45XFTAP 03.20
Казакстан Республикасы ¥лттьщ архившщ материалдарындагы саяси ^угын-CYpriH курбандарын актау мэселелерi
Адильхайр Е. Мырзаханов
АН. Гумилев атындагы Е¥У, Астана, К,аза^стан
Корреспонденция ушш автор
E-mail: [email protected] https://orcid.org/0000-0002-6430-7066 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-61-75
Ацдатпа. Саяси уугын-сургЫ тарихыныц мэселелерi Казахстан Республикасыныц npe3udeHmi К.Тоуаевтыц шешiмi бойынша уурышан мемлекеттж комиссия уызметШц аясында e3eKmi жэне мацызды тауырып болып табылады. Автор усынган тауырыптыц езектыт оныц уайта ууру ке-зецтщ уалыптасу кезецдерт жэне аутау процеатц басталуын, КСРО-дагы мурагаттыу револю-цияны талдауга жугту тургысынан сезси. Зерттеу маусаты-Казаустан Республикасы ¥лттыу мурагатыныц уорларында аныуталган саяси уугын-сургт уурбандарын оцалту тарихы бойынша дереккeздердi талдау. Автор ашуан мурагат материалдары Казаустанныц уазiргi даму кезецнде саяси уугын-сургт уурбандарын оцалтудыц мемлекеттж саясатын уалыптастыру мэселелерт, атап айтуанда 80 - шi гасырдыц аягы-ХХ1 гасырдыц басын ашады. 1988 жылы уугын-сургш уурбандарын оцалту жeнтдегi мемлекеттт комиссияныц уурылуымен басталган оцалтудыц бiртшi кезецне ерекше назар аударылды. Автор МемлекеттК комиссия уызметШц уууыутыу саласына жэне жобаны талуылау, «жаппай уугын-сургт уурбандарын оцалту туралы»зацды уабылдау жэне уолданысуа енгiзу тарихына назар аударды.
Жалпы, мауалада ХХ гасырдыц 20-30 жылдарындагы саяси уугын-сургт уурбандарын оцалту жeнтдегi мемлекеттж саясатты кке асыру барысында myрлi w-шаралар усынышан. Мурагаттыу деректер негiзтде автор саяси уугын-сургн уурбандарын оцалту барысын жэне статистикалыу материалдарды кeрсеmедi.
Тушн сездер: репрессия; ужымдастыру; уугын-сургт; саясат; зац; аутау; архив; жарлыу; мемле-кет; тарих.
Received 25.12.2022. Revised 27.12.2022. Accepted 15.02.2023. Available online 30.03.2023. For citation:
Myrzakhanov A.E. Issues of rehabilitation of victims of political repression in the materials of the National Archive of the Republic of Kazakhstan // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 142. - №.1. - С. DOI: 10.32523/2616-7255-2023-1421-61-75
Для цитирования:
Мырзаханов А. Вопросы реабилитации жертв политических репрессий на материалах Национального архива Республики Казахстан // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2023. - Т. 142. - №. 1. - С. DOI: 10.32523/2616-72552023-142-1-61-75
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 61
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Клркпе
Саяси кlуFьш-CYргiн большевиктер бил1кке келгеннен кей1н б1рден басталып, ХХ гасырдыц 70-ш1 жылдарыньщ соцына дей1н жалгасты. 0з саясатын жYргiзу Yшiн Кецес мемлекет1
- ВЧК - ГПУ - ОГПУ - НКВД-ны курды. Репрессиялык саясаттагы мацызды орын соттарга, прокуратурага, жазаны орындайтын органдарга, сондай - ак соттан тыс органдарга тиесiлi болды. Бул процеске аз дэрежеде милиция катысты, eйткенi ол кeмекшi рел аткарды жэне аталган органдардыц кемекшш болды. Саяси куFын-CYргiнге когамныц барлык элеуметтiк топтары, кэсiптерi, эр тYрлi жастагы улттар мен дДндердщ eкiлдерi кiрдi.
«Репрессия» угымы (ерте лат. гергеБзю
- басу, жаншу) жазалау шарасы, жаза деп тYсiнiледi (Ковалев, 1979: 1132). «Большая юридическая энциклопедия» сездшнде «репрессия» угымы жазалау шарасы, мемлекетпк органдар колданатын жаза ретшде тYсiндiрiледi (Барихин, 2005: 817).
Бурышы КСРО одактас
республикаларыныц, казiргi уакытта тэуелсiз мемлекеттердщ актау туралы зацнамасында «саяси куFын-CYргiн» урымы эр тYрлi аныкталган.
