38XFTAP 03.20.00
О.Х. Мухатова
Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институты, Алматы, К,аза^стан
(Е-mail: Orazgul7@rambler.ru)
Казак;стандагы 1920 жылдардагы ок;у-агарту
Ацдатпа. Мацалада Казацстандагы 1920-жылдардагы оцу-агарту тарихы Казацстан Республикасы Президентi, Орталыц жэне Кызылорда облыстыц мемлекеттк opxusi цорларында сацталган аса цунды цужаттарды талдау, тыц квзцарастар жэне отандыц тарих гылымында бектлген гылыми тужырымдар негтнде баяндалады. Автор Ка-зацстанда кецес вкiметi орнатылганан кейш он жылдан астам уацыт шiндегi кецестк бшм берудц утымды тустары мен кемшшктерш кврсетедь Халыц агарту km ре-волюциялыц негiзде цайта цурудыц мацызды цужаттары талданады. Агарту халыц комиссариатыныц бтш беру жуйест цалыптастыру жэне дамыту бойынша цаулы-ца-рарлары, олардыц мэш мен мазмуны айцындалады. I жэне II басцыштагы, жетi жылдыц бшм беру жуйесШц цалыптасуы, мектептер, мектеп-коммуналары туралы айтыла-ды. 1920-1921 оцу жыыында Казацстандагы мектептер жэне оцушылар саны, бюджет-тен бвлтген царжы квлем кврсетледь Лениндк ецбек мектебнц цалыптасу жэне дамыту Yрдiстерi аныцталады. Бтш берудегi саяси-агарту жумыстарыныц багыттары жэне нэтижелерi ашылады. Агарту жумыстарындагы циындыцтар, мектепке Yй-жай-лары мен мамандардыц жетiспеуi тYйткiлдерi царастырылады. влкеде мектептердц жэне оцушылар саныныц артуы салыстырмалы тYрде кврсетледь Орта арнайы жэне жогары мектепте бшм беру жагдайы туралы айтылады. Орта арнайы жэне жогары оцу орындарында бшм беру жYйесiне цажеттi мамандарды даярлау мэселеа айтылады. Бшм берудегi сауатсыздыцты жою, латын графикасына квшу, оцулыцтар шыгару, пэндер бойынша дайындалган оцу багдарламалары туралы свз болады. Жергiлiктi халыц агарту бвлшдернц бiръщгай цазац ецбек мектептерте арнаган жаца оцулыцтарды басып шыгару жумыстары кврсетiледi. 1920-ж^>лдары гылыми-зерттеу мекемелернц цызметi жэне багыттары кврсетiледi.
Ty^h сездер: «революциялыц эскери кецес»; «оцу-агарту»; «бшм беру»; «ецбек мек-тебi»; «мугалiм»; «декрет»; «Агарту халыц комиссариаты»; «сауатсыздыцты жою»; «оцулыц»; «багдарлама».
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-135-2-35-47
TYCTi: 05.05.2021 Жарияланымга ру^сат етыдк 15.05.2021
Kipicne
мен эд^терш паидалану кемел урпакда сапалы б^м берудщ, бэсекелеспкке к,айлетп, б^мд де бы1кп мамандар даярлаудьщ мацызды шарттарыныц бiрi болып табылады. Осынау мак,сатк,а к,ол жетюзуде еткен тарихи кезецдердеп б^м берудеп тэжiрибенi, оныц озык, тустарын зерттеу езект болып саналады.
К,азак,станнныц индустриалды иннова-
жацаша дамуын талап етедъ Соныц mi^G б^м берудi жэне ок,ыту, кэаби мамандарды даярлауда заманауи талаптар, инновациялыщ тэалдер бiрiншi кезекке к,ойылады. Заман талаптарына к,арай ок,ытудыц тыц тэсiлдерi
Заманауи кщамдык, птр кецестж кезецдеп б^м беру децгеИiнiц жогары жэне
мамандардьщ сапалы болгандыгын айтады, eйткенi оныц тугыры мы^ты, гылымилыгы eзiне сэйкес болатын. Ал к,аз1рп бiлiм беру жYЙеd одан мYлде баск,а, оныц талаптары элемдiк елшемдерге пара-пар. Сонымен к,атар бiлiм берудщ кредитт1к технологиясы iргелi бiлiмнен жацашыл багыттарга етуге, кэаби к,ызмет1н дербес жYргiзе алу к,аб1лет1н к,алыптастыру мак,сатын к,ойган. Себеб1 бул бiлiм беру жYЙесi ок,ыту емес Yйретудi кeздейдi. Ал кецест1к б1л1м беру жYЙесiнде ок,ытура басымдылык, танытылган. Кецес eкiметi орнатылган алгашк,ы ^ндершен-ак, Yкiмет оку-агарту жумыстарына ерекше назар аударган. Сондык,тан бул YPДiстщ тарихын бiлу жэне тэлiмдi тустарын тэуелаз болашак, дамуына пайдалану кекейкесп болып табылады.
К,арастырылып отырган мэселетц дерект1к базасын К,азак,стан Республикасы Президент1, Орталык, жэне К,ызылорда облыстык, мемлекетт1к архивi к,орларында сак,талган аса кунды кужаттар жэне сонау 1928 жылы жарияланган «Одак,тык, орталыщ атк,ару комитет1тц 13-шак,ырылымындагы 3-сессиясына К,азак,стан орталык, кецес комитет1нiц есепт1к мамуматы» атты материалдар жинагы курайды. Сонымен к,атар Е. Ривлин жэне У. Туралиевтщ б1рлескен «Народное образование в Кзыл-Ординской области за годы советской власти» атты к,олжазба кук,ындагы ецбег1 де зерттеудщ дерект1к базасын к,алыптастыруга септ1г1н типздД. Сондай-ак, 1960-жылдары жарияланган дерект1к тургыдагы зерттеулер тацдап алган мэселеш терец к,арастыруга септ1г1н типздг
Гылыми мак,аланыц мак,саты -К,азак,стандагы 1920-жылдардагы оку-агарту жYЙесiн тыц архив кужаттары жэне кезк,арастар негшнде зерделеу.
Кездеген мак,сатк,а к,ол жетк1зуде мына темендеп м1ндеттер к,ойылады:
- халык, агарту жэне б1л1м беру 1с1н к,азан революциясы аук,ымында к,айта куруды талдау;
- лениндДк ецбек мектеб1н1ц к,алыптасу жэне дамыту Yрдiстерiн анык,тау;
- кецес еюмет орнатылганнан кей1нг1 он жылдан астам уакыт 1ш1ндег1 кецеспк б1л1м беруд1ц утымды тустары мен кемш1л1ктерш керсету;
- агарту жумыстарындагы кедерг1лер мен киындыктарды шынайы тарихи устаным жэне архив деректер1 бойынша карастыру;
- елкеде мектептерд1ц жэне окушылар саныныц артуы салыстырмалы турде талдау;
- орта арнайы жэне жогары мектепте б1л1м беру жагдайын баяндау;
- б1л1м берудеп гылыми, саяси-агарту жумыстарыныц багыттарын, сауатсыздыкты жою, латын графикасына кешу удер1с1н айкындау;
- окулыктар шыгару, пэндер бойынша дайындалган оку багдарламаларыныг мазмунын ашу.
