14FTAXP 03.20.0
Казак;стаига депортациямен келген этникальщ топтары вюлдершщ елеулi Yлес к;оск;аи к;айраткерлерi
Бауржан Р. Шериязданов
К,Р BFM FK Мемлекет тарихы институты, Астана, Казахстан
E-mail address: [email protected] https://orcid.org/0000-0002-6574-1016 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-134-149
Ацдатпа. Мацалада халыцтыц жекелеген этникальщ топтарына царсы репрессиялыц шаралар реттде цолданылган кецестт тоталитарлыц жуйешц Казацстанга жер аударылуын зерттеудц ацпараттыц жэне зерттеу негiздерi кврсетшен. Казацстанга халыцтарды депортациялау пробле-масыныц деректанулыц жэне тарихнамалыц базасы талданган. Жаппай саяси цугын-сургш жыл-дары Казацстанга жер аударылган халыцтар туралы мэлiметтер берлген. Негiзгi цужаттар хро-нологиялыц тэрттпен кврсетшен. Тоталитарлыц режимнщ ерекшелКтр жэне депортацияныц нацты адамдардыц вмiрiне де, жекелеген этникалыц топтарга, аймацтарга жэне тутастай елге эср царастырылган.
Сондай-ац, мацалада Тэуелйздт жылдары депортацияланган халыцтарды толыц ацтау бойынша атцарылган жумыстар туралы ацпарат берлген. Депортация тацырыбына арналган цабылданган нормативтК цуцыцтыц актлер мен гылыми эзiрлемелер зерттелген. Казiргi уацытта бгрца-тар цоргалган диссертациялар, монографиялар, ктаптар, мацалалар, депортация цурбандарыныц естелiктерi туралы мэлiмет бершен. Оныц шшде этникалыц топтардыц кейбгр вкыдерШц Казацстанда ерекше i3 цалдырган кврнектi щайраткерлерi туралы да ацпарат берлген. Осы эт-никалыц топтардыц кврнектi вкыдерШц вмiрбаяндарын царастыра отырып, автор олардыц цы-зметнц нэтижелерi мен елдц дамуына цосцан улесш щазiргi жастарга yлгi реттде кврсетуге ты-рысцан. Сонымен цатар осы багыттагы жумысты жалгастырудыц мацыздылыгы негiзделедi, оныц табысты нэтижелерi халыцтыц бiрлiгi мен Казацстан Республикасыныц аумацтыц тутастыгын сацтау жвнтдегi саясаттын кке асырудыц щажеттi шарттарыныц бiрi ретшде конфессияаралыц жэне этносаралыц келiсiмдi одан эрi дамытуга щажеттi шарттарыныц бiрi екеш айцындалган. Туши свздер: цугын-сургш; этникалыц жер аудару; этникалыц топтар; кврнектi тулгалар; эт-носаралыц келтм.
Received 10.08. 2022. Revised 15.08.2022. Accepted 15.09. 2022. Available online 30.12.2022. For citation:
Sheriyazdanov B.R. Deportation of representatives of ethnic groups to Kazakhstan and their prominent figures who made a significant contribution to the country's development // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 141. - №. 4. -С. 134-149. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-134-149. Для цитирования:
Шериязданов Б.Р. Депортация представителей этнических групп в Казахстан и их видные деятели, внесшие заметный вклад в развитие страны
Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. -2022. - Т. 141. - №. 4. - P. 134-149. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-134-149.
Клркпе
Кецес мемлекетшц большевикпк-Сталинд1к билiгi саясатында К,азакстан саяси жэне элеуметтiк эксперименттер Yшiн алац болып кана поймай, казак елi большевиктер билiгi кlауiптi деп таныган баска халыктар мен элеуметпк топтарды жер аудару жэне жер аудару орнына, полигонга айналды. 1920-30-шы жылдары Сталиндiк режим К,азакстан аумагы Кецес Одагыныц баска аудандарынан жYЗдеген мыц, шаруалар Yшiн «кулактарды жер аудару» орны ретiнде белгiлендi. Осы халыктар мен арнайы коныс аударылгандардыц кeбi К,азакстанга кeшiрiлдi. Yлкен аумак, дала, катал климат жер аударуга жэне лагерьлерге колайлы болды.
Депортация немесе мэжбYрлi гашькон
- мемлекеттщ ез азаматтарына немесе баска мемлекеттердщ субъекплерше катысты кYшпен немесе мэжбYрлеу аркылы жYзеге асыратын саяси кlуFын-CYргiн нысандарыныц 61р1. (Жуматов, 2017). КСРО-да репрессиялык, шаралар рет1нде депортацияныц eзiндiк ерекшелштер! болды. Бiрiншiден, олар эк1мш1л1к немесе соттан тыс болды. Еюншден, олар белпл! 61р адамга, жеке б!р азаматка емес, халыктыц тутас тобына, оныц iшiнде бYкiл этникалык тобына багытталгандыктан, жогарыдан койылган елшемдерге сай келетш контингенттiк жэне этникалык сипатта болды. Депортация туралы шешiмдер, эдетте, КСРО-ныц орталык органдары, негiзiнен
- Б!ржкен мемлекетпк саяси баскармасы (ОГПУ), 1шк1 iстер халык комиссариаты (НКВД), мемлекетпк кауiпсiздiк комитетi (КГБ) органдарыныц бастамасымен кабылдады. Жалпы, бурынгы КСРО-да жYзеге асырылган халыктар депортациясы институты басынан бастап адамдардыц нег1згi саяси жэне азаматтык кукыктарыныц жаппай бузылуымен байланысты болды. Адам кылмысы дэлелденбестен жазага тартылды жэне кугын-сургшге ушырады. Мемлекет басынан бастап жер аударылган халыктардыц барлык eкiлдерiн мэжбYрлi жагдайга койды. Атап айтканда, бул бас бостандыгынан айыру,
тургылыкты жерiнен кeшiру, жер аударуга немесе, арнайы коныс аударуга жiберу, бас бостандыгын шектеу жагдайында мэжбYрлi ецбекке тарту, кукыктар мен бостандыктардан айыру жэне шектеу тYрiндегi саяси себептер бойынша мемлекет колданатын эртYрлi мэжбYрлеу шаралары болды. Жер аударылган халыктар тоталитарлык режимнщ к,угын-CYргiн касiретiн толыктай керш сезшдД, бул Кецес Конституциясын, колданыстагы зацдарды бузу жэне азаматтык, кукыктарды жаппай аякка басу болды.
Арнайы жер аударылгандар Yшiн жеке к^кьщтьщ мэнi бар зац актiлерi мен нормалары катац сакталып, ал керiсiнше олардыц материалдык муц-муктажына байланысты мэселелер толык шешiмiн тапкан жок. Дегенмен, жер аударылган халыктардыц турмыс-тiршiлiктерiнде эртYрлi кедергiлер мен ауыртпалыктар кысылтаяц уакытта жергiлiктi тургындардыц да ауыр кезецдердеп турмысына орайласып келiп турды. Себеб^ бул кYштеп коныс аударылып келген халыктарга жасалынып отырган азын-аулак болса да кемектердД тургылыкты халыктыц аузынан жырып берумен бiрдей болды. Алайда, киын болса да елiмiзде мемлекет тарапынан да олардыц турмыс-■прш^ктерше, мYмкiндiгiнше материалдык колдау (мал, Yй-жай, азык-тYлiк, кшм-кешек) кeрсетiлiп турды. Согыстан кейiнгi киыншылык пен тапшылыкты халык
басынан еткерген едi (К,ожаханова, 2007: 2122).
Материалдар мен зерттеу 34iCTepi
Бул жумыстыц эдiснамалык негiзi -объективтiлiк, тарихи, жYЙелiлiк жэне гылыми принцип. Макалада жалпы тарихи эдiстер колданылады: тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялык, тарихи-жYЙелiк эдiстер. Зерттеу республика бойынша жэне мурагат материалдарыныц арнайы корларында шашырацкы орналасуымен, ал кейде кажетп мурагат-деректану базасыныц болмауымен киындайды. Осылайша, саяси куFын-CYргiн жeнiндегi деректанулык материалдарга кол жетазу узак уакыт бойы жабык болды.
Казакстанга депортацияланган хальщтар курбандардын актаудыцмацызды эдДснамалык негш, саяси курын-CYprÎH курбандарыныц осы санаты угымыныц мазмунын айкындау болып табылады. Ол Yшiн кiмдi жэне калай жерге аударылгандыгын жэне халыктарды алгашкы тургылыкты жерлерiнен жаппай, мэжбYрлеп кeшiру мотивтершц негiзi талданылады.
Жаппай саяси кугын-сургш жылдары халыктарды К,азакстанга депортациялау проблемасыныц деректанулык базасын Казакстан Республикасыныц орталык мемлекетпк архивыныц (К,Р ОМА), Казакстан Республикасы Президентшщ архивыныц (К,Р ПА) кужаттары мен материалдары курайды. Атап айтканда, К,Р ОМА бул корлардыц кужаттары: 1490 Б. коры - НКВД-ныц коныс аудару бeлiмi, ол 1989 жылгы 31 казанда купиясыздандырылган; 1137-коры Казакстан. Халык коммисарияты; 1481 кор - Казакстан жер шаруашылыгы Халык Комиссариатыныц коныс аудару бeлiмi жэне баскалар. Сонымен катар «Казакстанныц дамуына елеулi Yлес коскан кeрнектi тулгалар - этнос ек!лдерЬ> бойынша электрондык дереккоры (Казакстан этностары, 2019), «Ютапхана: Казактандык нем^тердщ eмiрбаяны» электрондык дереккорын атап e^re болады.