Алайда, осы угымныц негурлым толык жэне накты аныктамасы К,азакстан Республикасыныц Жаппай саяси кугын-CYргiндер курбандарын актау туралы Зацында бер^ед (https://adilet.zan.kz/kaz/ docs/Z930002200_). Онда былай делшген «Осы Зацда саяси кугын^рпндер репнде мемлекетпк органдар немесе олардыц ек^ болып табылатын лауазымды адамдары саяси себептер бойынша кYзетпен камауга алуды жэне психиатриялык мекемелерде кYштеп емдеуд коса алганда eмiрiн жою немесе бас бостандыгынан айыру, елден куып жiберу жэне азаматтыгынан айыру, eмiр CYрген жерлерiнен немесе мекендi аудандарынан аластау (айдау немесе жер аудару), арнайы коныс аударуга жiберу, бостандыгын шектей отырып ыктиярсыз ецбекке тарту тYрiнде (соныц iшiнде «ецбек армияларында», «iшкi
iстер халык комиссариатыныц жумысшы колонналарында» деп аталатындарга) жYзеге асырылатын кeндiру шаралары, сондай-ак кылмыс жасаганы Yшiн накактан айыптаумен, не саяси сетмдершщ белгiлерiне, таптык, элеуметтiк, улттык, дiни немесе баска тегiне карап, сот, соттан тыс не эюмш^к тэртiбiнде элеуметпк кауiптi адамдар ретшде кудалаумен уштаскан баска да кукыктары мен бостандыгынан айыру немесе шектеу танылады».
Жалпы, К,азакстандагы Кецес eкiметiнщ 30-шы жылдардагы касiрет туралы акикатты казакстандык тарихшылар 1980-шi жылдардыц аягы мен 1990 - шы жылдардыц басынан бастап жаца жэне тыц архив деректерi негiзiнде эзiрлей бастады.
Осы жылдарда мемлекет тарапынан да шаралар колга алына бастады. К,азакстанда 1988 жылы когамдык кысым эсерiнен К,азакстан Коммунисток партиясыныц Орталык Комитетi жанынан тоталитарлык жYЙенiц курбаны болган казак мэдениет мен гылымыныц кeрнектi кайраткерлершц шыгармашылык мурасын кайта карау Yшiн курылган комиссия шешiмдерi жарык ^рд (Казахстанская правда, 1988). Ал 1989 жылы 16 кыркYЙектегi КСРО Жогары Кецеа Президумыныц «30-40,50-жылдар басындагы кезецде орын алган репрессия курбандарына катысты эдДлетплшт калпына келтiру туралы косымша шаралар туралы» жарлыкка сай, Ресейде миллиоша жуык кылмыстык iстер кайта каралды жэне 1073750 адам акталды (Весновская, 2004: №3).
1989 жылы 14 карашада «КYштеп коныс аударуга ушыраган халыктарга карсы репрессивтi актiлердi зацсыз жэне кылмыстык деп мойындау жэне олардыц кукыктарын камтамасыз ету» КСРО Жогары кецесi Декларациясы жарияланды (Жумашев, Михеева, 2007: 241). Кужатта саяси репрессия барлык республикаларда жYргiзiлгенi, жаппай камау лагерлерде, коныс аударылган аймактардагы халыктардыц жагдайы айтылады. Сонымен катар, репрессияга ушыраган барлык кецес халкыныц кукыктарын калпына келтiру Yшiн зацдык шаралар кабылдау кажетп екенiн гарсетедД.
Осы кезде курылган Мемлекетт1к комиссиялар мен кабылданган нормативт1-кукыктык актiлер такырыпты зерттеуге тарихшыларга мYмкiндiктер ашып берд1.
Казакстандагы жаппай саяси репрессия каарет1 туралы алгашкылардыц бiрi болып 1989 жылы «Вопросы истории» гылыми журналында жарияланган макалаларында тарихшылар М.К. Козыбаев, Ж.Б. Эб1лгожин жэне демограф М.Б. Тэтiмов жазды (ЭбiлFOжин, Козыбаев, Тэтiмов, 1989: 53-71). КСРО-да жэне шетелде танымал тарихи журналдагы осы жарияланымныц аркасында 30-жылдардагы казак халкыныц кlасiретi туралы накты жэне тарихи сенiмдi факт1лер бYкiл элемге белгiлi болды.
Елде жаппай саяси репрессиялар такырыбына байланысты гылыми
конференциялар етк1з1лш, «Азалы кттаптар» дайындала бастады. Азалы к1таптарды шыгарудыц максаты 20 гасырдыц жаппай кlуFын-CYрг1н кезещндеп саяси айыппен атылгандар т1з1м1 жариялау, керсету болды. 1996 жылы «Азалы кттаптыц» 61р1нш1 томы шыгарылды, оган Алматы каласы жэне Алматы облысында атылган азаматтардыц т1з1м1 к1рд1 (Козыбаев, 2000: 28). К,азак,станда бул максатта ¥лттык Гылым Академиясы Ш.Уэлиханов атындагы Тарих жэне этиология институты, «ЭдДлет» когамы жумыс iстедi. БYгiнгi осы бастама негiзiнде К,азак,станда 14 «Азалы кттап» («Книга скорби») жасалынды. Оныц iшiнде, Акмола, Актебе, Алматы, Атырау, Шыгыс Казакстан, Жамбыл, Батыс Казакстан, Караганды, Кызыл-Орда, Костанай, Мацгыстау, Павлодар, СолтYCт1к Казахстан, Оцтуст1к Казахстан облыстары бойынша кттаптар шытарылды. Казахстан бойынша 146 400-ге жуык репрессията ушыратан ес1мдер1 аныкталды (Кириллов, 2002: 4-5). Кешн саяси репрессиялардыц акталтан курбандарыныц т1з1м1 халыкаралык «Мемориал» корыныц базасына енг1з1лд1, осылайша тутас мэл1меттер базасын курады.