Зерттеу aAierepi
Мэселен1 кешенд1 зерделеу ушш тарих гылымдарында кец1нен пайдаланылатын тарихилык, шынайылык жэне элеуметт1к тэр1зд1 жалпы методологиялык кагидалары колданылды. Жалпыметодологиялык
кагидалар жэне кешенд1, эмбебап зерттеу багыттары 1920-жылдардагы елкедег1 оку-агарту жумысын архив кужаттары жэне дерекпк мацызы бар ецбектер нег1з1нде салыстырмалы турде к,арастыруга мумюндж беред1.Зерттеудеарнайытарихи,деректанулык жэне тарихнамалык эд1стер талдау, синтездеу, салыстырмалы-тарихи, ретроспективт1,
корыту, багалау, моделдеу, есептеу, баяндау кещнен пайдаланылды. Зерттеу тарих гылымдарыныц тужырымдалары мен теорияларына суйендД, ейткен1 олар белг1л1 б1р мэселеш мерз1мдемел1к тургыда архив кужаттары жэне тарихнамалык деректер бойынша талдауга мумкшдДк беред1.
Талк,ылау
К,азакстандагы 1920-жылдардагы оку-агарту тарихы - отандык тарих гылымында арнайы зерттеу нысанына айналмаган такырыптардыц б1р1, ейткен1 мэселе бойынша
1ргел1 зерттеулер орын алмаган. Осы орайда айтып кетет1н б1р жайт, 1920-1930-жылдардагы елкедег1 б1л1м беру мен агарту жYЙеd тарихы кешендДзерттеу нысаны рет1нде зерделенбеген. Дегенмен б1рл1-жарым гылыми ецбектерде мэселе Yст1рт к,арастырылган. Тарихнамада орын алган гылыми эдебиеттердщ арасында 0.1. Сембаевтыц (Сембаев, 1967) оку хуралы тYрiндег1 1ргел1 ецбеп ерекшеленедД. Дегенмен ецбекте каз1рг1 т1лмен айтканда орта б1л1м берудщ еткеш, ягни казак совет мектеб1нщ тарихы кешендД тYрде баяндалады.
Керсет1лген кезецдеп б1л1м берудщ кейб1р мэселелер1 К,азак,станныц мэдени дамуы аукымында Р.Б. СYлейменовтiц зерттеу1нде айтылады. Автор мэдени революцияныц аясында орта жэне жогары б1л1м беру орындарына, мамандар даярлауга, жогары оку орындарын уйымдастыруга ат салыскан тулгаларга, сауатсыздыкты жоюга, гылыми мекемелердщ кызметше ^ыс^аша токталып кеткен. 1920-жылдардагы оку-агарту тарихы К. Кунантаеваныц «К,азак,станда халыкка б1л1м беру кшщ дамуы» (Кунантаева, 1998) атты оку куралында Yст1рт карастырылады. С. Мусинн1ц кандидаттык диссертациясында (Мусин, 1960) Казакстандагы 1920-1936 жылдар аралыгындагы казак кецест1к мектеб1ндег1 оку-тэрбие жумыстарыныц тарихы тарихилык, партиялык кагидалар негшнде зерттелдД. И.Б. Мадин Казакстандагы жогары сырттай педагогикалык б1л1м беруд1 зерделеуде 1920-жылдардагы оку-агарту 1ане шолу жасап етт1 (Мадин, 1961).
Осылайша 1920-жылдардагы оку-агарту тарихыныц зерттелу децгешне жасалган шолу мэселен1ц кешендД турде зерттелмегендшн дэйектейдД. Сол себепт1 оны жаца улттык кезкарас тургысынан шынайы зерттеудщ кажетплш туындайды.
Нэтижелер
Казакстанда кецес ек1мет1 орнатылганан кешн шаш етектен аткарылуга тшс ктердщ арасында оку-агарту мэселеа алдыцгы кезектердщ б1рше койылды. Большевикт1к бил1кт1ц бурынгы Ресей империясыныц
барлык аймактарында орнатылып болмагандыгына карамастан 1917 жылдыц 9 карашасында РСФСР Халык агарту Комиссарлары Кецесшщ «Халык агарту 1стер1н1ц мемлекетпк комиссиясын куру туралы» В.И. Ленин кол койган декрет1 жарияланды. Бул комиссияга бурын Халык агарту министрлш аткарып келген кызметтщ бэр1 жYктелдi. Осылайша халык агарту жYЙеdн революциялык жолмен кайта куру шаралары басталып кетт1. Бул шаралардыц мэн1 маркспк-лениндДк дYниетану
принциптерше CYЙене отырып адамныц сана-сез1мш еск1л1кт1ц саркыншактарынан, дшнен арылтып, социалист1к когам куруга багыттау, б1л1м беру жYЙесiнiц иедологиялык багытын езгерту болды. Осыган орай 1917 жылы 15 желтоксанда «Тэрбие жэне б1л1м беру 1ан дши мекемен1ц карамагынан алып, Халык агарту комиссариатыныц карамагына беру туралы» каулыга кол койылды. Бул каулыга сэйкес дши ведомствоныц карамагындагы оку орындарыныц бэр1 (ш1ркеу-приход мектептер1, дши училищелер мен семинариялар, кыздардыц епархия училищелер1, миссионерл1к мектептер, мусылмандык дши мектептер мен медреселер) жэне баска барлык теменп, орта, жогары мектептер ездер1н1ц бар мYлкiмен Халык агарту Комиссариатыныц карамагына тапсырылды (Сембаев, 1967:50)
Халык агарту 1ан революциялык нег1зде кайта куру 1918 жылдыц басынан бастап одан эр1 жалгастырылып, б1ркатар аса мацызды кужаттар кабылданды. 1918 жылдыц 21 кацтарында РСФСР Халык Комиссарлар Кецеа «Д1нд мемлекеттен, мектепт1 д1ннен белектеу туралы» декрет кабылдады. Бул декрета орындай отырып мемлекетт1к комиссия езшщ 1918 жылгы 18 акпандагы «ДYниелiк б1л1м беру мектеб1 туралы» каулысы бойынша мемлекетт1к жэне жеке менш1кп мектептердщ бэр1нде дш сабагын окытуга, онда дши гибадат парыздарды аткаруга тиым салды (Сембаев, 1967:50). 1918 жылы 31 мамырда Агарту халык комиссариаты ер балалар мен кыз балаларды б1рге окыту туралы каулы шыгарды. Оку-агарту 1ан
тYбегейлi кайта куруда 1918 жылдыц 16 казанындагы «РСФСР-дщ б1рыцгай ецбек мектебi туралы ережеанщ» жэне «Б1рыцгай ецбек мектешщ негiзгi принциптерi» YЦ4еуiнiц мацызы зор болды. Аталмыш Yндеу «Б1рыцгай ецбек мектебi туралы декларация» деп аталып кеттi. Бул кужаттарда кецестiк ецбек мектеб1нщ цегiзгi прицциптерi мен уйымдастыру цегiздерi баяндалды. Халык агарту мэселелерi туралы кецес ек1мет1 кабылдаган директивалар бiр жYЙеге келтiрiлдi. Бул директиваларда мектептщ мiцдеттерi мен курылымы, сондай-ак РСФСР-дiц бiрыцFай кецес ецбек мектебiцдегi оку жэне тэрбие жумысын уйымдастыру жYЙесi белгiлецдi. Ереже бойынша ецбек мектеб1нщ ек1 баскыштагы жYЙесi бекiтiлдi. 1-баскыш - оку мерзiмi бес жыл, 8 жастан 13 жаска дейiцгi балаларга арналган; 11-баскыш - оку мерзiмi терт жыл, 13 жастан 17 жаска дешнп балаларга арналган (Сембаев, 1967:53).