Талк,ылау
Халыктарды К,азакстанга ^штеп жер аудару тарихы бiркатар гылыми жумыстар мен монографиялардыц зерттеу такырыбы болды. Бул мэселенi шешуге казакстандык галым академик М. Козыбаев Yлкен Yлес косты. Академик Манаш Козыбаев казакстандык тарих гылымында алгашкылардыц бiрi болып Казакстандагы этностардыц депортациялануы проблемасына бет бурды. Алгаш рет халыктарды Казакстанга депортациялау тарихы 10-сыныпка арналган «Казакстан тарихы» атты бiрiншi басылымда жарияланды (Казакстан тарихы, 1992: 209-215)
Ал «Казакстан Тарихы» хрестоматиясында осы халыктардыц кайгылы тагдырлары туралы баяндайтын кeптеген кужаттар жарык кeрдi (Козыбаев, 1994: 256).
Осы такырып М. Козыбаевтыц баска да ецбектерщде жалгасын тапты, онда Казакстанга жер аударылган халык саны туралы жан-жакты мэлiметтер берiлген (Козыбаев, 1990:135).
Сонымен катар осы мэселе бойынша Казакстан аумагына депортацияланган халыктар халкыныц саны туралы мэлiметтердi К.С. Алдажуманов пен Е. К. Алдажуманов жазган «Халыктарды депортациялау -тоталитарлык режимнщ кылмысы» деген жумыста берiледi. Г.В. Кан «Казакстанныц корейлерi», «Казахстан тарихы» ецбектерiнде гатер^ш отырган такырып тeцiрегiнде жазды. Сонымен катар, баска да гылыми жумыстар жарык ^рген.
Кундыматериалдардыцiшiнде Н. Абуовтыц диссертациясын атап eткен жeн, ern^m ол 1936-1957 жылдары халыктарды Казакстанга депортациялау бойынша СолтYCтiк Казакстан жэне ^кшетау облыстарыныц материалдары аркылы коныс аудару жэне эвакуациялык-кeшi-кон процестерше талдау жYргiзген (Абуов, 2008: 28).
Соцгы жылдары елiмiздiц барлык eцiрлерiнде депортация мэселелерi бойынша жаца ютаптар мен мурагат материалдарыныц жинактары басылып, дайындалуда. Сондай ак, депортация мэселеа жэне белгiлi казакстандык баска этнос eкiлдерi туралы макалалар eцiрлерде де жарияланган. «Казакстан этностарыныц Казакстан халкыныц ортак тарихи жэне мэдени мурасына коскан Yлесiн зерттеу» жобасы бойынша басылымнан шыккан «Казакстан этностары: тулга, тарих, естелш» ецбег1нде карастырылган.
Зерттеу нэтижелерi
Кецес басшылыгыныц директиваларына сэйкес, этностарды тiкелей накты кeрсете отырып олардыц «сенiмdздiг1не» байланысты кYштеп, жаппай гаш!ру туралы т1келей нускаулар берiлген. Олар Казакстанга депортацияланган: кэрiстер, немiстер, поляктар, карашайлар, калмактар, шешендер, ингуштар, балкарлар, кырым татарлары.
«Шекаралык аймакты тазарту бойынша» деген тужырыммен оц^тете КСРО шекарасы бойында ТYркиямен, Иранмен, Ауганстанмен жэне батыста каушаздДк аймагын куру Yшiн, К,азакстанга ирандыктар, тYрiктер, ^рдтер, болгарлар, армяндар, гректер, поляктар депортацияланды. Бул жерде бастапкы кужаттарда накты этнос кeрсетiлмегенiмен, адамдар этникалык белгiлерi бойынша кYштеп жер аударылды. Мурагат кужаттары бойынша жаппай саяси куFын-CYргiн жылдары К^азакстанга шамамен 1053525 адам этникалык белгiлерi бойынша жер аударылганы аныкталды (Кан, 2021: 8-10). Кептеген этностар Yшiн eмiр CYрген жылдар iшiнде Казакстан екiншi Отанына айналды жэне олар калган eмiрiн кеп ултты Казакстанныц гYлденуiне арнады. Казакстанньщ Тэуелсiздiк жылдарында эрбiр накты кезецнщ мYмкiндiктерiне сэйкес Казакстанга жер аударылган халыктардыц курбандарын актау бойынша Yлкен жумыс жYргiзiлдi. 1993 жылгы 14 сэ^рде «Жаппай саяси куFын-CYргiндер курбандарын актау туралы» Зац кабылданды, монографиялар, гылыми жарияланымдар, макалалар дайындалды жэне жарияланды, депортация тарихы бойынша гылыми форумдар етюз^дД. Казак халкыныц осы жылдары аткарган камкорлыгы мен адал карым катынасы Yшiн депортациядан аман калган этностар ризашылыктарын бiлдiрiп, Нур-Султандагы «Казак елiне мыц алгыс» монумент!, елiмiздiц бiркатар eцiрлерiнде «Казак халкына мыц алгыс» ескерткiштерi орнатылды. Сондай-ак, «Алгыс айту ^ш» мерекесi бектлдД.
Халыктарды депортациялауды
тоталитарлык режимнщ кылмысы екендiгiн К. Алдажуманов ез гылыми жумыстарында терец карастырды. Мысалы К. Алдажуманов «Халыктарды депортациялау-тоталитарлык режимнiц кылмысы» атты семинарда жасаган баяндамасында «ТYрлi топтар мен сословиелердiц eкiлдерiн кeшiру согыстан бурын болган. 1917 жылгы казан тeцкерiсiнен кейiн мYлiктiк топ eкiлдерi, байлар Орал, Казакстан жэне Сiбiрге жер аударылды. Казакстанга Ресейден, Украинадан жэне
баска да республикалардан арнайы коныс аударылгандардыц саны 1936 жылга карай 300 мыц адамды курады. Осылайша, тоталитарлык режимге карсы келген калаусыз адамдарга кец галемд куFын-CYргiн тетiгi жасалды. Казакстан 30-шы жылдары жер аударган халыктар Yшiн eзiндiк резервацияга айналганын» атап кeрсетткен (Алдажуманов, 1997:16).
Корейлер тоталитарлык мемлекетте адамдардыц жаппай коныс аударуы бойынша жапа шеккен бiрiншi халык болды. КСРО ХКК мен БК(б)П ОК-нiц 1937 жылгы 21 тамыздагы «Киыр Шыгыс eлкесiнiц шекаралык аудандарынан корей халкын кeшiру туралы» № 1428-326 каулысында атап eтiлгендей, бул «жапон тыцшыларыныц» Киыр Шыгыс eлкесiне жолын кесу максатында жасалды делшген. (Кан,1994: 11-12).
Казакстанга депортацияланган
халыктарды оларды депортациялаудыц себептерiне карай 2 санатка бeлуге болады. Biрiншi санатка жататындар- «сенiмсiз халыктар» болды. Атап айтканда: кэрiстер, ирандыктар, немктер, карашайлар, калмактар, шешендер, ингуштар, балкарлар, кырым татарлары партияныц, Yкiметтщ жэне КСРО-ныц баска да баскарушы органдарыныц шешiмдерiне сэйкес, олардыц этникалык тобы накты кeрсетiлiп, жер аударылды. Бул бiзге «этникалык депортация» угымын -элеуметтiк депортациялармен катар саяси KуFын-CYргiн нысаны ретiнде бeлiп кeрсетуге негiз бередi. ДепортацияланFан этностардыц екiншi санаты - КСРО-ныц оцтустш мен батысындаFы «шекаралык белдеудi тазарту бойынша» ресми тужырымымен КазакстанFа жер аударылFандар-поляктар, кYрдтер, месхетиндiктер-турiктер жэне т. б болды.
Жалпы, КазакстанFа нем^тердщ 38%-i, шешен мен ингуштардыц 83%-i, карашайлардыц 58%-i, балкарлардыц 55%-i, гректердiц 76%-i, кYрдтердiц 62%-i, корейлердiц 59% -i жер аударылды (Депортация, 1998: 43).