Бул шаралардыц уйымдастырылуына «Эд1лет» котамы мен академик М.К. Козыбаев баскартан Ш.Ш. Уэлиханов атындаты тарих жэне этиология институты ерекше Yлес
косты. Олар репрессия курбандарын жаппай жерлеген орындарды аныктады.
1995 жылы акпанда «Казакстандаты кYштеп ужымдастыру жэне саяси репрессиялар» атты тылыми-практикалык конференция етк1з1лд1. 1996 жылы казанда конференция материалдары мен саяси репрессия курбандары естел1ктер1 «Народ не безмолвствует» (Нурпешсов, 1996: 315) деген атпен жеке к1тап болып басылып шыкты. Аталтан конференциялар такырыптыц зерттелу1нщ бастамасына айналды, кей1н такырыпты зерттеу келемд тYрде жYргiзiле бастады.
Сондай-ак, Казакстан Жотарты Кецеанщ арнайы комиссиясы жYрг1зген Казакстандаты кYштеп ужымдастыру мен ашаршылык туралы тарихи шындыкты, тутастай алтанда ХХ гасырдыц 20-30-жылдарындаты кецест1к тоталитарлык режимн1ц саяси куFын-CYргш кер1н1с1н калпына келт1ру жетндеп орасан зор жумыстыц мацыздылытын атап еткен жен.
Саяси репрессия курбандарына мемлекет тарапынан жYрг1зiлген мацызды кадамдардыц б1р1 куFын-CYргiн курбандарына туртызылтан мемориалдар болды. Алташкылардыц б1р1 болып 1989 жылы Акмола облысы Целиноград ауданы Малиновка ауылында репрессия курбандарын еске алута арналтан «Мемориал» кешет курылды (АОМА, 2647-к, 60-1с, 38-п.). Осы жерде нем1с арнайы коныс аударушыларыныц урпаты И. Шарфтыц уйымдастыруымен «Отанын саткандар» эйелдерше арналтан Кецес Одатындаты алташкы ескерташ те койылды. 1990 жылдыц 29 кыркYЙегiц4е Актебе облысыныц Актебе-Орск тем1р жолыныц 20 шакырымында ТYЙетебе деген жерде 30-50 жылдардаты саяси куFын-CYрг1н курбандарына ескерткш орнатылды. Ол облыстык жэне калалык аткару комитеттершщ бастамасымен халык каражатына туртызылды. Жерлеу орындарында белплер, ескерткштер орнатылды. Мысалта, 1993 жылты Балкаш каласындаты эскери туткындар лагер1ндеп латыш туткындары жерленген жерге естел1к крест, 1996 жылты Форт-Шевченко каласында,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 63
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
1997 жылгы Жацаезен каласында саяси кугын-CYpriH курбандарына ескерткштер тургызыла бастады. 1997 жылы 6 маусымда Астана каласында Саяси кlуFьш-CYрriн курбандарына арналган Мемориал бой кетердг 2000 жылы Караганды лагершщ Спасск бел1мшес1нде каза болгандарды еске алуга койылган кресттер (Долинка кент (К,араганды-Шахтинск тас жолыныц 33-ш1 шакырымы). Сондай-ак, 2002 жылгы 31 мамырда Алматы облысы, Талгар ауданы, Жацалык ауылында тургызылган 1930 жылдардагы саяси кугын-CYргiн курбандарына арналган ескерткiштi атап етуге болады. Кешнп жылдарда бул Yрдiс кYшейе бастады, ескерткштер республиканыц кептеген аймактарында койылды.
Бул iс-шаралар казакстандыктар Yшiн саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу аса мацызды болганын керсетедi.
Мэселе
БYгiнгi тацда Кецестер Одагындагы саяси куFын-CYргiн мэселесiн бYкiл элемнiц тарихшылары зерттейдт Ендiгi кезецде тоталитарлык мемлекет тарихыныц беттерiн терец ашу кажеттiлiгi туындап отыр. Бул Yшiн саяси куFын-CYргiндермен байланысты тарихи дереккездердi жан-жакты зерттеу кажет. Кептеген тарихи ецбектер, архив деректершц жинактары бар, бiрак осы такырыптагы дереккездердi кешендi зерттеу оны одан да терецiрек ашуга мYмкiндiк бередi.