Кептеген киындьщтар мен кедергiлерге карамастан лениндДк ецбек мектебiц калыптастыру мен дамыту идеясы К,азакстанда да жYзеге асырыла бастады. 1919 жылы бiрыцFай ецбек мектептерi Жетiсу облысында, Орынборда жэне республиканыц езге де аймактарында курыла бастады. Жетiсу елкесiцiц К,апал уезiцдегi ауылдар мен селоларда етк1з1лген жиналыстардыц бэрiцде кецестердiц облыстык съез1нщ делегаттарына арнайы тапсырмалар кабылданды. Бул тапсырмаларда шаруашылык мэселелерiмец катар сауатсыздыкты жою, жаца мектеп ашу туралы талаптар койылды (Сембаев, 1967:53). Халыктыц мектеп ашу туралы талаптары кебее бердД, бiрак мектепке керектi YЙ-жай, жихаз, оку жабдыктары, ец керект деген оку, жазу куралдары болмады, казак муFалiмдерi, бiлiмдi педагогтер, баскарушы кызметкерлер жетiспедi. 1920 жылы 6 акпанда ТYркiстац республикасыныц халык агарту комиссариаты мектептерге кажетп мамандарды жеделдет1лген тYрде даярлау мiцдетiц койды. Мектеп емiрiцдегi жаз айларындагы Yзiлiстi 1-баскыштагы мектептер Yшiц кажеттi мамандарды дайындауга арнау кYЦ тэртiбiце шыгарылды. Осы максатка
жетуде комиссариат республиканыц облыстык калаларында жалпы 61л1м беретiц жэне эдiстемелiк педагогикалык курстарды уйымдастыруды колга алды (К,ОМА, 41:6.).
Комиссариаттыц 1920 жылы 5 мамырдагы екiмiце сэйкес жаз айларында ек1 ауысымда барлык облыстарда дайындык жэне жацарту педагогикалык курстарын уйымдастыру кажеттiлiгi кадап айтылды. Сол себепт1 мектептердегi сабакты 1 мамырдан бастап токтату кезделдi. I жэне II баскыштагы мектеп жумысшылары ек1 белiкке белiцiп, 61р белш ек1 ай бойы курстыц тыцдаушыларына айналды. Ал ек1цшi белiгi алгашкыларына демалыс жарияланганда ез жумыстарыц бастады. К,азак ревкомыныц халык агарту комиссариатыныц шешiмiмец терт айлык курстарда мынадай пэндер окытылды: социализм тарихы, саяси экономия, совет конститутциясымен байланысты право жэне мемлекет туралы 1л1м, ислам тарихы (тYркi тайпаларыныц тарихы), география, орыс эдебиетанщ тарихы, арифметика, жаратылыстану, эн YЙрету, мектеп гигиенасы, сурет жэне мYCш жасау, педагогикадагы жаца агымдар, ецбек мектебшщ прицциптерi, балалар эдебиетi, ана талшщ методикасы, арифметиканы, географияны, тарихты, жаратылыстануды, окуды жэне ецбек процестерiц YЙрету методикасы, ауыл шаруашылыгы, кол ецбегi. Алайда 61л1мд1 эр1 б1л1кт1 мамандардыц болмауы себепт1 кеп пэндерд1ц сабактары етк1з1лмед1. Алаш кайраткерлер1н1ц табандылыгы аркасында ислам тарихы, тYркi тайпаларыныц тарихы непзп пэндерд1ц санатында окытылды. Муныц ез1 зиялы кауым ек1лдер1н1ц мектеп окушыларыныц улттык тарих пен салт-дэстурдД санасына с1ц1ру максатын кездеген1ц анык керсетед1.
Агарту халык комиссариатыныц 1920 жылгы 26 ш1лдедег1 ек1м1нде казак мектептер1нщ мугал1мдерге аса зэру екендш ашып керсет1лд1. ТYркiстац мугал1мдер семинариясын б1т1рген, тYрк1 т1лдер1ц мецгергенд1ц европалык мектептерде кызмет етет1нд1г1 айтылды. Жерг1л1кт1 халыктыц мэдени децгешн кетеру Yшiц 1920 жылдыц
I тамызынан бастап Турк1стан муFалiмдер семинариясын тэмамдаган, езбек жэне к,ыргыз (казак) тiлдерiн мецгерген муFалiмдердi турк1 мектептерiне мобилизациялаудыц жариялангандыгы жэне онымен бiлiм берудiц жергiлiктi бел1мдер1нщ аИналысатындыгы кадап керсетiлдi (К,ОМА, 41:49). Осы жылдыц
II маусымында Ревоюциялык эскери кецестщ Турк1стан майданы Фрунзенщ кол коюымен Революциялык эскери кецес жанындагы кешiктiру женiндегi орталык комиссияга педагогикалык етiлiне карамастан барлык муFалiмдердi эскери кызметтен босату туралы кайлы кабылдады. Сонымен катар барлык мектеп нускаушыларын эскерге шакырудан босату, муFалiмдердiц дайындык курсындагы курсанттарды курстыц аякталуына деИiн, бiрiншi жэне екiншi баскыштагы мектеп окушыларын белгiленген мерзiмге деИiн эскерге шакыруды кеИiнге калдыру буйырылды. Аталгандардан езге улттык техникалык мектептiц тыцдаушылары, педагогикалык, техникалык, коленер, инженерлiк-курылыс жэне ауылшаруашылык мектептерi мен курстарыныц студенттерi ушш белгiленген мерзiмге деИiн эскерге шакырылмайтындыгы керсетiлдi (К,ОМА, 5:34).
Мектепке арналган уй-жайлардыц жетiспеуi билiктегiлердi айтарлыктаИ ойландырды. Агарту халык комиссариатыныц 1920 жылдыц 1 ш1лдеандег1 екiмi осы мэселет шешудiц алгашкы кадамдарыныц бiрi болды. 0к1мде окуга арналган гимараттардыц жет1спеуш1лш Турк1стандагы жалпыга бiрдеИ бiлiм берудеп улкен кедергiлердiц бiрi екендiгi айтылды. Кецес еюметш орнату барысындагы киыншылыктар жэне азаматтык карсылык жылдарында орын алган экономикалык ауыр жагдай оку уй-жайларын салу былай турсын аш-жалацаш халыкты азык-тулiкпен камту мэселеа зор киындыктармен эрец шешiлдi. Азаматтык карсылык жылдары жумыс жасап турган мектептердiц мулк1 киратылып, талан-таражга тустi. Ауылдарда мектепке сай келетш бiр, ек1 белмелi болса да уй табылмады. Алайда ек1мде орын алган элеуметпк-шаруашылык жагдайдыц акикаты айтылмаИ
техникалык жагдайларга байланысты жакын арада барлык селоларда, кышлактар мен ауылдарда мектеп гимараттарын салудыц мумкш емес делiнiп кана койылды (К,ОМА, 41: 44).
Соган карамастан жалпыга бiрдеИ бiлiм берудi жузеге асырудагы кезек куттiрмеИтiн багыт аз да болса мумк1нд1ктерд1 пайдаланбау кылмыс екендш мойындалды. Кептеген орыс селоларында патша укiметi салып берген арнайы мектеп уй-жайлары болды. Оларда сабактар бiр аусымда гана еткiзiлдi. Y^ жайлар толыгымен пайдаланылмады. Бар мектеп уй-жайлары казак, езбек тургындары ушiн пайдаланылмай отыргандыгы халык агарту белiмдерi мецгеруш1лер1нщ немкурайлыгынан туындады. Сондыктан осы мектептерде жергткп жэне еуропалык тургындар ушш ек1 аусымда сабак етк1зуд1 уйымдастыру осы уйымдарга катац тапсырылды.