Халыктарды депортациялау институты бурыюты КСРО-да жYзеге асырылFан нысанда эуел бастан адамдардыц непзп саяси жэне
азаматтык кукыктарын жаппай бузумен байланысты болды. Адам eзiне жYктелген эрекетп жасаганына немесе жасамаганына карамастан жазага жэне кугын-сургшге ушырады. Адам кукыгы мен бостандыгы бузылды. 1945 жылы 8 кацтарда КСРО Халык Комиссарлар Кецеанщ «Арнайы коныс аударушылардыц кукыктык жагдайы туралы» каулысы шыкты. Осы каулы бойынша арнайы коныстанушылар осы арнайы комендатура кызмет кeрсетет1н елдi мекен аймагынан арнайы комендатураныц руксатынсыз кетуге кукыгы жок болды. Барлык арнайы коныс аударушылар когамдык пайдалы ецбекпен айналысуга мiндетт1 болды. Мысалы, 1942 жылдыц кацтарында 15 пен 55 жас аралыгындагы барлык нем1стер ецбек колонналарына б1р1кт1р1лд1. Олардыц коныстануга кукыгы болмады. Бул кашу ретшде карастырылып, кылмыстык жауапкерш1л1кке тартылды. КСРО Жогаргы Кецес1 Президиумыныц 1948 жылгы 26 карашадагы «Отан согысы жылдарында Кецес Одагыныц белг1л1 б1р жерлерше шыгарылган адамдарды мэжбYрлi жэне туракты коныстандыру орындарынан кашып кеткеш Yшiн кылмыстык жауаптылык туралы» Жарлыгы шыкты. Осы максатка шыдамаган жэне оны жYзеге асыруга карсылык б1лд1ргендерге катысты ец катац жазалар белплендк мэжбYрлi коныстандыру орындарынан eз бетшше кеткен1 (кашып кеткен1) Yшiн к1нэл1лер 20 жылга бас бостандыгынан айырумен кылмыстык жауапкерш1л1кке тартылды (Кан, 2021: 34). 1936 жылгы КСРО Конституциясыныц «азаматтардыц нег1зг1 кукыктары мен мшдеттерЬ>, «арнайы коныс аударушылардыц кукыктык жагдайы туралы», 1шк1 1стер халык комиссариаты арнайы комендатуралары туралы ережет бек1ту туралы каулылары мен жер аударылган халыктардыц eмiрiнен алышан факт1лерге карай отырып арнайы коныс аударушылардыц кукыктарыныц бузылгандыгын кeремiз. Сонымен,
Конституцияда бектлген ецбек 12-бап жэне «кукыктык ереже туралы» каулыдагы 118-баптагы кукык рет1нде арнайы коныс
аударушылардыц тек м1ндет1 ретшде кана аныкталды. Ецбек саласындагы кукыктардыц бузылуы ецбек демалыстары мен элеуметпк тeлемдердi бермеуден кeрiндi. Осылайша, 119 жэне 120 баптар бузылды. КСРО Конституциясы арнайы коныс аударушыларга ецбек демалыстарын беруд1ц сирек факт1лер1 олардыц жYрiп-туруындаFы шектеулерге байланысты жалган болды. Шектеулер, арнайы коныс аударушылардыц жYрiп-туруларында оларга eздерiнiц кукыктарын 1ске асыруга мYмкiндiк бермед1. Т1пт1, КСРО Конституциясыныц 121-бабында Мемлекет кеп1лд1к берген б1л1м туралы бабы бузылган. Мэселен, Кызыл Ту ауданында 100-ден астам окушы 7 жылдык окуын аяктаганнан кешн, комендант руксат бермегенд1ктен окуын жалгастыруга ауданга бара алмаган (Абуов, 2008: 28).
Сонымен, депортациялау техникасын карастырсак, ол жер аударылгандарды поездарга тиеумен т1келей басталды деуге болады, ern^m ол барынша кыска мерз1мде эр1 катац купия жагдайда жYргiзiлдi. Сондыктан бул туралы хабардар ету жэне баска да тусщдДру жумыстары карастырылмады. Жер аударылгандар адамдарды тасымалдауга арналмаган, жи1, терезелер1 сынган немесе мYлде терезес1 жок, тeбеdнен су агатын, автоматты тежепштер1 жок, т.б. вагондарга тиелдД. Мундай жагдайларда жазатайым окшалар, жаппай аурулар, адамдардыц eлiмi гап болды (КР ОМА. К. 1208. Т1збе 1. 23 к. 3,5,8,9 п.). Арнайы органдардыц кeзкарасы бойынша, «^дДкп» болгандыктан жер аударылгандар гаш1ру орындарында, сондай-ак жолда жэне Казаксташа келгеннен кешн де куFын-CYрг1нге ушырады. Оларды жазалауга арнайы жиналыстар, 1шк1 ктер халык комиссариаты, Yштiктерi жэне баска да соттан тыс органдар тeрелiк етт1 (КР ОМА. К. 1208. Т1збе 1. 112 ic 1-3 п.). Депортацияныц нэтижес1нде жаппай саяси курын-сургшнщ бул тYрiне ушыраган халыктар моральдык корлауды жэне баскада азапты бастан кеш1рд1, жолда осы eмiрден eтiп кетп, денсаулыгынан айырылды, мэдени eмiрiнде шыгыша ушырады. Бул фактшердщ соцгы
жылдары 1шк1 ктер министрлш мен ¥КК-нiц купия мураFаттарын зерделеу корытындысы бойынша аныкталуда.
Мысалы, Кызылорда облысыныц муражай кужаттарына сэйкес Казакстанныц суыFы шешен, ингуш, калмактарFа, турiктерге KиынFа тYCкен. Кыскы мезгiлде YCrn калу, суык тию, ауру фактiлерi кeбейген. Осыны ескерiп облыстык кецестщ аткару комитетi Кызылорда облысындаFы ^штеп коныс аударылFандар Yшiн байпак (пима) дайындау Yшiн 116 центнер жYн бeлiп, 1944 жылдыц караша-желтоксан айларында 2840 пар байпак дайындауFа тапсырма берген. Буныц 520 парын калмактарFа, 2320 парын шешендерге бeлiп берiлген. Осы кезде Кызылорда каласыныц халкы кeмек берген. Майдан муктажы Yшiн жинаFан жылы киiмiне коса, ^штеп коныс аударылFандар Yшiн кшм-кешек, азык-тYлiк, аяк-киiм жинап бередi. Осы деректерге CYЙенсек, мысалы Кармакшы ауданыныц турFындары eздерiне жетпей жатса да, коныстанушылар жаFдайын кeрiп 152 пар аяк-кшм, 360 тYрлi киiм, 25 келi жYн, 150 литр CYт берген. Ал, КармакшыдаFы Мехзавод осында жумыс iстеп жаткан коныстанушылар муктажына 698 метр мата бeлдi. ЖалаFаш ауданыныц турFындары 7 пальто, 313 пар аяк-кшм, 202 кг жYн, 20 шалбар, 4500 сом акшалай жинап берген. Аралдыктар 57 телогрейка, 6 макта шалбар, 53 пар пима, 39 пар бэтецке, 3 пар резина ет1к жинап бердД. Бундай кeмектi арнайы KOныстанушыларFа каланыц «Челюскинец» артелi сиякты мекемелерде гарсеткен (Оразбаков, 2015: 263-269). КазакстанFа келген жер аударылFандарды арнайы жасак Yнемi бакылауда устады. Ок1мет органдарына ^д^к туындаFан жаFдайда контрреволюциялык, тыцшылык, диверсиялык, антисоветт1к Yг1т жэне т.б. жала жауылып жазаланып отырды. Жер аударылFандар: бурынFы тYрме, бурынFы эскери коймалар, Заготкожа, Союзтил коймалары, караусыз калFан мешiттер Fимараттары, клубтар, кызыл бурыштар, шошка кораларындаFы казармалар, кeбiнесе терезеаз, есiг1 жок бeлмелерге, едендерi жок кур топырак жэне т.б. FимараттарFа
орналастырылды (КР ОМА. К. 1490 с. Т!збе 1. 7 iC. 8-12 п.). ТурFын YЙлер санитарлык талаптарFа сай келмейтiн, кeбiне олар терец казбалар немесе тозыFы жеткен, бурын бос тYрFан казактардыц кыстактары болFан. Жер аударылFандардыц арасында антисанитария жаFдайына байланысты биттеген адамдар гап болды, моншалар жумыс iстемедi. Коныстанушылар eте нашар тамактанды, т1пт1 нан да жетпейтш. Осыныц 6эр1 цинга ауруыныц дамуына ыкпал етт1 жэне барлык жерде коныстанушылар осы аурудан зардап шект1. Ол мезг1лде аурудыц, eлiмнiц накты есеб1н жYргiзген жок. Коныс аударушылар арасында цинга, 1ш CYзег1, дифтерия, кызылша сиякты аурулардан баска оба, тырыскак жэне баска да жукпалы аурулардыц ошактары болды. Медициналык кeмек канаFаттанарлыксыз болды, дэр1-дэрмектер, тащыштар, дезинфекциялау куралдары жэне т.б. iC жYзiнде болFан жок (КР ОМА. К. 1490 с. Т1збе 1, 7 iC. 61-66 п.).
Климаттыц кYрт eзгеруi, жаFдай жасалмастан бeтен жерде акелу, онда eмiр CYру, нашар тамак, антисанитариялык жаFдай салдарынан депортацияланFандар арасында eлiм кeп болды. Тшт 1шк1 1стер халык комиссариаты кызметкерлершщ eздерi де естел1ктер1нде: «Б1з мундай кубылысты кылмыспен шектесет1н мYлде жол беруге болмайтын кубылыс деп санаймыз» (КР ОМА. К. 1490. Т1збе 1, 7 iC. 64 п.) деп жазды. Жер аударылFандар физикалык азаппен катар мэдени eмiрде орны толмас шыFынFа ушырады. Мэселен, 1938 жылы 13 сэу1рде Казак КСР Халык Комиссарлар Кецеанщ «¥лттык мектептерд1 кайта куру туралы» № 353 каулысы кабылданды. ОFан 1938 жылFы 24 кацтардаFы Орталык Комитетт1ц Каулысы нег1з болды. Онда былай дел1нген: «Халык Комиссарлар Кецес1 Казакстанныц халык аFарту органдарында кызмет еткен буржуазиялык ултшылдар арнайы улттык мектептерд1 (нем1с, болгар, корей жэне т.б.), олардыбалаларFабуржуазиялык-ултшылдык, антисоветт1к эсер ету орталыктарына айналдырды. ОсыFан орай олар жабылды. Бул дурыс бЫм мен тэрбие беру 1сше Yлкен
зиянын типздД, балаларды кецеспк мэдениет пен гылыммен танысу мYмкiндiгiнен айырды, эр1 карай б1л1м алу жолын кест1 (КР ОМА. К. 1692, Т1збе 1. 137 iс. 5-7 п.).