Архивт1к деректер тоталитарлык мемлекеттщ адам кукыктарын бузудагы кылмыстарыныц барлык акикаты мен касiреттi тустарын ашуга жэне оныц курбандарын жаппай актауга мYмкiндiк бередi. Бул Yшiн казакстандык археографияны дурыс багытта жYргiзу кажет жэне дереккездерд купиясыздандыру аркылы материалдарды гылыми айналымга енгiзiп, зерттеушiлерге тыйым салышан материалдарга кол жетiмдiлiктi камтамасыз ету керек.
Тэуелсiздiк алганнан кешнп жылдары саяси-кугын CYргiн курбандарын актау мэселеа колга алынып, нэтижесiнде 1993 жылы «Жаппай саяси куFын-CYргiн
курбандарын актау туралы» Зац кабылданды. Алайда кейбiр галымдардыц пiкiрiнше бул зацныц кейбiр баптары керiсiнше кугын-CYргiн курбандарын актауды шектейдi. Ягни, Зац жобасын талкылау, кабылдау барысында саяси куFын-CYргiнге катысты казакстандык ерекшелiк ескершмеген. М. К,ойгелдиев, С. К,асымов, Б. Аяган, З. К,абылдинов сынды галымдардыц айтуынша, К,азакстандагы акталуга жататын 20-дан астам санаттагы адамдардыц iC жYзiнде 4-5 санаты гана акталган. Бул туралы саяси-кугын CYргiн курбандарын толык актау бойынша жасалган тужырымдамада жазады. Зацныц калган санаттагы адамдарды актауга каукарсыз екендiгiн керсетедi деп айтуга болады.
Мак,саты мен мшдет
Зерттеудщ максаты саяси куFын-CYргiн курбандарын актау бойынша жYргiзiлген мемлекетпк саясаттыц кезецдерш К,Р ¥лттык архивi материалды негiзiнде керсету. Актауга байланысты езект1 мэселелерд жэне оларды шешуге болатын жаца басым мiндеттердi аныктау. Аталган максатка жету Yшiн 1993 жылгы 14 сэ^рдеп «Жаппай саяси кугын-CYргiндер курбандарын актау туралы» К,азакстан Республикасыныц зацын талкылау болып табылады.
Зерттеу 34ÎCTepi
Зерттеудщ эдкнамалык негiзi саяси кугын-CYргiн курбандарын актау процесш К,Р ¥лттык архивi материалды нег1зiнде талдау болды. Макаланыц нег1зг1 эдiснамалык принциптер: объективтшш, жан-жактылык, тарихилык, пэнаралык байланыс. Зерттеудщ непзш курайтын материалдар хронологиялык окигаларды, кукыктык нысандардыц мазмунын ескере отырып зерттелдi жэне талданды. Зерттеудiц эдiснамалык базасы танымныц заманауи эдктер^ функционалды тэс1л, талдау, синтез жэне аксиологиялык эдiстерден турды. Сондай-ак б!ркатар арнайы эдiстер колданылды: салыстырмалы-кукыктык, статистикалык, жYЙелiк, тарихи-кукыктык, логикалык-кукыктык жэне т. б.
Саяси репрессия, репрессия курбандарын актау мэселес1 тарих гылымында тана емес, сонымен катар, зацтану, саясаттану гылымдарына да тэн езекп такырып болып табылады. Себебi, кез-келген когамдык саяси YДерiс ол норматив!!- кукыктык кужаттардыц iлесуiмен жYзеге асырылады. Ал б1з карастырып отырган кезец казiргi тацда гылымда жэне когамда казактыц касiреттi тарих беттерiне айналып кеттi. Сондыктан, макала осы Yш гылым саласы арасындагы пэнаралык байланыстарды колдана отырып жазылды. Талдау барысында саяси репрессия мэселесiне катысты архив корларына жэне ондагы архив деректерi жекелей карастырылды. Дерек болып табылатын нормативтiк кужаттардыц жобалык нуска сатысынан бастап, оныц эр тYрлi децгейде талкылануы, кабылдануы жэне колданыска ену YДерiстерiне талдау жэне салыстырмалы талдау жYргiзiлдi. Сонымен катар, макала жазу барысында хронологияныц сакталуы кужаттарды ашуда реттiлiктi камтамасыз етуге мYмкiндiк бердi.
Талк,ылау
Кецест1к саяси репрессия курбандарын актау тарихыныц кужаттары К,азакстан Республикасы ¥лттык архивiне сакталган. ¥лттык архивте сакталатын кужаттардыц негiзг1 белш К,азакстан Республикасыныц тэуелсiз мемлекет ретщде курылуы мен дамуы кезецiне жатады. Нактылап айтканда, архив кужаттары 1991 жылдан басталады. Алайда, саяси-кугын CYргiн курбандарын актау деректерi бойынша кужаттык жинактар жарык керген жок. Оныц б!р себебi, такырып бойынша кужаттардыц аздыгы. Тек, 2011 жылы ТэуелаздДктщ 20-жылдыгына орай ¥лттык архивте сакталган кужаттардыц атаулары мен т1з1м1 бер!лген «Хроника Независимости Республики Казахстан: События и факты (1991-2011)» (Эбсеметов, 2011: 757) атты аныктамалык к1тап шыкты.