Елдег1 ауыр элеуметпк-шаруашылык жагдайына карамастан елкеде б!рте-б!рте мектептер саны кебеИдi. Мэселен, 19201921 оку жылында К,азакстанда 2410 мектеп болды. Бул керсетмш 1914-1915 жылмен салыстырганда терт жуздей артык ед1, еИткенi осы кезде барлыгы 2011 мектеп 61л1м берд1. Сэйкесшше окушылар саны да артты. Егер 1914-1915 оку жылы 105239 окушы 61л1м алса, 1920-1921 оку жылында 144002 бала окыды (Сембаев, 1967:69), ягни окушылар саны 35 мыцдай адамга кебейген. Дегенмен балалардыц кеИбiреулерi, эаресе К,азакстанныц оцтуст1г1 мен оцтустiк-батыс аймактарында, яти кешпел! жэне жартылаИ кешпелi мал шаруашылыгы сакталган аудандарда окуга кешшп келдi, еИткен1 оларды ата-аналары жайлаудан тускенде гана мектепке апарды. Ерте кектемде наурыз-сэу1р айларында ата-аналары кектеуге кешуге байланысты балаларын мектептен алып кетт1 (Ривлин, 1957:10). Осылайша балалар толыкканды б1л1м ала алмады. Эс1ресе кыз балаларды окыту етк1р сипат алды. Ек1н1ц б1р1 кыздарыныц б1л1м алуын колдамады. «К,ыз - жат журттык» деген туатк терец тамыр тарткан ауылдарда кыздарды окытуга кулык
танытыла бермед1. Оныц YCTÏHe мектеп y^ жайларыныц нашарлыгы ата-аналарын окуга беру ынтасынан айырды.
Эл1деболсамугал1мдерд1цтапшылыгыанык байкалды. Педагог мамандар кыска мерзiмдi курстар аркылы дайындалды. 1923 жылы кыска мерзiмдi курстарда 147 казак мугал1м1 даярланды. Жогары б1л1кт1 мугал1мдерд1 дайындау мэселес1 эл1 де етк1р сипатты иелендi. Осы орайда 1920 жылы Ташкентте ашылган ТYркiстан мемлекетт1к университетi мугал1мдер даярлауга, оларды жетiлдiруге кеп кемегiн типздъ Сол кезде Орталык Азия мен К,азакстандагы бiрден бiр гылыми жэне мэдени орталык саналган бул университет мыцдаган езбек, казак, тэжiк, кыргыз жэне т.б. улт екiлдерiнен мугал1мдер даярлады. Университет тYрлi педагогикалык курстарды, эдiстемелiк кецес беру, конференцияларды уйымдастыру жэне еткiзу жолымен мугал1м мамандарды кайта дайындаудан еткiздi. 1928 жылы Алматыда туцгыш педагогикалык институт ашылды. 1920-жылдардыц соцы 1930 жылдардыц бас кезiнде бiркатар инженерлiк, ауылшаруашылык жэне медициналык жогары жэне орта арнайы оку орындары ашылды: Алматы ветерианарлык-зоотехникалык, К,азак ауылшаруашылык, К,азак медициналык, Семей геологиялык барлау, Орал педагогикалык институты. Ауыр кезецде курылган шагын жогары оку орындары кеп узамай жабылып калды. Жогары оку орындарын уйымдастыруга орталыктан келген жэне жерг1л1кт1 профессор, окытушылар В.В. Бартольд, С. Асфендиаров, Б.А. Домбровский, О.И. Жандосов, Д.А. Зыков, С.Д. Арганчеев, П.О. Исаве, С.Е. Малов, Т.К. ЖYргенев, Ф.И. Оликов, С. Кособулатов, Б.И. Ильин-Кокуев, Х.К. Жубанов, И.С. Баккал, С. Сейфуллин комакты Yлес косты (Сулейменов, 1987:45-46). 1925 жылга карай елкеде педагогикалык техникумдардыц катары кебешп, олардыц саны 14-ке жеттi. Атап айтатын болсак: Орынбор, Семей, Петропавл орыс, Семей, Оскемен, Петропавл, Бекей, К,аракаралы, Жетiсу, Сырдария казак, Кекшетау, К,останай, Актебе, Орал аралас техникумдары. 7 ауыл шаруашылык жэне езге
де техникумдар жумыс жасады. К,азакстанда бiркатар халык агарту институттары ашылды. Солардыц алгашкысы - 1921 жылы Орынбор каласында ашылган халы агарту институты. Институт 1925-1926 оку жылы Орынбордан К,ызылордага кешiрiлдi. Институттыц максаттык багыты жетiжылдык кала жэне ауыл мектептерше мамандар даярлау болды. 1928 жылдыц басынан К,азак агарту институтыныц жанынан ек1 жылдык мугал1м кыздарды максаты Iбаскышауылмектептерiне дайындайтын курстар ашылды. Курстардагы окушы мугал1м кыздардыц жалпы саны 44 адамды курады. К,азак агарту институтында 27 адам, соныц iшiнде тек институтта кызмет ететiн штаттагы окытушылар саны небэрi 9, косалкы жумыс жасайтындар 18 адам болды (КРМА, 17:26).
Жалпы елкеде 4 агарту институты мамандар дайындаумен айналысты. Олардагы окушылар саны 692, солардыц iшiнде 555 казактар болды. 6 фабрика-зауыт училищелер1, 7 кэсiби курстар жумыс жасады. Агарту институттарынан езге аталган оку орындарында барлыгы 4170 адам б1л1м алды (Материалы, 1928:110). Бул бес миллионная астам халкы бар республика Yшiн тец1здег1 тамшыдай ед1. Дегенмен жыл еткен сайын окушылар саны да арта тYCтi. Мэселен, 19261927 оку жылында 6634, 1927-1928 оку жылында 6783 окушыга кебейд1.
1924 жылгы 1 сэуiрдег1 ресми мэл!меттер бойынша республиканыц 61л1м беру саласында, элеуметтiк тэрбие мекемелерiн, балалар Yйлерiнiц кызметкерлерiн косканда, барлыгы 5388 адам кызмет етп. Солардыц 3954-i орыстар (73%), 1149-ы казактар (21%), 254 -i татарлар (5%), 31-i баска улт ек1лдер1 (1%) болды (К,РОМА, 567:78). Алайда мектептерде жумыс жасаган муFалiмдердiц барлыгыныц дерлiк 61л1м1 мен б1л1кт1лш бiрдей болмады. Араларында ез кызметше сай еместер! де, кажетт бiлiмдерi жоктар да кездестi. МуFалiмдердiц ецбек акысы сол кезецдег1 элеуметпк-экономикальщ жагдайдыц аукымында орташа деп есептелд1. I-баскыштагы мугал1мдерд1ц орташа айлык жалакысы 1924-1925 оку жылында 25 сом 53
тиынды, 1925-1926 оку жылында 32 сом 85 тиынды, 1926-1927 оку жылында 39 сом 85 тиынды курса, 1927-1928 оку жылында ол 50 сомга жуык болды (Материалы, 1928:110).