Тоталитарлык режимнщ куFын-CYрг1н саясатыныц жэне оныц жалган насихатыныц орасан зор кысымымен «сешмаз» деген белпмен халыктарды ^штеп жаппай кeшiрудiц осы киын-кыстау жагдайларында Казакстанга eмiр сYPуге колайсыз жагдайда бола тура депортацияланган халыктар казак халкыныц бауырлас кeмегiнiц аркасында гана аман калды. 0з тарихындагы ец Yлкен ашаршылык кас1ретш басынан eткерген казак халкы жаппай саяси куFын-CYрг1ннiц ауыртпалыгын басынан кеш1ргетне карамастан, сощыларын курбан ет1п, осы халыктарга олардыц eмiрiнiц ец ауыр сэт1нде бага жетпес кeмек кeрсетт1 (Кан, 2011: 210-211)
Жер аударылган этникалык топтар аштыктан, суыктан, азаптан, корлыктан, жакындарыныц eлiмiн кeрдi, аман калды. Адамдар осындай киын жагдайда eмiр CYрiп, ауыл, колхоздар курды, бала eсiрдi, салт-дэстYрiн, мэдениет1н еш нэрсеге карамастан калайша сактап калды деген сурак туындайды. Жауабында олар: б1рге eмiр CYPдiк, талпындык, б1р-б1р1м1зге барлык кте кeмектест1к, сосын аякка турдык дейд1 Бул Казакстан аумагына жер аударылган халыктардыц кeпшiлiгi Yшiн жай гана уакытша туратын жер емес, осы жерден олар eз атамекенш тапты. ТYрлi этностардыц кeптеген eкiлдерi eмiр CYрген жылдар 1ш1нде Казакстан олардыц ек1нш1 Отанына айналды, калган eмiрлерiн ел1м1здщ гYлденуiне арнады.
Олардыц арасында кажырлы ецбеккерлер, елге танылган, курметп азаматтары да аз емес. Жер аударылган халыктар да халык шаруашылыгын калпына келттрш, дамытуга барын салды. Олар eнеркэсiп пен транспорт жэне ауыл шаруашылыгы салаларындагы кажырлы ецбектер1мен елдег1 экономиканы кeтеруге атсалысты. Халык шаруашылыгын калпына келт1р1лш, дамуынан елдщ турмыстык жагдайы тYзеле бастады. Халык шаруашылыгыныц калпына келт1рудег1 ерен ецбектер1мен жер аударылган халыктар
арасынан кeптеген ецбек озаттары танылды. Казакстанныц гылымына Yлес коскан кэр1с, нем1с, тYрiк, кYрт, карашай, эз1рбайжан т.б. улт eкiлдерi арасынан Э.Г. Босс, Э.Ф. Госсен, А.Г. Рау, А.К. Курскеев, Н.К. Надиров, А.А. Мамедов, К.Н. Мирзоев, И.Т. Пак, ецбек армияшылары катарында болган М.П. Лайгер, О. Бадер, Б.В. Раушенбах сиякты танымал галымдар, А. Реймген, П. Алиев, И.Т. Хаккиев сиякты акын-жазушылар, М. Бокаев, А.К. Надиров, С.И. Сеидов сынды педагогтар т.б. атакты адамдар шыкты (Кожаханова, 2007: 21-22).
Акталганнан кешн кезшде eз ыктиярынсыз келген адамдар ата-бабаларыныц Отанына оралуга мYмкiндiк алды. Алайда олар Казакстанда калды, осында тамыр жайды, олардыц балалары, урпактары байыргы халыкпентату-тэтт1eмiрсYрiпжатыр.Олардыц катарында ел1м1здщ дацкын аскактаткан eзге этностардыц кeрнектi eкiлдерiн атап eтуге болады: Казакстанныц халык жазушысы, Мемлекетт1к сыйлыктыц лауреаты Герольд Бельгер, ^р1шш1 Мемлекетпк сыйлыктыц лауреаты, КСРО гаптеген ордендер1нщ иегер1 Ким Ман Сам, КСРО ецбек ащрген жаттыктырушысы Эдуард Эйрих, Казакстанныц ецбек ащрген кайраткер1 Асылы Осман жэне тагы баскалар. Ел1м1з тэуелс1зд1к алганнан кешн жер аударылган халыктар мен арнайы коныс аударушыларга, олардыц отбасы мYшелерiне дурыс, eркениеттi, 1зг1л1кт1 кeзкарас калыптастырды. Казак халкыныц табши интернационализм1 мемлекетт1к децгейде жалгасын тапты. Казакстанда тэуелс1зд1к жылдарында жер аударылган халыктарды актау багытында кыруар жумыстар аткарылганын айта кеткен жeн. Нормативт1к кукыктык акплер, гылыми эз1рлемелер кабылданды, диссертациялар коргалды, к1таптар, макалалар, жер аудару курбандарыныц естел1ктер1 жазылды, т.б. Олардыц урпактары буган дэн риза. ^п этностардыц б1рталай уакыт бурын киын жагдайда жаппай саяси куFын-CYрг1н жылдарында казак арасында гумыр кешкен, халкымыздыц тарихи-мэдени мурасы мен элеуметпк-экономикалык eмiрiнде eшпес
1з калды^ан, Казакстанныц этникалык топтарыныц eкiлдерi тарихымызда белг1л1. Олар туынды адамгерш1л1ктщ, толайым таланттыц, парасатты патриотизмнщ жэне КазакстанFа деген шынайы CYЙiспеншiлiкт1ц тацFажайып факт1лерше CYЙенiп, адамдардыц рухын кeтеру жэне рухтандыру максатында талай ерл1к жасаFан. Осы к1шкентай макалада кeрсет1лген кайраткерлердщ кызметшщ б1р саласы аркылы б1здщ тарихи жэне мэдени мурамыз - Казакстанда туратын барлык этностардыц, оныц 1шшде депортациядан eткен казак халкымен б1рлескен рухани, интеллектуалдык дамуына Yлес коскан 1р1 кайраткерлерлерд жастарFа eнеге ретшде кeрсету мацызды. Сондыктан баска улт eкiлдерiнiц депортациядан, кYрг1н-CYрг1н азабынан eте отыра казак халкына, казак "плше, эдет гурпына деген CYЙiспеншiлiг1не, патриотизмына тац калауFа болады. ¥лтаралык кел1с1м мен ултаралык тeзiмдiлiкт1ц Yлгiсiн ^рсете1^, елдщ наFыз патриоттарына айналFан ел тарихына, улттык б1регейл1к процесше, казак мэдениет мен т1л1тц дамуына айтарлыктай Yлес коскан кeрнект1 тулFаларды, т1л1м1здщ жанашырлары Бельгер Герольд Карловичт, Асылы Осман жэне белг1л1 археолог Fалым Зайберт Виктор Федорович, кeрнект1 жазушысы, акын Домбровский Юрий Осипович толы^ырак таныстырылады.