Саяси куFын-CYрг1н курбандарына катысты К,азакстандагы актау саясаты тэуелсiздiк жылдарында, ягни 1991 жылы 12
карашада Жогаргы Кецес Президиумыныц арнайы комиссиясы курылуынан басталды, оныц курамына кернекп галымдар, когам кайраткерлерi жэне кукык коргау органдарыныц басшылары к1рд1. Комиссия 1992 жылдыц карашасына дейiн жумыс 1стед1 (К,Р¥А. 2-к. 1-т. 984с, 89-114-пп.).
К,азакстан Республикасыныц ¥лттык архивындагы саяси репрессияларга байланысты мемлекеттiк дэрежедеп алгашкы кужаттардыц 61р1 осы комиссия деректер! болып табылады. Бул «К,азакстан Орталык Аткару Комитетi мен К,АКСР Халык Комиссарлары Кецесiнiц 1928 жылгы 27 тамыздагы «Бай шаруашылыктарын тэрк1леу туралы», 1928 жылгы 13 кыр^йектеп «Аса 1р1 жэне жартылай феодал байларды тэрк1леу мен жер аударуга карсы эрекет жасаганы Yшiн кылмыстык жауаптылык туралы» жэне 1930 жылгы 19 акпандагы «Жаппай ужымдастыру аудандарында ауыл шаруашылыгын социалистiк жолмен кайта куруды ныгайту женiндег1 жэне кулактар мен байларга карсы курес женiндег1 шаралар туралы» каулыларын зерттеу жетндеп корытындылары мен усыныстары туралы» 1992 жылгы 7 желтоксандагы Жогаргы Кецес Президиумыныц каулысы болып табылады.
Бул республикалык жэне ведомстволык архивтерд1ц материалдарын, сот жэне соттан тыс органдар материалдарын, статистикалык деректемелердД, мерз1мд1 баспасезд1, сол окигаларга куэ болгандардыц айгактарын зерттей келе жасаган комиссияныц корытындысы мен усыныстары болып табылады.
Жиналган деректемелерд1 зерттей келе, комиссия енг1зген усыныстарды талдап етей1к: 1928-1932 жылдары тэрк1леу, ужымдастыру, отырыкшыландыру жэне баска да мэселелер бойынша кабылданган каулылар мен акплер зацсыз эр1 халыкка карсы каулылар мен акплер ретщде куш1 жойылды; Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институты жэне баска да мYДделi уйымдармен б1рлесе отырып, гылыми таным калыптастырган жаца теориялык-тугырнамалык жэне зерттеушл1к кезкарастар нег1з1нде окулыктар,
багдарламалар жэне баска да эдктемел1к эдебиеттер даярлауды жYзегеасыру; Комиссия Казакстан Республикасы Жогаргы Кецеанщ алдагы 9-ыншы сессиясынан, Конституциялык комиссиядан тэуелаз де егемендi Казакстанныц туцгыш Конституциясын кабылдай, кукыктык - демократиялык мемлекет нег1зiн калай отырып, эдiлетт1лiкт1 калпына келт1ру жен1ндег1 тарихи борышын етеуд1, атап айтканда Конституция жобасыныц «Мемлекетт1ц нег1зг1 м1ндеттерЬ> деген 11-тарауында 62-баптыц соцгы азатжолыныц алдынан: «жаппай саяси жазалау, 1зг1л1кке карсы кYштеу шаралары мен кугындау курбандары болган, енд атажуртына оралып жаткан отандастардыц, олардыц урпактарыныц, сондай-ак кемату, кысым жасау жэне куу салдарынан баска мемлекеттерден К,азакстанга кашуга мэжбYP болган казак журтшылыгыныц жайласуына жалпы танылган халыкаралык кагидаларга сэйкес жан-жакты кемек керсету».
К,Р ¥лттык архивта саяси репрессия курбандарын актауга катысты кужаттары бар келеадей корларды атап етуге болады: «Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецеа»; «Казакстан Республикасы Премьер министр1нщ Кецсеа (Казакстан Республикасы Yкiметiнiц Аппараты)»; «Казакстан Республикасыныц Жогары терел1к соты»; «Казакстан Республикасыныц шетелдермен достастык жэне мэдени байланыстар когамы», «Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к мурагаты» мекемелер1нщ кужаттары. Бул мекемелер тэуелаздктщ алгашкы жылдарында зац шыгарушы жэне аткарушы бил1кт1ц тармактары болды, кейб1р1 когамдагы байланыстарды кYшейтуге Yлес косты.
1993 жылгы 14 сэу1рде «Жаппай саяси KуFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасыныц Зацыныц кабылдануы ел1м1здеп актау саясатыныц тагы б1р кезещн керсетед. Аталган зацныц тYпнускасы Казакстан Республикасыныц ¥лттык архив1нде сакталган (КР¥А 2-к. 1-т. 267-iC. 70-94-пп.).