Кецес Одагыныц жаца экономикалык саясатка кешу1 б1л1м беру саласында б1ршама 1лгер1 жылжуга экелдД. Бул денсаулык жэне тазалык шарттарына сэйкес келет1н мектеп Yйлерiнiц салына бастауынан кер1нд1. Дегенмен де элi болса ауылдарда мектеп y^ жайлары болмады. Ауыл мектептерi бiр белмеден туратын жертелелерде орналасты. Екiбелмелiмектептербарболатынболса, оныц бiр белмесiнде Yй кожасы отбасымен турды. Осындай киындыктар мен кемш1л1ктерге карамастан ауылдык жерлердег1 мектептердiц саны артты. Мектеп Yйлерi шик1 юртштен, агаштан салынды. Жаца екiметтiц салуына карамастан 61л1м беру саласы каржы жэне материалдык ресурстарга аса зэру болды. А. Байтурсынов 1923 жылы «ашылатын мектептерге белiнген акша 2616 муFалiмдер мен к1тапханашылардыц жалакысына гана жетедi. Балаларды окумен толык камту Yшiн 20 мыцнан аса мугал1м керек» екенiн айтты. Ол хальщты, губаткомдарды, болыстык жэне ауылдык бил1ктерд1 мектептердi ездерi ашуга, оларды устауга ез каражаттарын жумсауга жэне аса кедей отбасындагы балаларды тепн окытуды карастыруга шакырды. Шалгай жэне халык сирек коныстанган елдi мекендерде интернаттар жэне мектеп белiмдерiн ашуды усынды (К,азакстан тарихы, 2010:383). Мектептер салуга бюджеттен арнай каржы белiндi. Егер 1924-1925 оку жылында К,АССР мемлекетт1к бюджетiнен 2.709.927, жергiлiкт1 бюджеттен 3.706.864, барлыгы 6.416.791 сом каржы белшсе, 1925-1926 оку жылында мемлекетпк бюджеттен 3.295.410, жерг1лiктi бюджеттен 6.121.164, барлыгы 9.416.574 сом акша белшдД (Материалы, 1928:108). 19241925 оку жылында республикада барлык казак мектептершщ саны, соныц 1ш1нде I жэне II баскыш, I баскыш Yлгiлi-тэжiрибелi, жет1 жылдык мектептер, мектеп-коммуналар 775-ке жетт1. Бул мектептердег1 казак мугал1мдер1нщ саны 31088 адамды курады (К,РПА, 141: 1-7). Кешпел1 жэне жартылай
кешпел1 шаруашылыкты аудандарда мектеп-коммуналар кебейдД. Мектеп-коммуналарга кеб1несе кедей, жалшы, батырак, кызыл эскер балалары жэне жет1мдер алынды. Бул окушылардыц бэр1 мемлекет есеб1нен тег1н окытылды, тепн жатакханамен, тамакпен жэне ки1м-кешекпен камтамасыз ет1лд1. Ата-аналары тамактыц, кшмнщ акысын жэне баска шаруашылык шыгындарын телейт1н болса, бул мектеп-коммуналарга
орташалардыц балалары да кабылданды (Сембаев, 1967:179). 1926 жылы ^азак АССР Халык комиссарлары Кецес1 «К,азак мектеп-коммуналардыц жаргысын бек1тт1. Мектеп-коммуналарымен катар шаруа жастарыныц мектептер1 дегендер жумыс жасады. Мундай мектептерге балалар Yйiнде тэрбиеленген, жасы аскан балалар, сондай-ак кедейлер мен жалшылардыц балалары алынды. Мунымен б1рге жет1жылдык мектептер жэне ол мектептердеп окушылар кебейт1лд1. Егер 1927 жылдыц санагында 104 жет1жылдык мектеп, ондагы окушылар саны 30975 окушыны камтыса, 1929 жылдыц соцында олардыц саны 142-ге, ал окушыларыныц саны 34 422-ке жетт1. Кэаппк багыттагы II баскыш мектептерд1 кебейту жумысы да кец1нен жYрг1зiлдi. Фабрика-зауыт окуыныц мектептер1 баска автономиялы республикалардагыдай
кец ер1с ала алмады, ейткет елкеде усак кэсшш1л1ктер болмаса 1р1 кэсшорындары жок ед1. Дегенмен индустрияландыруга багыт алу фабрика-зауыт окуына ынта-ж1гер тудырды. Индустрияландыруга кажетт мамандарды дайындау жэне Yнемi толыктырып отыруды кездеген кецес Yкiметi бул оку тYрiн басты назарда устады. Бастауыш мектептер жел1с1 айтарлыктай ест1 Мэселен, 1924-1925 оку жылы казак бастауыш мектептер1 1248 болса, орыс - 1386, ал 1925-1926 жылы сэйкесшше казак - 1538, орыс - 1536 болды (Материалы, 1928:108). Окушылар саны да артты.
1927-1928оку жылында республикаданебэр1 Yш казак орта мектеб1 болды: Ташкент пен Орынборда Yлгiлi-тэжiрибе мектептер1 жэне К,ызылордада тогызжылдык мектеп. 1920-1921 оку жылында Орынборда ашылган коммуна тYрiндег1 Yлг1лi-тэжiрибе мектеб1 елкел1к
казак мектеб1 болды. Ол РСФСР Халык агарту комиссариаты Yлгiлi-тэжiрибе мекемелер жYЙесiне к1рд1 жэне К,азакстандагы ец 1р1с1 болды. Мектепте 1923-1924 оку жылында 383 адам окып, оныц 350-i интернатта орналасты. Окушылардыц катарында 47 кыз бала бар ед1. К,азак АССР ХАК-ныц нускауларын басшылыкка ала отырып, бул мектеп жерпл1кт1 жагдайларда колданылатын оку багдарламалары, педагогикалык жэне эд1стемел1к усыныстар дайындады. Оз1нщ кызмет барысында мектеп РСФСР Хак-ныц усынган Yзд1к оку материалдарын пайдаланды (Кунантаева, 1998:16). Булардан езге даярлык бел1мдер1 бар жумысшы факультеттер1 думыс 1сед1. Жогары оку орындарына тYсетiн окушыларды толык жетк1зу Yшiн ек1 жылдык даярлык бел1мдер1 онан эр1 жумыс 1стед1, бул бел1мдерге жет1 жылдык б1л1м1 бар казак жастары кабылданды.
Дегенмен ауыл мектептер1 мектеп жасындагы балалардыц тек бестен б1р белшн камтыды. Муныц ез1 б1р жагы кешпел1 жэне жартылай кешпел1 мал шаруашылыгымен байланысты болса, екшш1 жагы мектеп жасындагы балаларды мектепке тарту 1анщ жолга койылмагандыгынан хабар беред1. Эаресе казак кыздары мектепке элаз тартылды. Окуга беру былай турсын ата-аналарыныц I жалпы ресейл1к халык санагы кез1нде кыздарын жасырып калган окигалар жш кездесп. Оныц себеб1 кыздарын калыц малга сатуды кездеген пигылмен ■пкелей байланысты ед1. Мектепке кажетт1 курал-жабдыктар, жазу куралдары, карта, окулыктар жет1спед1. Балалар жертелелерде жерде немесе жыртык кшздщ Yстiнде отырып сабак окыды. Кейб1р мектептерде такта деген атымен болмады, оныц орнына тот баскан тем1р кесiнд1сi колданылды. Мугал1мдершщ бэр1 б1рдей б1л1мд1 болмады, шала сауаттылары да б1л1м беруге ынталы болды. Себеб1 когамды мугал1мнщ мэртебеа жогары ед1. Оган деген курмет пен теленетш жалакы мугал1м болгылары келеттндерге Yлгi саналды.