Асылы Осмаи 1941 жылFы 13 ш1лдеде Грузияныц Ахалкалак ауданына карасты Хавет ауылында дYниеге келген. 1944 жылFы караша айында оныц отбасы куFын-CYргiнге ушырап, Шымкент облысыныц (каз1рп ТYркiстан облысы) ТYлкiбас ауданына жер аударылады. 1957 жылы ТYлкiбас ауданындаFы Жацаталап жеттжылдык мектебш, 1961 жылы ТYркiстан педагогикалык училищесш, 1967 жылы Казак мемлекетпк кыздар педагогикалык институтыныц Филология факультетш бтрдД. Ецбек жолын 1961 жылы Жацаталап мектебшде муFалiм болып бастаFан. Педагогикалык институтты Yздiк бтрген соц осы оку орныныц Казак т1л1 кафедрасында ассистент болып кызмет аткарады. 1969-1973 жылдары аралыFында
Казак КСР Гылым академиясыныц Т1л б1л1м1 институтыныц аспирантурасында окып, б1л1мш терецдетед! 1973 жылFы мамыр айында Казак КСР Гылым академиясыныц корреспондент-мYшесi, филология
Fылымдарыныц докторы, профессор Ахмеди Ыскаковтыц жетекш1лшмен Мухтар Эуезовтщ «Абай жолы» романы бойынша «Казак "плшдеп синонимдес еттспктердщ семантика-стилистикалык кызметЪ>
такырыбында кандидаттык диссертациясын KорFайды. 1973-1981 жылдары аралыFында Казак КСР Гылым академиясы жанындаFы Т1л б1л1м1 институтыныц к1ш1 Fылыми кызметкер1, 1981-1991 жылдары аралы^ында аталFан институттыц аFа Fылыми кызметкер1, жетекш1 Fылыми кызметкер1, 19931996 жылдары Казакстан Республикасы Министрлер Кабинет жанындаFы Т1л комитет1тц ¥лт ттлдерш дамыту бeлiмiнiц бастыFы, 1996 жылдан ¥лт саясаты жeнiндегi комитеттщ Мемлекетпк т1лд1 дамыту, терминология жэне ономастика жeнiндегi Бас баскармасыныц бастыFы болып кызмет аткарды. Асылы Осман ес1м1 кeзiкаракты гапш^кке кещнен таныс. Ол мемлекетпк т1л - казак т1л1тц мэртебесшщ артуына, улттык мураларымызды улыктау жолында кажырлы кызмет аткарып жYрген жанныц б1р1 де б1регеш. Оныц авторлыFымен казак т1л1 жeнiнде, тэуелаздДк турасында гаптеген Fылыми к1таптар мен ецбектер жарык кeрдi. Атап айтканда, оныц авторлы^ымен 1991 жылы «Казак "плшдеп синонимдес еттспктердщ семантика-стилистикалык кызмет!» атты монография, 1994 жылы «Казакша-тYрiкше-орысша тглашар», 2011 жылы «КазаFым барда мен бармын», 2012 жылы «Т1л тэуелаздш - ел болашаFы» к1таптары жарык кeрдi. Сондай-ак ол 1974-1986 жылдары шыккан он томдык «Казак т1л1тц тYсiндiрме сeздiгiн» курастырушылардыц б1р1 А. Эликызы эртYрлi eзектi такырыптарды каузаFан 400-ден астам Fылыми макаланыц авторы. Асылы Осман жер аударылып келш Казакстанда eсiп-eнiп, казактыц ана т1лш, дДлш, салты мен дэстурiн насихаттаудан танбай келедт Т1л саясатыныц мэт мен мацызын кeпшiлiкке
угындырып жYрген мемлекетш1л тулга. Ол казак т1л1тц мемлекетпк т1л репндеп рeлi мен мэртебес1н кeтеру, оны когамныц барлык саласында белсенд тYрде колдану мэселес1н алга койып келедД. Т1л жанашыры 1998 жылдан бер1 Алматы облыстык эз1рбайжан этномэдени орталыгы мен «Мемлекетпк т1лге
- курмет» когамдык б1рлестшнщ тeрайымы жэне «Мемлекетпк т1л» когамдык козгалысы тeраFасыныц орынбасары кызметш аткаруда. Осыган орай «Казак y™» газет1не берген сухбатында « Т1лщ жок болса, тугщ жок екетн тусшет1н кез алдекашан жеткен. Сондыктан, казактыц плш б1лмейтщдер, Yйрену керек, Yцiлу керек. Казактыц плш угышанда гана оныц кадДрше де жете аламыз». (Казак Yнi №15-16 2020)
А. Осман - Казакстанныц ецбек ащрген кайраткер1. Ол «Достык», «Парасат», «Бауыржан Момышулы» ордендер1мен жэне б1рнеше медальдармен марапатталган, «Мэдениет кайраткерЬ>, Казакстан халкы Ассамблеясыныц «Б1рл1к», «Батыр шапагаты», «Сауап», «К1тап мэдениепне коскан зор Yлеd Yшiн» медальдарымен жэне Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат министрлшнщ Курмет грамотасымен марапатталган. «Т1л жанашыры», «¥лт жанашыры», «Ана плЪ>, «Нур Отан» партиясыныц «Белсенд кызмеп Yшiн» белплер1нщ иегер1 Алматы каласыныц жэне ТYркiстан облысыныц ТYлкiбас ауданыныц «Курметп азаматы».
Асылы Осман eзi туралы: «Мен казак гозшщ, казак дДл1нщ, салт-дэстурлер1 мен эдет-гурыптарыныц, казак ^йлершщ туткынында, аккeцiл эр1 жайдары далалыктардыц кушагында калдым. Мен казак ахуалында, казак туткынында болганда eзiмдi жайлы сезшемш ... Мен казак ауылыныц тэрбиеленуш1с1мш» (Асылы Осман, 2022). Кeрнектi кайраткер «Айкын» журналына берген сухбатында: «Елдеп ултаралык татулык, кецдДк, б1рл1к, ынтымак
- бэр1 кeкте Кудайдыц, жерде казакка тэн дархандыктыц аркасы. Казактыц мемлекет кураушы ел екетн казак кана сезшш коймай, бYкiл Казакстан тургындары шын ниетпен
шепншектемей мойындап, б1рл1кте б1л1кп де пайдалы ктер аткарып, казак ултыныц тeцiрегiне топтассак, рухани мэртебем1здщ тугыры бшктейдД, силастыгымыз шыркау бшкке самгайды»- деп атап eткен. (Айкын, 2020, №159.)
Герольд Карлович Бельгер
Кeрнект1 жазушы, аудармашы, публицист, эдебиеттанушы, когам кайраткер! Казакстан Жазушылар одагыныц мYшеd. КР Жогаргы Кецеанщ депутаты. Герольд Карлович -бул б1здщ кeпэтносты мэдениепм1з бен эдебиет!м1здщ феномет. Ол казак акындары мен жазушылары туралы тутас шыгармалар кттапханасын курды. Герольд Карловичтщ аркасында орыс т1лдД окырмандар Бешмбет Майлиннщ, Габит МYdреповтiц, Эб1ш Кек1лбаевтыц шыгармашылыгымен таныса алды. Бельгер туралы: «Казактыц жаны бар орыс нем1сЬ>, «Соцгы казак», «Белг1ленген изотоп», «КYрескер, емш1, тэл1мгер», «Б1здщ ар-ожданымыз», «¥лы Даланыц ¥лы нем1с1» - казакстандыктар эл жылдары улы тулгага осындай тецеулер арнады. Тег1 нем1с бола тура, ол eзiн казак деп санайтын жэне eзi туралы: «... Ом1р1мнщ 43 жылын казактардыц арасында, казак плше кулагымныц курышын кандырумен келген екенмш. Менщ угым-туйапмде казак т1л1 кудды казактыц осынау кецпешл, мешрбан даласы сиякты гажайып ушан-тещз бай, шешен де кeркем т1л. Тек сол оралымды бай т1лдД «киыннан киыстырар ел данасы» керек. Оз басым осылай тусшемш».
Ол эркашан Абайдыц улылыгына тагзым етш, оныц кара сeздерiнен Yзiндiлер келтарудД жаксы кeретiн. ЕдДл немктершщ отбасында дYниеге келген. 1941 жылы Сталиннщ жарлыгымен этникалык нем1с реттнде КСРО-ныц барлык нем1стер1мен катар Ес1л eзенiнiц бойындагы СолтYCтiк Казакстан облысындагы Ыскак Ыбыраев (бурынгы Терецсай) казак ауылына жер аударылды. Ом1ршщ кызыкты факпа - оныц казак мектебщде окуы. Ол казак тшш жет1к бшетш Алматыдагы Казак педагогикалык институтыныц (каз1рг1 Абай атындагы Каз¥ПУ) филология факультетш
тэмамдап, казак филологы болды. Ол туралы белпл1 кецес жэне казакстандык сыншы жэне эдебиеттанушы, филология Fылымдарыныц докторы, профессор, Казакстан Республикасы Жазушылар одаFыныц мYшесi В.В.Бадиков: «Оныц 1шк1 устанымы ец алдымен Казакстанныц eзiнiц Отаны, казак т1л1... - оныц басты рухани мурасы мен байлы^ы, ек1нш1 мэдениет ...болып табылады. Озш Тэуелаз Дала азаматы ретшде сезшед - eз елше, туFан жерше кажет адам рет1нде санайды».
Атамыздыц халыкка арналFан данышан шздерк «Казак, канша тырыссац да, американдык бола алмайсыц. Казак болып кал. Сет куткаратын осы».
Герольд Карлович - 45 к1таптыц жэне 1600-ден астам жарияланымныц авторы, 2000-нан астам рецензия жазды. Казак прозасыныц ондаFан томын, сонымен катар «Дом скитальца» казак "плшен орыс т1лше аударFан. Ол туралы 3 диссертация, 2 монография, 400-ге жуык макала жазылды, дерект1 фильмдер т^с1р1лд1. ШыFармашылык мурасы: орыс жэне казак "плдерше 200-ден астам туындыларды; «Гете жэне Абай» зерттеу ецбектер1, «Шыц», «Туыстыктыц жанды eрнектерi», «АсылFа абай болайык», «Акындар сыры» т. б. казак, орыс, нем1с т1лдершде оннан астам макала, «Мунартау» атты кeркем эцпме, «Мотивы трех струн», «Тас eткел», «Гете и Абай», «Завтра будет солнце», «Земные избранники», «Тихие беседы на шумных перекрестках», «Этюды о переводах Ильяса Жансугурова», «Казахское слово», «В темный час перед рассветом», «Карл Бельгер - мой отец» т.б.