Тэуелаздктщ алгашкы жылдарыныц киындыктарына карамастан, Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецеа 1993 жылгы 14 сэу1рде «Жаппай саяси кугын-CYргiндер курбандарын актау туралы» Зацды кабылдады. Зацда «жаппай саяси кугын^рпндерге ушыраган адамдарга катысты эдлетт1л1кт1 калпына келт1ру, осы кугын^рпндердц барлык курбандарын актау, оларга келт1р1лген моральдык жэне материалдык залалды каз1рг1 уакытта барынша ыктимал етеуд камтамасыз ету максатында жасалды, бурынгы КСРО аумагында саяси куFын-CYргiндерге т1келей ушыраган жэне каз1рг1 уакытта Казакстан Республикасыныц азаматтары болып табылатын барлык адамдарга колданылады» дел1нд.
Акталуга саяси айыптар бойынша KуFын-CYрг1нге ушыраган, жалган жала жабылган, ем1рден еткен азаматтар, «арнайы коныс аударушылар», «ецбек эскерлер1нщ» жумысшылары, Казакстанга жер аударылган халыктар жэне т.б. Yмiткер бола алады. Аталган Зац тарауларыныц басым белш 1991 жылгы 18 казандагы Ресей Федерациясыныц «О реабилитации жертв политических репрессий» зацына уксас, аса ерекшел1ктер кершс таппаган. Кужаттыц басты кемш1лш курбандар шецберш шектеу болды. Сондыктан да, 2022 жылгы 7 сэу1рде еткен Саяси куFын-CYргiн курбандарын толык актау жетндег1 Мемлекетт1к комиссияныц отырысында осы Зацды жетлдру, кажетт1 баптарга езгерктер енпзу туралы усыныстар енпз1лд.
1993 жылгы 14 сэу1рде «Жаппай саяси кугын-CYргiн курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасыныц Зацыныц кабылдануы, талкылануы жэне мемлекетпк органдардыц Зац жобасына катысты усыныстары Казакстан Республикасыныц ¥лттык архив корларында сакталган.
Казакстан Республикасыныц «Жаппай саяси курын^рпндер курбандарын актау туралы» Зацы езшдк тарихка ие. Зацнын кабылданганына б1р жыл толмай жатып Казакстан Республикасы Президентшц
20.03.94 жылгы №1612 Жарлыгымен оныц колданылуы 1997 жылгы 1 сэу1рге дейш 3 жылга 1ш1нара токтатылган болатын (Жец1лд1ктер мен етемакы телемдер1н ретке келт1ру шаралары туралы Казакстан Республикасы Президентшщ 1994 жылгы 20 наурыздагы № 1612 Жарлыгы, URL https:// online.zakon.kz/Document/?doc_id=1002858). Тарихи кужаттарды талдай келе, енг1з1лген езгертулер мен толыктыруларды аныктай алдык. 1993 жылдан 2021 жылга дей1н 12 рет езгертулер мен толыктырулар енг1з1лген. Бул тарихи кужаттыц ец кеп талкылауда болганын жэне когамныц назарын ез1не аударганын керсетедД. Ол тYсiнiктi ед1, себеб1 Тэуелаз Казакстан Yшiн сталинизмд1 айыптау аса кажетп, кYн тэрт1б1ндег1 мэселелерд1ц б1р1 болды.
1993 жылдыц 14 сэу1р1ндег1 Казакстан Республикасыныц «Жаппай саяси репрессия курбандарын актау туралы» Зацын жYзеге асыру барысында Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц галымдары Yлкен жумыс 1стед1. «Эд1лет» тарихи-агарту когамыныц басшылыгы мен белсенд1лер1мен б1рге жэне республика ¥К,К басшылыгыныц кемепмен гылыми конференциялар мен семинарлар етк1з1лд1, сталинизм кезец1ндег1 жаппай саяси репрессиялар курбандарыныц т1з1м1 алынды. Жекелеген кужаттар, оныц 1ш1нде жаппай саяси репрессияны жYрг1зу Yшiн нег1з болган Казакстан Компартиясы Орталык комитет мен бурынгы елкел1к комитет жэне БКП(б) Орталык комитет1 каулысы купиясыздандырылды, жарык керд (Козыбаев, 2000: 28). Керш отырганымыздай, Зацныц жариялануы кецеспк тарихнаманы езгертуге, Отан тарихында жаца тужырымдамаларды жасауга мYмкiндiктер берд1.
Жалпы, Зац казакстандык саяси репрессия курбандарын актауга Yлкен эсер етп. Аталган Зац кабылдатаннан кейш республика прокуратурасы кылмыстык ктердД кайта карап, ол бойынша 1997 жылы 10 938 к бойынша 2 415 адам акталды (Год общенационального согласия и памяти жертв
политических репрессий, 1998: 412-414). Б1рак бул алгашкы жылдардагы статистика гана, аталган YДерiс узак жылдарга созылды.