Б1л1м беру саласында да кецест1к идеологияныц ер1стеу1 мектептер мен
жогары жэне орта арнайы мектептер Yшiн дайындалатын оку куралдары мен окулыктардан анык кер1нд1. Дегенмен 1920-жылдардыц соцына дешн эл1 де болса улттык багыттагы казак зиялылары дайындаган окулыктар колданыста болды. Кецес екаметанщ алгашкы жылдарында орталыктан келетш оку жоспарлары мен оку багдарламаларыныц болмауы карамастан мугал1мдер жерплшт халык агарту бел1мдер1н1ц тапсырмаларын орындай отырып, мектептерд1ц жумыс жоспары мен баска да оку кужаттарын жасап, Yлкен эд1стемел1к жумыс аткарды. К,азак т^ндеп окулыктар мен эдебиеттерд1 басып шыгару К,азакстанда 1920-жылдан басталды. Окулыктар ец алдымен I баскыштагы казак мектептерш камтамасыз ету максатында басылды. Орыс жэне саны аз улт екЦдершщ мектептер1 кажетт1 окулыктарды орталыктан жэне сэйкесшше республикалардан алдырды. Жалпы эдебиетп, соныц 1ш1нде окулыктарды, педагогикалык жэне саяси сипаттагы ецбектерд1 жариялау жыл сайын кебейд1. Мэселен, 1921 жылы небэр1 3 к1тап 7500 таралыммен шыгарылса, 1924 жылы 62 басылым 183.000 таралыммен, 1928 жылы 127 басылым 1.054.500 данамен басылды. Осылардыц шшде окулыктар 22, таралымы 732.000 курады (Материалы, 1928:118).
Жерг1л1кт1 халык агарту бел1мдер1 б1рыцгай казак ецбек мектептерше арнап жаца окулыктар шыгару багытында едэу1р жумыс 1стед1. Мысалы, б1р топ методист мугал1мдер Сырдария жэне Семей облыстарыныц халык агарту бел1мдер1н1ц тапсыруы бойынша бастауыш мектептерде окытылатын пэндерд1, олардыц б1р аптадагы сагат санын аныктады. Бастауыш мектептерде мынадай пэндерд1 окытуды усынды: ана т1л1, арифметика, тарих, география, табигат тану, мемлекетпк илдердщ б1р1 (орыс т1л1), сурет салу, жалпы эн, коленер 1с1, жалпы гимнастика (Сембаев, 1967:61). Губерниялык халык агарту бел1мдер1нщ кепш1лш курстардыц оку жоспарлары мен багдарламаларын мугал1мдерд1ц жалпы б1л1м даярлыгына бешмдеп жэне мунан бурын етк1зген курстардыц багдарламаларын
есепке ала отырып, кайта жасады. Мысалы, Орал-Бекей губерниясыныц м¥Fалiмдерi бiлiм жетiлдiру курстарында мынадай такырыптагы материалдарды eTTi: ауыл шаруашылык-аумактык бiрлiктегi бiрт¥тас кауым, жергiлiктi табигат жагдайы, ауылдагы социалистiк курылыс. Жаттыгу сабактарында мYFалiмдер мемлекеттiк гылыми кецес (ГУС) беюткен багдарламалармен танысты. Бастауыш жэне орта мектептердеп жагдай осындай болса, агарту институттарында окытушылар багдарламаларды ездер1 дайындады. Мэселен, Кызылорда агарту институтында 1928 жылы I жэне II непзй бeлiмдердiц окушылары Yшiн А. Байтурсынов ана тiлiн окыту эдДстемеа жэне сызу пэндер1 бойынша оку багдарламаларын дайындады (КОМА, 4:3). Сызу пэт бойынша багдарлама кыска болганымен сызу пэнi бойынша окытылатын такырыптар барынша толык камтылган. Осы бeлiмдердiц окушыларына арналган география жэне ецбек мектебшц теориясы жэне практикасы пэндер1 бойынша багдарламаларды Т. Шонанулы, алгебра жэне геометрия пэндерi бойынша Петропавловский, денешыньщтыру - Сосин, когамтану - Бурабаев дайындады (КОМА,4). Архив корларында кэсшодактар жанындагы жумысшы факульеттерiнiц тыцдаушыларына, ягни кайта даярлыктан eтетiн м¥Fалiмдерге арналган 42 сагатка нег1зделген окытушы Погодин дайындаган «Эволюциялык iлiм непздерЬ>, «Диалектикалык материализм» курстарыныц багдарламалары айтарлыктай кызыгушылык тудырады (КОМА, 14:1-5).
Б^м беруде саяси-агарту жумыстарына ерекше мэн бер1лд1. Бул iсте сауатсыздыкты жою кезек ^тпрмейтш шаралардыц бiрiнен саналды, жетiстiктерi биiк мiнберлерде тeцкерiске дешнп кезецмен салыстыра кeрсетiлдi. 1925 жылы мамырда Казакстандагы сауатсыздык козгалысына кец серпш берген «сауатсыздык жойылсын» когамыныц бYкiлказакстандык бiрiншi съезi eттi (Кунантаева, 1998:19). 1924 жылы «Сауатсыздык жойылсын» когамыныц казакстандык бeлiмi eз жумысын бастады, 1925 жылга карай когамныц 882 бастауыш уйымына 77 800 мYше
■пркелд (К,азакстан тарихы, 2010:383). Кецес ек1мет орнаганнан кешнг1 сег1з жылдыц 1ш1нде сауатсыздыктарын жойгандар саны 245 000 адамга жектен. Алайда муны Yлкен жетаспк деп айту киын. Дегенмен тете жазуды мецгерш, окып, жаза алатындарды есепке алмаган Yкiмет казактардыц 90%-ы сауатсыз деуден танбады. Сондыктан да сауатсыздыкты жою етк1р сипатта кала берд1 Ауылдагы жаппай саяси-агарту жумысыныц непзг1 тYрi сауатсыздыкты жою мен б1л1м беру 1анщ непзп ошагы кешпел1 кызыл кшз Yйлер -кызыл отау саналды. К,азакстандагы саяси-агарту мекемелер1нщ желкк сауатсыздыкты жою пункттер1, нускаулык мектептер, шала сауаттылар мектеб1, ересектерге арналган мектептер, саяси сауат ашу мектептер! кецест1к партия мектептер1, кешк1 кецестж партия мектептер1, ересектер клубы, кызыл бурыштар, халык Yйлерi, оку Yйлерi, шаруа Yйлерi, кызыл кшз Yйлер, кгтапханалар, театрлар, кызыл шайханалар (Материалы, 1928:111) аркылы сауатсыздыкты жою жYргiзiлдi. 1923 жылдан шаласауаттыларга арналган мектептер ашыла бастады. Осындай жагдайда орталык бил1к араб жазуын латын элшпеамен ауыстыруды катац талап етп. Жерплшт халыкты байыргы мэдениет мен ■плшен, дэстYрiнен, тарихынан аластату Yшiн, орыстандыру саясатын кец келемде жYрг1зуге багытталган арнайы шара кепш1л1кке ец1 айналдырылып тYсiндiрiлдi. Араб элшпесшщ курылымы балалардыц сауатын ашуды киындатты, казак т1л1нщ барлык дыбыстык ерекшелжтерш Yйретудi камтамасыз етпедД, гылыми эдебиет пен мектеп окулыктарын жасауга орасан зор киыншылык келтард! Оныц Yстiне араб элшпеа полиграфия енеркэс1б1нде казак эдебиетш теретш жаца жет1лд1р1лген машиналарды колдануга мYмкiндiк беремедД, муныц ез1 казак "плшдеп баспасездщ дамуын катты бегеп, етмнщ кунын еду1р кымбаттатты деген желеу айтылды (Сембаев, 1967:209). ХХ гасырдыц 60-70-жылдары латын алфавитш курастырып, элшпесш дайындаган Ахмет Байтурсыновтыц кызмет тYбегейлi бурмаланып керсетщдД. «Ахмет Байтурсынов бастаган байшыл-
ултшылдар 1922 жылдан 1928 жылга дешн казак элшпесш непзшен езгертуге (реформа жасауга) карсы катты кYрес жYрг1зiп келд1 Олар элшпет езгерту туралы усыныстардыц кандайына болса да барып турган душпандыкпен карсы турып, оны казак т1л1 мен жазуын орыстандыруэд1с1депатады» деген жэне осымен Yндес айыптар тагылды. Шын мэтнде А. Байтурсынов пен оныц птрлестер1 20-жылдарда мэдениет пен б1л1м саласында ерен ецбек ащрдъ «Халкын, ез ултын CYЙген Байтурсынов казактыц туцгыш лингвист-галымы. Ол казак тл орфографиясыныц реформаторы, грамматикасы мен казак эдебитет1 теориясыныц нег1зш салушы», - деп жазды оныц замандастары. Сол жылдардагы мамандар жогары багалаган Байтурсыновтыц араб элшбш араб жазуын сэтт реформалаудыц жэне оны казак т1л1нщ фонетикалык жYЙесiне бешмдеудщ жаркын Yлг1сi болды. Бул зайырлы мэдениетт1 енпзу жэне жазудды б1рыцгайландыру 1сш мэдени дэстYрлердi сактаумен уштастыруга мYмкiнд1к тугызды (К,азакстан тарихы, 2010: 384).
