшылыFына арналFан тYрлi буйрыктар мен нускаулыктар шы^ару Yшiн курылды. Бул карiптер ютаптар басып шыFару Yшiн пайдаланылмады [3].
Бреслин баспаханасы ОрынбордаFы бастауыш мектептерше арналFан шыFыс баспа тарихында елеулi iз калдырмады. Х1Х Fасырдыц аяFында мунда 20-Fа жуык татар, казак, башкурт тiлдерiнде басылымдар шыгып, олардыц орыс каршшде басылып шыFуына тапсы-рыстар берiлдi. Ал Х1Х Fасырдыц аяFында мунда кiтаптарды араб графикасында шыFару жандана бастады [6].
1899 жылы М.Ф.Каримидщ «Хатыннар вазыйфысы» («Эйелдердш мшдеттерЬ») атты аудармасы, Ш.Шагидуллинаныц «Заман» атты кYнтiзбесi, Х.Файзуллинаныц «Рэх-бар имла» («Емле ережелерi») жэне таFы да баска шыFармалар жарияланды. 1900 жылы Орынборда татар баспаханасыныц ашылуына байланысты Бреслиндегi баспахана iCi eз жу-мысын токтатты. 1915 жылFа дейiн жумыс жасаFан Бреслин баспаханасы кешнп жылда-ры эртYрлi iс-каFаздары мен бланкiлердi жэне затбелгiлерiн жэне т.б. басып шыFарFанмен, ОрынбордаFы орыс тарихына катысты шыFармаларды жариялауда коскан Yлесi аз болды. Ал ХХ Fасырдыц басында православиелiк шыFармалар шы^ыс тiлiнде басылды [3].
ХХ Fасырдыц басында татар кiтаптарыныц сапасын аныктау максатында Баспа iстерi жeнiндегi Санкт-Петербург комитет ресми тYPде татар ютаптарына деген цензураны токтатты, бiрак 1906 жылдыц басынан жеке баспаханалар жариялаFан кiтаптарын ереже бойынша комитетке жiберудi жалFастырды. Осылайша 1906 жылдыц алFашкы 2-3 айында iшiнара «тiзiлiмдерде» тркелген кiтаптар Fана басылып шыкты [1].
1905 жылFы революциядан кейiн ^азан уакытша баспасeз комитетi к¥рылFан уакыт-тан бастап, алдымен, ^азан каласындаFы татар кiтаптарына, кейiн Едiл, Орал, Батыс ^а-закстанда жарияланFан барлык тшдеп басылымдарFа цензура жYргiздi. Комитет eз кызметiн 1907 жылдыц 1 кацтарынан бастап, «Баспасeзде жарияланFан барлык кiтаптарFа ескерту максатында ^азанныц баспашз iстерi жeнiндегi уакытша комитеттiц ютабын» усынды [6].
22 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия рлттьщ университеттщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дттану сериясы 1 (130)/2020
Татар тшндеп ютаптар башкурт, казак, уйгыр, езбек, TYpiKMeH, эзiрбайжан, кумык, каракалпак жэне т.б. тYркi тiлдес халыктарына кол жетiмдi болды. Татар окырманы Yшiн жарык керген ютаптар осы тYркi тiлдес халыктар арасына таралып, оларга рухани азык болды.
Эдебиеттер т1з1м1
1 Ахметова ¥.Т. XVIII-XX гасырлардагы ^азакстанды зерттеген гылыми когамдар мен мекемелер: тарихы, зерттеу багыттары жэне мацызы// Орынбор гылыми мурагаттык комиссиясы (1887-1918 жж.): монография — Алматы: «Арыс» баспасы, 2013. - 320 б.
2 Бартольд В.В. Татарский поэт Абдулла Тукаевю. -Казань: Иман. 2011. -24 с.
3 Каримуллин А.Г. У истоков татарской книги. (От начала возникновения до 60-х годов Х1Х века). -Казань: Таткнигоиздат, 1971. -224 с.
4 Татар Автономиялык Кецеспк Социалиста Республикасы Орталык Мемлекетпк архива 1-кор, 4-тiзбе, 5395-iс.
5 Татар Автономиялык Кецеспк Социалистiк Республикасы Орталык Мемлекетпк архива 1-кор, 4-тiзбе, 4503-ю.