Эр1 карай Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецеа корындагы деректерд талдайык. 1992 жылгы 15-16 казандагы Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецеа Президиумы отырысыныц кYн тэрт1бше койылган 4-ш1 мэселе «Жаппай саяси-кугын CYргiн курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц жобасын талкылау (К,Р¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 1-п.) болды.
Аталган Зац жобасын Казакстан Республикасы Мемлекет жэне кукык институтыныц академик М.Т. Баймаханов бастаган белг1л1 зацгер галымдары жэне «ЭдДлет» тарихи-агартушы когамы кызметкерлер1 дайындаган болатын.
Талкылау бойынша баяндаманы Депутаттык ек1летт1ктер мен адам кукыктары мэселелер1 бойынша Комитет терагасыныц орынбасары В.И. Воронов жасады. Нэтижеанде, Жогаргы Кецес Тералкасы «Жаппай саяси куFын-CYргiндер курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц жобасы Казакстан Республикасы Жогаргы Кецеа Тералкасыныц мэж1л1сшде айтылган ескертпелер мен усыныстарды ескере отырып, Жогаргы Кецестщ тогызыншы сессиясыныц карауына енпзетш болды. Осы Зац жобасы бойынша сессияда баяндама жасау жумыс тобыныц жетекшш, Депутаттык ек1летт1к мэселелер1 жэне адам кукыктары жетндеп комитет терагасыныц орынбасары В.И. Вороновка тапсырылсын деп каулы еталдД (КР¥А 2-к. 1-т. 794с. 148-п.).
Сонымен б1рге архивта «Жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасыныц Зацын колданыска енпзу туралы Жогаргы Кецес каулысыныц жобасы да бар. Каулы жобасына керсет1лген: «1.«Жаппай саяси KуFын-CYрг1н курбандарын актау туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы 22-бапты коспаганда, 1993 жылгы 1 кацтардан бастап колданыска енпз1лсш. 2. Осы Зацныц 22-бабы 1993 жылгы 1 сэу1рден бастап колданыска енпз1лсш. 3. Азаматтардыц шынайы акпарат
алуга зацды кукыгын ескере отырып, КР Президент1не жаппай куFын-CYргiн мен адам кукыгына кол сугуга непз болган зацнамалык акплердД, Yкiметт1к, партиялык жэне баска да органдардыц шеш1мдерш, сондай-ак ведомстволык акплердД купиясыздандыру женшде кажетт1 шаралар кабылдауды усыну. 4. Казакстан Республикасыныц Министрлер Кабинет1 осы Зац ^шше енгенге дешн: a) осы Зацныц 24-бабында кезделген куэл1ктщ Yлг1сi бектлсш, жерг1л1кт1 аткарушы ек1мет органдарын кажетт1 мелшерде куэл1ктермен камтамасыз ету шаралары кабылдансын; б) осы Зацныц 24-бабында керсет1лген жещлдДктерд беру жэне оларды етеуге байланысты шыгындарды республикалык бюджет каражатынан етеу тэрт1б1 айкындалсын; в) министрл1ктер мен ведомстволардыц осы зацга кайшы келет1н нормативт1к акплерш кайта карау камтамасыз ет1лсш. 5. Казакстан Республикасыныц Министрлер Кабинет! 1993 жылгы 1 сэу1рге дешн осы Зацныц 22-бабында кезделген акшалай етемакы телеу тэртгбш айкындасын. 6. Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецес Президиумы б1р ай мерз1мде саяси репрессия курбандарын актау бойынша Комиссия курсын, деп каулы ет1лген (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 150-157-пп.). Каулыда етемакы телеу мэселесш кездейт1н Зацнын 22 бабы туралы жш айтылады. Себеб1, етемакы телеу мацызды эр1 кYрделi мэселе болды. Оны жYзеге асырудыц накты механизм1 каралмагандыктан кептеген киындыктар туындады. Отемакыны телеуд жYргiзетiн мекеме кызметкерлер1 кандай тэрт1ппен жYрг1зiлет1ндiг1н б1лмеу салдарынан, ездерше жYгiнген адамдарды баска мемлекетпк органдар мен мекемелерге непзаз жолдауга мэжбYP болды. Бул туралы Зацсыз репрессиялар курбандарыныц ассоциациясы баскарма терагасы В.М. Гриневтыц КР Президент id баскарамасына жазган хатында 22 бапка сэйкес теленет1н етемакыныц дурыс жYрг1зiлмейт1ндiг1н, сондай-ак, жэрдемакы, репрессия курбандарыныц санатына катысты мэселелердеп ерескел кемш1л1ктер мен зац бузушылыктарды мысалдар келт1ре отырып жазады (КРПА, 148Н-к. 1-т. 285-iC).
КР ¥лттык архивында Зацныц талкылануы туралы баска да кешенд кужаттар жинакталган. Осы кужаттарды талкылауга кешешк.