¥лт кайраткерлер1тц карсылыгына карамастан К,азакстан Орталык аткару комитеттнщ президиумы мен К,азакстан АССР Агарту халык комиссарлары кецеа ездершщ 1929 жылгы 24 кацтардагы каулысында латын графикасы непз1нде жасалган казак элшпесш бектп,оны баспасез бетгнде жариялады. К,азак жастарыныц Шыгыстык тYрiкшiлд1к жэне исламшылдык багыттагы эдеби деректерш пайдаланудан аулактатып, 1лгер1 басуга кадам жасаган казак жазуына жасалган реформа сауатсыздыктыц жаца белесше жол ашты. Осыган орай кецес Yкiметi саутсыздыкпен кYрестiц келеа кезещн жYргiзуд1 колга алды.
1920-жылдары гылыми жумыс мынадай багыттарда дамыды: гылыми жэне музей мекемелер1 желшн дамыту; гылыми-педагогикалык; басылымдык; гылыми-зерттеу. Гылыми жэне музей мекемелер1 жел1с1 1925 жылы мынадай болды: музей -1; гылыми когамдар - 3; корыктар -1; гылыми
к1тапханалар - 5. 1927 жылы бул керсетк1ш былайша езгерд1: музей - 7; гылыми когамдар - 6; корыктар - 5; гылыми к1тапханалар - 5; к1тап палаталары - 1; кгтап коймалары - 2 (Материалы, 1928:112). Осы кезде гылыми-зерттеу мекемелерк К,азак гылыми-зерттеу марксизм-ленинизм институты, улттык мэдениет институты, СССР Гылым Академиясыныц К,азак филиалыныц тарих, эдебиет жэне "пл секторлары жумыс 1стед1. Жергелшт улт екЦдершен туцгыш кецеспк когамтанушы галым-мамандар: тарихшы С.Д. Асфендиаров,т1л маманы Х.К. Жубанов, философ И. Кабулов жэне М. Туленов калыптасты (Сулейменов, 1987:57-58).
Республикадагы гылыми-елкетанулык когамдар тарихи-экономикалык зерттеулер жYргiзд1. 1923 жылдан басталган бес жылдыц 1ш1нде бул когамдар елкенщ тарихы жэне экономикасы бойынша бес 1ргел1 ецбек жариялады. Республиканыц гылыми когамдарыныц курамында 100-ге жуык казак ецбек етт (Материалы, 1928:112).
К,орытынды
Осылайша1920-жылдардагыК,азакстандагы оку-агарту 1с1 революциялык жолмен кайта курудыц кецес ек1мет орнатылганнан кешн б1рден колга алышандыны жэне осы багытта б1ркатар аса мацызды кужаттардыц кабылдангандыгына кез жетк1з1лд1. Б1л1м беру дшнен ажыратылып, зайырлы оку-агарту жумыстары сауатсыздыкты жою, жаца мектеп ашу шаралары жYрг1зiлд1. Алайда мектепке керект YЙ-жайына, оку жабдыктары мен куралдарына, мугал1мдерге жэне баскарушы мамандарга тапшылык анык байкалды. Эаресе казак мектептер1 мугал1мдерге аса зэру болды. Осы орын алган олкылыктарды толтыру багытында б1ркатар ек1мдер мен нускаулар шыгарылды. Оку-агартуды жолга кою Yшiн бил1ктег1лер жэне б1ркатар улт зиялылары бар ^ш-ж1герлерш жумсады. Агарту халык комиссариатыныц табанды кызметанщ аркасында мектеп жэне оларда октын окушылар саны кебейд1 Бастауыш,
орта мектептермен катар дайындык курстары, мектеп-коммуналары, фабрика-зауыт
училищелер1, агарту институттары ашылды. Ауыл мектептер1н мектеп жасындагы балалармен камту баяу болса да жург1з1лд1. 0лке басшылары мектептерге кажетп мугал1мдерд1 дайындап, гимараттар салып, каржы бел1п, окулыктарды басып шыгарып, колдан келген шаралардыц барлыгын
жасады. Нэтижес1нде тургындар арасында сауатсыздар саны б1ршама азайып, мектепке тарту керсетк1ш1 артты.
Осы кезецдег1 оку-агартуда орын алган кемш1л1ктерд1 жоюдыц тэалдерш жэне тэж1рибесш зерделеу ХХ1 гасырдыц б1ршш1 ширег1ндеп б1л1м беруд1 заманауи талаптарга бешмдеуде пайдалану когамныц дамуы ушш утымды болары даусыз.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Архив Президента Республики Казахстан. Ф.141. Оп.1. Д.361.
2 Кызылординский областноИ государственный архив. Ф. 173. Оп.1. Д.41. Л. 6.
3 КГОА. Ф. 173. Оп.1. Д.41. Л. 49.
4 КГОА. Ф. 173. Оп.1. Д.5. Л. 34.
5 КГОА. Ф. 173. Оп.1. Д.41. Л. 44.
6 КГОА. Ф. 4. Оп.1. Д. 17. ОЦ. Л. 25-28.
7 Центральный государственный архив Республики Казахстан. Ф.81. Оп.1. Д.567.
8 К,озыбаев М., Байпаков К., Алдажуманов К., К,ошанов А. К,азакстан тарихы. Кене заманнан буг1н-ге деИ1н. 4-т. / М. Козыбаев, К. Байпаков, К. Алдажуманов, А. Кошанов. - Алматы: «Атамура», 2010. - 752 б.
9 Кунантаева К. Казакстанда халыкка б1л1м беру 1с1нщ дамуы (1917-1990 жж). Оку куралы / К. Кунантаева. - Алматы: Ы. Алтынсарин атындагы казактыц б1л1м академиясынын республикалык баспа кабинет1, 1998. - 138 б.
10 Материалы к отчету Центрального исполнительного комитета Казакской автономной социалистической советской республики на 3 сессии ВЦИК 13-го созыва. - Кызылорда, 1928. - 140 с.
11 Мадин И.Б. Высшее заочное педагогическое образование в Казахстане. - Алма-Ата, 1961. - 66 с.
12 Мусин С. Из истории учебно-воспитательной работы казахской советской школы Казахской АССР (1920-1936 гг.). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Алма-Ата, 1960. - 23 с.
13 Ривлин Е.,Туралиев У. Народное образование в Кызыл-Ординской области за годы советской власти. - Кызыл-Орда, 1957. -117 с.