6 Ленинград Орталык мемлекетпк тарихи архив^10-кор, 1-тiзбе, 97-iс.
М.С. Джангужиев
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Роль русской и татарской интеллигенции в культурной жизни
казахского общества
Аннотация. В статье идет речь об организации библиотечного дела в казахском краев в середине XIX в.- начале XX в. и ценном наследии русской и татарской интеллигенции по изучению казахского общества.
По мнению автора, в целях оптимизации образования казахские ученые-просветители использовали библиотечные ресурсы издательств Оренбурга и Казани. Кроме того, автор приводит конкретные факты о роли казахской интеллигенции в работе типографий, в том числе в увеличении количества публикаций. Хотя многие библиотеки были расформированы и закрыты, известны труды казахской интеллигенции.
В результате изучения истории и культуры казахского общества середины XIX в. - начала XX в. были подтверждены факты не только об укреплении культурных и экономических связей с соседними странами, но и о духовной пище народа.
Ключевые слова: библиотека, архив, музей, организация, Казахстан, учреждение, типография, копии, рукопись, коллекция, том, книга, торговля, мечеть, школа, дизайн, население.
M.S. Janguzhiyev
L.N.Gumilyov Eurasion National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The role of Russian and Tatar intelligentsia in the cultural life of Kazakh society
Abstract. The article deals with the organization of library business in the Kazakh region in the mid-XIX - early XX centuries and the valuable heritage of the Russian and Tatar intelligentsia for the study of Kazakh society.
Казак коFамыныныц мэдени ем1ршдег1 орыс жэне татар интеллигенцияларыныц орны
According to the author, in order to optimize education, Kazakh scientists and educators used library resources of publishing houses in Orenburg and Kazan. In addition, the author provides specific facts about the role of the Kazakh intelligentsia in the work of printing houses, including the increase in the number of publications. Although many libraries were disbanded and closed, history knows the works of the Kazakh intelligentsia.
As a result of studying the history and culture of the Kazakh society of the mid-XIX - early XX centuries, the facts were confirmed not only about strengthening cultural and economic ties with neighboring countries, but also about the spiritual life of the people.
Keywords: library, archive, museum, organization, Kazakhstan, institution, printing house, copies, manuscript, collection, volume, book, trade, mosque, school, design, population.
References
1 Ahmetova U.T. XVIII-XX gasyrlardagy Kazakstandy zerttegen gylymi kogamdar men mekemeler: tarihy, zertteu bagyttary zhane manyzy [Scholars and institutions of Kazakhstan in the XVIII-XX centuries: Historical, directions and essence of research] // Orynbor gylymi muragattyk komissiyasy (1887-1918 zhzh.): monografiya [Orenburg commissions (1887-1918)] («Aris» Baspas, Almaty, 2013, 320 p.).
2 Bartold V. V. Tatarskij poet Abdulla Tukaevyu [Tatar poet Abdulla Tukaevu] (Iman, Kazan, 2011, 24 p.).
3 Karimullin A.G. U istokov tatarskoj knigi. (Ot nachala vozniknoveniya do 60-h godov HIH veka) [At the origins of the Tatar book. (From the beginning to the 60s of the XIX century)]. (Tatknigoizdat, Kazan, 1971, 224 p.).
4 Tatar Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy Ortalyk Memlekettik arhivi. 1-kor, 4-tizbe, 5395-is [Central State Archive of the Socialist Republics of the Tatar Autonomous Council. Box 1, List 4, Case 5395.].
5 Tatar Avtonomiyalyк Kenestik Socialistik Respublikasy Ortalyk Memlekettik arhivi. 1^or, 4-tizbe, 4503-is [Central State Archive of the Socialist Republics of the Tatar Autonomous Council. Box 1, List 4, Case 4503].
6 Leningrad Ortalyk memlekettik tarihi arhivi.10-кor, 1-tizbe, 97-is [Archive of the Central State Tariffs in Leningrad].
Автор туралы мэл1мет:
Джангужиев М.С. - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ «Та-рих» мамандыгыньщ 2 курс докторанты, Сэтпаев кешес 2, Нур-Султан, ^азакстан.
Janguzhiyev M.S. - 2nd year PhD student of the specialty «History», L.N.Gumilyov Eurasion National University, Satpayev str. 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.
24 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университетшщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы 1 (130)/2020