Герольд Карлович узак уакыт бойы ауыр наукаспен ^ресш, 28 жыл балдакпен жYрдi. Ол eзiнiц жумысын токтатпай, белсенд жэне жемкт шыFармашылык жылдарында Yш т1лде 70-тен астам кттап пен 2 мыцFа жуык жарияланым шыFарды. Герольд Бельгер казак т1лш жет1к мецгерген жэне жазбаша, ауызша жетк1зген сeздерiнде халыкты б1рнеше рет мемлекетпк т1лд1 YЙренуге жэне казак т1л1тц сулулыFын тYсiнуге шакырFан. Марапаттары Президентт1к Бейбттшлж жэне рухани келшм сыйлыFыныц лауреаты, Парасат ордеш «Германия Федеративт1 Республикасына ецбег1 Yшiн» ордеш. Шынында да саналы
^мырыныц сэулел1 сэттерш эдебиет элемше баFыштаFан Бельгердщ казак халкына деген махабаты шы^армалары аркылы кeптеп кeрiнiс табады. ОFан жазушныц «Абай и Гетте» зерттеу ецбепндеп: «Менщ Абайды тануым Гетет тYсiнуден басталуFа тшс сыкылды едт Б1рак бэр1 кер1с1нше болып шыкты. Мен эуел1
Абай аркылы Гетеш таптым .....». (Егемен
Казакстан 19.11.2020). Осы шыFармаFа байланысты белпл1 акынымыз К Салыков eзiнiц «ГЕТЕ, АБАЙ ЖЭНЕ БЕЛГЕР» деген туындысында:
Герольд Бельгер-Гете, Абай б1лг1р1, Муцы ортак болмаса да, б1р д1н1. Бала ^нде eз атасы Гетемен Абай атам таныстырды б1р кYнi. («^кжиекке тарткан кeш», 1997.)
Тарихи тYЛFаныц ес1м1н есте калу максатында 2017 жылы Алматы каласыныц Наурызбай ауданындаFы кeшеге Герольд Бельгерд1ц ес1м1 бер1лд1. Казакстан Республикасыныц ¥лттык к1тапханасында Бельгердщ Yш муражай бeлмесi жумыс 1стейд1. Алматыда жыл сайын «Бельгер элемЪ> республикалык Fылыми конференциясы eтедi. Г.Бельгердщ 85 жылдык мерейтойына орай, 2019 жылдыц 25 казанында «Видергебурт», Казакстандык «Рухани Жащыру» KOFамдык даму институты, Казакстан халкы Ассамблеясы жэне М.Козыбаев атындаFы СолтYCт1к Казакстан мемлекетпк университет! б1рлесе отырып, конференция eткiздi. Бельгерд1ц кeптеген кужаттары мен колжазбалары Казакстан Республикасы Президент1н1ц архив1не тапсырылды. Жазушыныц жеке к1тапханасы ТYрк1стан университета мен Алматы к1тапханаларына бер1лд1. Жазушыныц ес1м1 таска басылFан тактайша орнату рэс1м1не катысып сeйлеген белг1л1 акын Олжас СYлейменов: «Кандай адам Казакстанныц символына айнала алады? деген сауалFа еш бeгелместен Герольд Бельгер деп жауап берген болар едДм» деп жауап берген болатын». (Егемен Казакстан 19.11.2020 г.). Герольд Бельгердщ аты умытылмайды. Оны карапайым халык еске алады, курметтейдД, окиды, дауысын тыцдайды. Оныц дауысы эрдайым дэл, шынайы жэне шыншыл болатын (Казакстан этностары, 2019: 41-45).
Виктор Федорович Зайберт, тарих Fылымдарыныц докторы, археология профессоры, КР ЖоFарFы Аттестациялык комиссияныц мYшесi), КР Элеуметтану Fылымдары академиясыныц корреспондент-мYшесi, ХХ Fасырдыц сенсациялык археологиялык жацалыктарыныц б1р1 - Ботай мэдениеттнщ авторы. BYг1нде СолтYCтiк Казакстан eлкетану муражайында ежелп Ботай конысынан табылFан 200 мыцнан астам артефакт сактаулы. ¥зак жылFы кажырлы да кажырлы ецбепнде Виктор Зайберт ботайлыктардыц жоFары даму децгешн дэлелдеп кана коймай, сонымен катар сенсациялык жацалык ашты: алты мыц жыл бурын Солтустiк Казакстан аумаFын шарпыFан халык жылкыны колFа YЙретiп, оны eсiрумен табысты айналыскан. Бул бурын болFан жылкы eсiру теориясын тубегейлi eзгерттi.
Профессор Зайберт eз Отанынан тыс жерде де танымал, Оксфорд жэне Эдинбург университеттер1нде дэрк окыды, КР элеуметпк Fылымдар Академиясыныц, Берлин каласындаFы Германия археологиялык институтыныц жэне Казакстан нем^тершц Гылыми бiрлестiгiнiц корреспондент-мYшесi. Виктор Федорович 1947 жылы СолтYCтiк Казакстан облысында дYниеге келген. Оныц ата-анасы,кeптегеннемiстерсиякты,Поволжье Нем1стер Республикасынан КазакстанFа жер аударылды. Экеа ецбек армиясынан eтiп, 1946 жылы СолтYCтiк Казакстан облысыныц Николаевка ауылына оралды. Экеа Фридрих (Федор) Ек1нш1 дYниежYзiлiк соFыска катысушы, ер1кт1 тYрде Кызыл АрмияFа жазылып, 1шк1 ктер халык комиссариатыцан тексеруден eткен. ¥рыстарFа катысып, ек1 жаракат алды. Емделш болFан соц, кайтадан арнайы тексеруден eim, майданFа оралды. Б1р рет OFан нем1с т1лш б1лет1н этникалык нем1с ретшде ОралFа 19 эскери туткындарды алып жYPуге тапсырылды. Б1рнеше кYннен кешн адамдардыорналасканжерiнежеткiздi.Акыры эскери комиссариата^ келш, 19 туткындарды пакеттеп кужаттармен табыс етт1. Буйрык орындалды. Комендатуралар пакетп ашып, т1зiмнен 20 адамды кeрдi, ал эскери туткын 19 адам. Б1рден толкулар мен айкай шыкты.
Сол кезде Ф.Ф. Зайбертттщ кандай жаFдаЙFа тап болFанын тусiнуге болушы ед1 Сосын эскери туткындардыц аттарын т1з1ммен атай бастаFанда....жиырмасыншы болып бул тшмге Ф.Ф. Зайберттщ eзiн жазып коЙFан болып шыккан. Бул жаFдай 1шк1 1стер халык комиссариаты кызметш1лершщ аяусыздыFы мен каталдыFына таFы да б1р дэлел. Фридрих Зайберттщ эскери туткын жэне жаудыц т1лш жаксы б1летш кYзетшi рет1нде жаца eмiр кезещ басталды. Ал 1946 жылы Ф.Ф. Зайберт демобилизацияFа тYсiп, eзiнiц туыстары мен жакындарынан 1941 жылдыц кYзiнде казактардыц нем1стерд1 жаксы кабылдаFанын, барлык куFын-CYрг1нге ушыраFан халыктарFа пана берш, камкорлык жасаFанын еспген. Осылайша олар Солтуст1к Казакстан облысына келген. Зайберт отбасы ел1м1зд1ц иплшне кызмет етуд1 бастFан. Б1р жылдан кей1н ег1здер, Виктор жэне Эльвира дYниеге келд1. Зайбертт1ц бYкiл отбасы музыкалык, барлык аспаптарда ойнайды. Экеа Саратов музыкалык техникумын 61т1р!п, гаптеген жылдар бойы КазакстандаFы вокалдык-аспаптык ансамбльд1 баскарды, ол кeптеген жылдар бойы музыкалык байкауларда б1р1нш1 орын алды. 1н1лер1 осы мамандыкты тацдап Владимир гап жылдар бойы СКО Ес1л аудандык мэдениет бeлiмiн баскарды, Юрий СолтYCтiк Казакстан облысыныц белпл1 композитер, энш1с1.
Жас кез1нде Виктор Федорович отбасында музыкаFа деген CYЙiспеншiлiкке бой алдырFанына карамастан, Петропавл педагогикалык институтына тарих
факультетше тYсуге шеш1м кабылдады. Б1л1м кумар студент гап уакытын к1тапханада жэне eлкетану муражайында eткiздi. Дэл осы жерде OFан тарих Fылымдарыныц докторы жэне Челяб1 археологиялык мектеб1н1ц непзш калаушы Геннадий Борисович Здановичпен танысу сэт1 тYCт1. Осы сэттен бастап Виктор Зайберттщ eмiрi археологиямен ты^ыз байланысты болды. Виктор Федорович КСРО ГА Археология институтыныц аспирантурасын 61т!рд1. Мэскеуде, «неолит Северного Казахстана» такырыбы бойынша кандидаттык диссертация, КСРО Гылым Акадмиясында Новос1б1р
к. докторлык диссертациясын коргады. СолтYCтiк Казакстан М.Козыбаев атындагы университеттщ археология жэне этнография оку-гылыми орталыгыныц жетекшш болды. Виктор Федорович б1рнеше мэрте шетелге жумыска жэне тарихи Отанына шакырганына карамастан Казакстанга деген ыстык ыкыласын eмiр бойы сактады (Библиотека, 2022: 35).
Домбровский Юрий Осипович Кецеспк прозаныц кeрнектi жазушысы, акын, эдебиеттанушы, мемуарист. Домбровскийдщ шыгармашылыгын шартты турде ек1 кезецге бeлуге болады: казакстандык (1933-1955) жэне мэскеул1к (1956-1978).
Казакстанга жер аударылган уакытта ол eте жас, ешк1мге белг1с1з жэне eмiрi киыншылыкка толы болды. Осы eцiрде ол улкен шыгармалардыц танымал авторы болып калыптасты. 1933 жылы туткындалып, Мэскеуден Алматыга жер аударылды, оныц eмiрiнiц кeп бeлiгi осы каламен байланысты болды: «Мен 1933 жылы элемдеп баска калаларга уксамайтын ерекше каланы б1ршш1 рет гар^Дм. Сол кезде ол мет калай тац калдырганы еамде».