14 Сембаев Э.1. Казак совет мектебшщ тарихы. Оку куралы / Э.1. Сембаев. - Алматы: Мектеп, 1967. - 305 б .
15 Сулейменов Р.Б. Великий Октябрь и культурные преобразования в Казахстане / Р.Б. Сулейме-нов. - Алма-Ата: Наука, 1987. - 88 с.
O.H. Mukhatova
Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Almaty, Kazakhstan
Education in Kazakhstan in the 1920s
Abstract. The article describes the history of education in Kazakhstan in the 1920s on the basis of an analysis of valuable documents stored in the archives of the President of the Republic of Kazakhstan, the Central State Archives and the State Regional Archives of the Kyzylorda Region. Also, it considers new views and scientific conceptual conclusions approved in the domestic historical science. The author presents the advantages and disadvantages of Soviet education in Kazakhstan more than ten years after the establishment of Soviet power.
There are analyzed important documents of the revolutionary reorganization of public education in the article. There are revealed essence and content of the decisions of the commissariat of public education on the formation and development of the education system in the region. The author describes the formation of schools of the I and II stages, seven-year education, schools - communes. The article shows the number of schools in Kazakhstan in the 1920-1921 academic year and students, the amount of funds allocated from the budget. There are shown processes of formation and development of the Leninist labor school. There are revealed directions and results of political and educational work in the field of education. According to archival sources, there are considered such problems as lack of school premises and personnel. The article considers the growth in the number of schools and students. The author studied state of education in secondary specialized and higher educational institutions. The author highlighted a problem of training of personnel necessary for the sphere of education in secondary vocational and higher educational institutions. The article provides information about the elimination of illiteracy, the transition to the Latin alphabet, the publication of textbooks, developed curricula for disciplines. There is presented a work of local departments of public education on the issue of new textbooks for Kazakh schools in the article.
Keywords: «Revolutionary military council»; «enlightenment»; «education»; «labor school»; «teacher»; «decree», «People's Commissariat of Education»; «liquidation of illiteracy»; «textbook»; «program».
О.Х. Мухатова
Институт истории и этнологии им Ч. Валиханова, Алматы, Казахстан Просвещение в Казахстане в 1920-е годы
Аннотация. В статье излагается история просвещения в Казахстане в 1920-е годы на основе анализа особо ценных документов, хранящихся в фондах архива Президента Республики Казахстан, Центрального государственного архива и государственного областного архива Кызылординской области, новых взглядов и научных концептуальных выводов, утвержденных в отечественной исторической науке. Автор показывает преимущества и недостатки советского образования в Казахстане в период в более десяти лет после установления Советской власти. Анализируются важные документы революционной реорганизации народного образования. Раскрываются сущность и содержание постановлений комиссариата народного просвещения по формированию и развитию системы образования в крае. Даются сведения о формировании школ I и II ступени, семилетнем образовании, школах-коммунах. Показывается численность школ в Казахстане в 1920-1921 учебном году и учеников, объем средств, выделенных из бюджета. Показаны процессы становления и развития ленинской трудовой школы, направления и результаты политико-просветительных работ в сфере образования. По архивным источникам рассматриваются трудности, проблемы нехватки школьных помещений и кадров. Показывается (в сравнении) рост численности школ и школьников. Изучается состояние образование в средних специальных и высших учебных заведениях. Освещается проблема подготовки кадров, необходимых для сферы образования в средних срециальных и высших учебных заведениях. Приводятся сведения о ликвидации безграмотности, переходе на латиницу, издании учебников, разработанных учебных программах по дисциплинам. Показывается работа местных отделов народного просвещения по выпуску новых учебников для казахских школ.
Ключевые слова: революционный военный совет; просвещение; образование; трудовая школа; учитель; декрет; народный комиссариат просвещения; ликвидация неграмотности; учебник; программа.
References
1 Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan [Achives of the President of the Republic of Kazakhstan]. F.141. Op.1. D.361, [in Russian].
2 Kyzylordinski oblastnoy gosudarstvennyy arhiv [Kyzylorda Region Satte Archives]. F. 173. Op.1. D.41, [in Russian].
3 KGOA [Kyzylorda Region State Archives]. F. 173. Op.1. D.41, [in Russian].
4 ^ОА [Kyzylorda Region State Archives]. F. 173. Ор.1. D.5, [in Russian].
5 ^ОА [Kyzylorda Region State Archives]. F. 173. Ор1. D.41, [in Russian].
6 ^ОА [Kyzylorda Region State Archives]. F. 4. Ор.1. D. 17. ОST, [in Russian].
7 Central'nyj gosudarstvennyj arhiv Respubliki Kazahstan [Central State Archives of the Republic of Kazakhstan]. F.81. Ор.1. D.567, [in Russian].
8 Kozybaev M., Baipakov K., Aldazhumanov K., Koshanov A. Qazaqsnan taryhy ^ne zamannan byginge deyin. 4-t. [History of Kazakhstan from Ancient times to the present V. 4.], (Аtаmurа, Аlmaty, 2010, 752 p.), [in Kazakh].
9 Kunantaeva К. Qazaqstanda halyqqa bilim beru isinin damuy (1917-1990 zh.zh). Оqu qyraly [The Development of People's Education in Kazakhstan (1917-1990). Textbook], (Y. Аltynsarin аtyndagy qazaqtyn bilim аkademiyasynyn respublikalyq baspa kabineti, АImaty, 1998. 138 p.), [in Kazakh].
10 Materialy k otchetu Centralnogo ispolnitelnogo komiteta Kazakskoj avtonomnoj socialisticheskoj sovetskoj respubliki na 3 sessii VCIK 13-go sozyva [Materials for the report of the Central Executive Committee of the Kazak Autonomous Socialist Soviet Republic at the 3rd session of the All-Russian Central Executive Committee of the 13th convocation], Kyzyl-Orda, 1928, [in Russian].
11 Madin I.B. Vysshee zaochnoe pedagogicheskoe obrazovanie v Kazahstane [Higher correspondence pedagogical education in Kazakhstan], Alma-Ata, 1961, 66 p., [in Russian].
12 Musin S. Iz istorii uchebno-vospitatel'noj raboty kazahskoj sovetskoj shkoly Kazahskoj ASSR (19201936 gg). Avtoreferat dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni kandidata pedagogicheskih nauk [From the history of educational work of the Kazakh Soviet school of the Kazakh ASSR (1920-1936). Abstract of dissertation for the degree of candidate of pedagogical sciences], Alma-Ata, 1960, 23 p., [in Russian].
13 Rivlin E., Turaliev U. Narodnoe obrazovanie v Kzyl-Ordinskoj oblasti za gody sovetskoj vlasti [Public education in the Kyzyl-Orda region during the years of Soviet power], Kyzyl-Orda, 1957, 117 p., [in Russian].
14 Sembaev A.I. Qazaq sovet mektebinin tarihy. Oqu qyraly [History of the Kazakh Soviet School. Textbook], (Mektep, Almaty, 1967, 305 p.), [in Kazakh].
15 Sulejmenov R.B. Velikij Oktyabr' i kul'turnye preobrzovaniya v Kazahstane [Great October and cultural transformations in Kazakhstan], (Nauka, Alma-Ata, 1987, 88 p.), [in Russian].
Автор туралы аппарат:
Мухатова Оразгул Хасен^ызы - Тарих гылымдарыныц докторы, профессор, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институтыныц бас гылыми кызметкер1, Алматы, Казахстан.
Mukhatova Orazgul Hasenkyzy - Doctor of Historical Sciences, Professor, Ch. Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Almaty, Kazakhstan.