Жазушы eзiнiц «Хранитель древностей» (1966) романында апорт туралы жазады: «Бул шын мэтнде керемет алма - улкен, жаркыраган, ашык кызыл туа бар. Мен оны алгаш кeргенде eз газ1ме сене алмадым. Ол улкен раушан гулдердщ сурет бар кара кацылтыр табакта жатты. Табакта уш алма гана болса да, раушан гулдер алмалардыц касында улкен болып кeрiнбедi, дегенмен де олар ыдыстыц барлыгын камтып жатты - жаркыраган, лакталган жэрмецкел1к матрешкалар тэр1здес, жарык пен кeктiц
куйындары сиякты бояулармен эшекейленген ...».
Домбровский Тастакта (Алматыда) бес баласы бар жеар казак эйелшен бeлме жалдап турды. Кунде тацертец эйел нан шарш, оны алты бeлiкке бeлетiн - балаларына жэне бейтаныс адамга. Домбровский муны ес1не алган сайын кeз жасын тыя алмайтын.
Юрий Домбровский казак тДлДн жетгк мецгердД. Ол казак жазушыларыныц шыгармаларын орыс т1лше аударды,
шебердщ колынан Габит Муареповтщ, Сэбит Мукановтыц эцг1мелер1 мен повестер1, 1лияс Есенберлиннщ «Катерл1 eткел» жэне «Айкас» романдары аударылып шыкты.
Сондай-ак, публицист кeрнектi суретш1лерге - туцгыш казак суретшш Эбшхан Кастеевке, сэулетш1 Андрей Зенковка жэне баскаларына арнап макалалар сериясын шыгарды. Ю.Домбровский режиссер Шэкен Аймановпен, жазушы ЭбдДжэмш Нурпешсовпен жэне драматург Тахауи Ахтановпен достык карым-катынаста болды.
Юрий Домбровский ушш казак мэдениет! кымбат болганы соншалыкты, ол тштг мэскеул1ктер Юрий Казаков пен Владимир Дудинцевтг эцг1мелер1мен кызыктырып, Алматыга кeшулерiне себепкер болды. Кешн В.Дудинцев Юрий Домбровскийдщ б1рнеше рет: «Сайтан алгыр, казактар тэуелс1здшн кашан жариялайды?» деп сураганын ес1не алады.
Домбровскийдщ шыгармашылыгы
гуманист^ идеалдарга толы. Ецбектер1нщ непзп такырыбы: тоталитарлык когам болмысы жэне жеке адамныц моральдык -адамгерш1л1к кундылыктары арасындагы орын алатын карама-кайшылыктар. Жазушыныц атакты «Обезьяна приходит за своим черепом» романы жарык ^руге дайын болган уакытта Домбровский туткындалды жэне барлык колжазбалар тэрк1лендД. Акталганнан кешн Мэскеуде Домбровскийге ес1м1 купия болып калган бейтаныс адам келш, оны eртеп ж1беру туралы буйрыкты орындамаганын айтып, колжазбаны кайтарып бередД. Марапаттары «Новый мир» журналыныц сыйлыгы (1964). Ом1рден eткеннен кешн Альбин Мишель баспа уйшщ «1979 жылгы ец узд1к шетелдДк к1табы ушш» марапаты (1979, Франция). (Казакстан этностары, 2019: 82-83).
К,орытынды
Ел1м1здДц Туцгыш Президент1тц «Болашакка багдар: рухани жацгыру» багдарламалык макаласында «бейб1тш1л1к пен турактылык eздiг1нен пайда болмайды, б1рак олар кун сайын тынымсыз ецбек
етудщ нэтижеа болып табылады» деген болатын (Назарбаев, 2017). КоFамдык сананы жащыртудыц тутастыFы, келешеп мен 6!р!здДлш ол елдщ eткенiне курметпен карауды калыптастыруFа Fана емес, сонымен катар каз1рг1 заманFы полиэтникалык KOFамныц кундылыктары мен жеттспктерш сактай отыра камтамасыз етшу мYмкiн. Патриотизм-бул барлык улт азаматтарын ортак Отанында бiрiктiрет1н бастау. Тэуелаз Казакстан жаFдайындаFы отызжылдык eмiр тэж1рибес1 казакстандык патриотизм каFидат жэне саяси процесс ретшде республиканыц элеуметпк б1рлш стратегиясына оныц этностык эралуанды^ында ресiмделетiнiн дэлелдейдт Тэуелаз Казакстанныц идеалы -барлык улт азаматтарыныц тецдш, eркендеу, демократиялык, кукыктык мемлекет. Табысты коFамныц гуманист1к мураттарFа да, мемлекеттщ туракты дамуыныц мшдеттерше жауап беретш кундылыктар жYЙесiн жаппай санада кабылдау негшнде кана калыптаса алатындыFы жалпыFа белплт Казакстан Республикасы тэуелаз улттык мемлекеттiлiктiц eзiндiк моделш кура алды, мунда оныц непзп курамдас бeлiктерi бар - патриотизм кундылыктары, ерекше этномэдени дэстYрлер, коFамдык келшм жэне улттык б1рл1к. Осы макалада киын -кыстау кезде Казаксташа депортациямен келген кейб1р этнос eкiлдерi туралы, олардыц келешектеп тэуелаз казак мемлекет Yшiн адал ецбек етш, сол жылдары мемлекет1мiздiц непзш калауFа Yлес косканы туралы баяндалды. Сонымен катар, eткен жылдары
гап улттардыц, оныц 1ш1де ецбецкор кэрк халкыныц, солтYCтiк Кавказдан келген бауырлас халыктардыц eкiлдерiн келешекте зерделеу жeн болар. Сондай ак, каз1рг1 тэуелаз ел1м1здщ отыз жылдыFын aскaрFaнымыздa сол депортациямен келген этностардыц тeртiншi урпaFы казак халкымен б1рге коян колтык Казакстанды eркендетуге, дaмытуFa, елдщ б1рлшн сактауда eз Yлестерiн косуда. Сондыктан халыктыц ортак тарихи жэне мэдени мурасын сактау жэне арттыру, тарихи жaдыFa, оныц туракты кундылыктары мен жоFaры моральдык мaFынaлaрынa адал болу - б1здщ колымызда. Тэуелаз Казакстанныц кундылыктары, тарихы мен мураттары мацызды символдык ресурстар болып табылады, олар элеуметпк дамудыц белпл1 б1р кезещнде материалдык капиталдан гeрi мацызды рeл аткарады. Казакстанныц ортак тарихи жэне мэдени мурасын куруFa катыскан окиFaлaр мен тулFaлaрдыц тшмш толыктыра отырып, этносаралык катынастардыц каз1рп саласы туралы накты мазмунын зерделей отырып, казакстан диаспораларыныц ел дамуына коскан Yлесiн жандандыру жэне насихаттау мацызды максат. Себеб1, eткен жылдары оцтуст1к облыстарда орын aлFaн ултаралык келiспеушiлiктер бул мэселеш барлык уакытта назарда устау керектшн айкын кeрсетуде. ОсыFaн орай ел1м1здег1 конфессияаралык жэне этносаралык келшм мемлекет тутасты^ыныц, б1рлшн жэне оны демократиялык кайта куру жолымен iлгерiлетудiц кажетп шарттарыныц б1р1 болып табылады.
Эдебиеттер Ti3iMi
Асылы Осман. [Электрон. ресурс]. - 2022. - URL: https://kazmkpu.kz/kz/asili-osman-alievna (дата обращения: 05.05.2022).
Алдажуманов К,. «Хальщтарды депортациялау-тоталитарлыщ режимнщ ^ылмысы». Семинар мате-риалдары. Халыктарды депортациялау жэне адам ку^ыщтары мэселесi. Жина^. Алматы, 1997. 12 мау-сым,16.
Абуов Н. Депортации народов в Казахстан в 1936-1957 гг. (на материалах Северо-Казахстанской и Кокчетавской областей): автореферат. на соиск. уч. ст. к.и.н Караганды2008, 28
Ай^ын. - 2020. - № 159. - Б. 3
Библиотека: Биографии известных немцев Казахстана. [Электрон. ресурс]. -2021. - URL: http:// wiedergeburt-kasachstan.de/library/biografii-izvestnyh-nemtsev-kazahstana/ (дата обращения: 04.06. 2022)
Депортация народов и проблема прав человека. Алматы, 1998. - С.11.
Жуматов Д.С. Халыктарды Казакстанга депортациялау мэселеа бойынша тарихнамалык шолу. Элек-троный журнал «edu.e-history.kz» 2017. № 2 (10). . [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://edu.e-history. kz/ru/publications/view/697 (дата обращения: 05.05. 2022)
Казахстан этностары: Тулга, Тарих, Естелш. - Нур-Султан, 2019. - 500 б.
Кан Г.В. История Казахстана. Учебник для вузов. - Алматы. 2011. - 311 б.
Кан Г.В. Казакстанныц корейлерг - Алматы. - 1994. - 185 б.
Кан Г.В. () Основные направления деятельности 4 рабочей группы по нереабилитированным жертвам насильственно депортированных в Казахстан народов. Алматы, 2021. - Б.11.
Казак Ym. 2020. № 15-16. - Б.11.
Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. Казакстан тарихы. Хрестоматия. - Алматы, 1994. - 256 с.
Козыбаев М.К. Казакстан тарихнамасы: тарих сабактары. - Алматы: Рауан, 1990. - 135 с.
Козыбаев М.К. «Казакстан тарихы» орыс тШндеп 10-сыныпка арналган мектеп окулыгы. 3-ш ба-сылым. Алматы. 1992. - Б. 209-215.
Кожаханова К. К. () «Казакстанга жер аударылган халыктар жэне олардыц Республиканыц халык ша-руашылыгын калпына келпрш, дамытуга коскан Yлесi (1946-1960 жылдар)», т.г.к. дэрежесш алу Yшiн эзiрленген авторефераты. Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц. - Алматы, 2007. - Б. 21-22.
«Кекжиекке тарткан кеш». - Алматы: Жазушы, 1997. - 246 б.
Назарбаев Н.А. «Болашакка багдар: рухани жацгыру» макала. [Электрон. ресурс]. -2021. - URL: https:// www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy (дата обращения: 14.06.2022).
Оразбаков А.Ж. ¥лы Отан согысы жылдарында Кызылорда облысына KYштеп коныс аударылгандар. // Международная научно-практическая конференция История второй мировой войны: новые источники и интерпретации (к 70-летию победы в Великой отечественной войне). - Астана, 2015. - Б. 263-269.
«Егемен Казакстан». - 2020. - 12 б.
Б.Р. Шериязданов
Институт истории государства КН МОН РК, Астана, Казахстан
Депортация представителей этнических групп в Казахстан и их видные деятели, внесшие заметный вклад в развитие страны
Аннотация. В статье отражены информационные и исследовательские основы изучения депортации в Казахстан применявшейся советской тоталитарной системой в качестве репрессивных мер против отдельных этнических групп населения. Проанализирована источниковедческая и историографическая база проблемы депортации народов в Казахстан. В хронологическом порядке показаны основные документы с данными о народах, депортированных в Казахстан в годы массовых политических репрессий. Рассмотрены специфические особенности тоталитарного режима и влияние депортации как на жизнь конкретных людей, так и на отдельные этносы, регионы и страну в целом.
В статье также представлена информация о проделанной за годы независимости работе по полной реабилитации депортированных народов. Изучены принятые нормативные правовые акты и научные разработки посвященные теме депортации. К настоящему времени защищено ряд диссертации, написаны книги, статьи, изданы воспоминания жертв депортации, на электронных порталах и библиотеках опубликована информация о выдающихся деятелях депортированных в Казахстан этнических групп, оставивших особый след в истории страны. Рассматривая биографии отдельных наиболее видных представителей этих этносов автор стремился показать результаты их деятельности и вклад в развитие страны как пример для современной молодежи.
В заключении обосновывается важность продолжения работы в данном направлении, успешные результаты которой будут способствовать дальнейшему развитию межконфессионального и межэтниче-
ского согласия как одного из необходимых условий реализации политики по сохранению единства населения и территориальной целостности Республики Казахстан.
Ключевые слова: репрессии; этническая депортация; этнические группы; выдающиеся личности; межэтническое согласие.
B.R. Sheriyazdanov
Institute of History of the State of the Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Astana, Kazakhstan
Deportation of representatives of ethnic groups to Kazakhstan and their prominent figures who made a significant contribution to the country's development
Abstract. The article reflects the informational and research bases of the study of deportation to Kazakhstan applied by the Soviet totalitarian system as a repressive measure against certain ethnic groups of the population. The source and historiographical base of the problem of the deportation of peoples to Kazakhstan is analyzed. The main documents with data on people deported to Kazakhstan during the years of mass political repression are shown in chronological order. The specific features of the totalitarian regime and the impact of deportation on the lives of specific people, as well as on individual ethnic groups, regions, and the country as a whole are considered.
The article also provides information on the work done during the years of independence on the full rehabilitation of deported people. The adopted normative legal acts and scientific developments devoted to the topic of deportation are studied. Currently, a number of dissertations, written books, articles, published memoirs of the victims of deportation, and information published on electronic portals and libraries about prominent figures of ethnic groups deported to Kazakhstan, who left a special mark in the history of the country, are protected. Reviewing the biographies of some of the most prominent representatives of these ethnic groups, the author tried to show the results of their activities and their contribution to the development of the country as an example for modern youth.
In conclusion, the importance of continuing work in this direction is justified, the successful results of which will contribute to the further development of inter-confessional and inter-ethnic harmony as one of the necessary conditions for the implementation of the policy of preserving the unity of the population and territorial integrity of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: repression; ethnic deportation; ethnic groups; prominent figures; interethnic harmony.
References
Asyly Osman. [Asyly Osman] Available at: https://kazmkpu.kz/kz/asili-osman-alievna. [in Kazakh]. (accessed 05.05.2022).
Aldazhumanov K. Halyktardy deportaciyalau-totalitarlyk rezhimnin kylmysy». Seminar materialdary. Halyktardy deportaciyalau zhane adam kukyktary maselesi. Almaty, 12 mausym, 16. [Deportation of Peoples is a crime of the totalitarian regime. Materials of the seminar. Deportation of peoples and the issue of human rights]. (Almaty, 1997. June 12, 16 p.). [in Russian].
Abuov N.A. Deportacii narodov v Kazahstan v 1936-1957 gg. (na materialah Severo-Kazahstanskoj i Kokchetavskoj oblastej): [Deportations of peoples to Kazakhstan in 1936-1957. Based on the materials of the North Kazakhstan and Kokchetav regions]: (Dissertation. Karagandy, 2008, 28 p.). [in Russian].
Biblioteka: Biografii izvestnyh nemcev Kazahstana. [Library (2022): Biographies of famous Germans of Kazakhstan]. Available at: http://wiedergeburt-kasachstan.de/library/biografii-izvestnyh-nemtsev-kazahstana [in Russian]. (accessed 03.06. 2022)
Deportatsiya narodov i problema prav cheloveka. [Deportation of peoples and the problem of human rights]. (Almaty, 1998, 82 p.), [in Russian].
Zhumatov D.S. Khalyktardy Kazakstanga deportatsiyalau maselesi boiynsha tarikhnamalyk sholu. [Istorographic review on the problem of deportation of peoples to Kazakhstan]. Available at: https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/697 [in Kazakh]. (accessed 05.05. 2022)
Kazakstan etnostary Tulga, Tarikh, Estelik. [Ethnostary of Kazakhstan: Personality, Tarikh, Estelik]. NurSultan: 2019. 500 p. [in Kazakh].
Kan G.V. Istoriya Kazahstana. Uchebnik dlya vuzov. [History of Kazakhstan. Textbook for universities]. (Almaty. 2011, 311 p). [in Russian].
Kan G. V. Kazakstannyn korejleri. [Koreans of Kazakhstan] (Almaty, 1994, 185 p.), [in Russian].
Kan G.V. Osnovnye napravleniya deyatel'nosti 4 rabochei gruppy po nereabilitirovannym zhertvam nasil'stvenno deportirovannykh v Kazakhstan narodov. [The main areas of activity of the 4 working groups on the unhabilitated victims of the violent deportation of peoples to Kazakhstan]. (Almaty. 2021, 34 p.), [in Russian].
Kozybayev M. K., Kozybayev I.M. (1994) Kazakstan tarihy. Hrestomatiya. [The history of Kazakhstan. Chrestomat]. (Almaty, 256 p.), [in Kazakh].
Kozybaev M. K. Kazakstan tarihnamasy: tarih sabaktary. [Historiography of Kazakhstan: history lessons]. (Almaty, Rauan. 1990, 135 p.) [in Kazakh].
Kozybaev M. K. «Kazakstan tarihy» orys tilindegi 10-synypka arnalgan mektep okulygy 3-shi basylym. [school textbook "History of Kazakhstan" in Russian language school textbook for the 10th grade]. 3rd edition. Almaty. 1992. P. 209-215. [in Kazakh].
Kozhakhanova K. K. Kazakstanga zher audarylgan halyktar zhane olardyn Respublikanyn halyk sharuashylygyn kalpyna keltirip, damytuga koskan ulesi (1946-1960 zhyldar). [ Deported peoples to Kazakhstan and their contribution to the restoration and development of the national economy of the Republic (1946-1960)], (dissertation defended in the Institute of History and Ethnology named after Sh. Sh. Ualikhanov. Almaty. 2007. P. 21-22, [in Kazakh].
Nazarbaev N.A. Memleket basshysynyn «Bolashakka bagdar: rukhani zhangyru» atty ma^alasy. [Memleket basshysy's article «Focus on the future: rukhani zhanggyru» atty article] Available at: https://www.akorda.kz/ kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy [in Kazakh]. (accessed 14.06.2022).
Orazbakov A. Zh. Uly Otan sogysy zhyldarynda Kyzylorda oblysyna kushtep konys audarylgandar. [They were forcibly relocated to Kyzylorda region during the Great Patriotic War.] (International scientific-practical conference History of the Second World War: new sources and interpretations (to the 70th anniversary of the victory in the Great Patriotic War). L.N.Gumilyov ENU historical faculty, Astana 2015. 28 aprel'. P. 263-269) [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Шериязданов Бауыржан Рахимгалиевич - саясаттану гылымдарыныц кандидаты, КР БГМ FK Мемле-кет тарихы институтыныц жетекш гылыми ^ызметкер^ Астана, Казахстан.
Sheriyazdanov Bauyrzhan Rakhimgalievich - Candidate of Political Sciences, Leading Researcher at the Institute of State History of the National Academy of Sciences, Astana, Kazakhstan.