Ец мацызды кужат, Казакстан Республикасыныц Жогаргы Кецесше Элеуметт1к коргау коалициясы осы Зацга катысты жазган ет1тш1 жэне ашык хаты. Отгтште: «Элеуметт1к коргау коалициясы саяси себептер бойынша куFын-CYргiнге ушырагандардыц Yндеуiн колдайды жэне Казакстан Республикасында саяси-кугын CYргiн курбандарын актау туралы зац кабылдау жэне акталган адамдарды ¥лы Отан согысыныц катысушыларына тецест1ру кажет деп санайды» деп жазады. Отшшке социал-демократиялык партия, «Азат» КАК, Казакстанныц республикалык партиясы, демократиялык прогресс партиясы, жумысшылар козгалысы, «Кайрат» АК, жастар одагы, «Б1рлесу» республикалык кэсшодагы, социалист1к партия, Казакстанныц тэуелаз кэаби орталыгы, «Табшат» экоодагы, халыктык конгресс партиясы, «Б1рл1к», «Невада-Семей», Хельсиндк топ, репрессиялашандар ассоциациясы сек1лд жиырмага жуык саяси партиялар, уйымдар мен когамдык б1рлест1ктер1 кол койган.
Коалицияныц жазган ашык хатында: «Б1зге тэуелаз жагдайлардыц кYшiмен б1з Отан согысыныц шайкастарына т1келей катыспадык, алайда 30-50 градустык аязда, 12-14 сагаттык жумыс кYнiнде ГУЛАГ лагерлер1нде акысыз жумыс 1стей отырып, майдан мен халык шаруашылыгын кем1рмен, тем1рмен, алтынмен жэне баскалармен камтамасыз етт1к. Б1з жещске толыкканды Yлесiмiздi костык жэне майданмен салыстырганда, сталиндк кабыргаларда корлашаннан кер1, майданда елу жещл жэне абырой ед» деп жазады. Сондай-ак, 1990 жылгы 18 кыркYЙектег1 «30-40 жэне 50 жылдардагы зацсыз куFын-CYрг1ндерден зардап шеккен, акталган азаматтарга кемек керсету жетндеп шаралар туралы» Президент жарлыгына ризашылыгымыз мол, алайда жарлыкта моральдык залал Yшiн етемакы карастырылмаган жэне тек шшара
материалдык етемакы бер1ледД деп, Зац жобасы бойынша ез усыныстарын б1лд1рген. Ашык хатта келтгр^ген мэл1метке каратанда, 1992 жылты жатдай бойынша Казакстанда репрессията ушыратан, кез1 т1р!, адамдар саны бар жоты 2500 адам, Алматы каласында 350 адамдай тана болтан (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 226-227 пп.). Каз1рг1 тацда арамызда жYрген репрессията ушыратан адамдар саны одан да аз, тштен жоктыц касы екендш сезаз. Бар болтан ^ннщ езшде де егде жаска келген, ез бетгмен етемакы алу Yшiн кужаттар жинап, тапсырута мYмкiндiктерi жок. Олай болса, репрессия курбандарыныц етемакы алу мэселесш кайта карастыру орынды болар ма едД? деген сурак туындайды.
КР Жотарты Кецеанщ Халык депутаттары кецестер1, баскаруды жэне езш-ез1 баскаруды дамыту жумысы мэселелер1 жетндеп Комитеттщ Зац жобасына катысты усынысына сэйкес, 14 жэне 15-баптардыц ережелер1ндеп кайшылыктарды жою керек дел1нд1. Ал, 14-бапка сэйкес, прокуратура органдарымен тексеру материалдары бойынша корытынды жасалады, соныц нег1з1нде етшш беруш1ге актау туралы аныктама бер1ледД. 15-бап бойынша, азамат толык акталтан жатдайда, сот ет1тш беруш1ге актау туралы аныктама беред1 Осытан байланысты, зацда актау туралы аныктаманы тек сот беру керек деп накты жазу кажет деп санаймыз делшген (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 231-п.).
Саяси-кутын CYрг1н курбандарын актау туралы Зацныц соцты редакциясын алып карайтын болсак, 10-бабка сэйкес тексеру материалдары бойынша прокуратура органдары корытынды жасайды, соныц непзшде ет1тш беруш1ге актау туралы аныктама беред делшген. Ал ендД, 15-бабка сэйкес дэл солай, азамат толык акталтан жатдайда сот ет1тш беруш1ге актау туралы аныктама бередД деп жазылтан. Будан, мэселенщ усыныс кYЙiнде калтандытын, iC жYзiнде усыныстар ескершмегендшн керуге болады. 0з кезег1нде Зацдаты бундай наксыздыктар репрессия курбандарын актауда ез терк эсерш беретш сезаз.
Казакстан Республикасыныц 1шк1 ктер министрлш, Зац жобасыныц юркпеа декларативт сипатта бершген (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 234-п.). Б1здщ ойымызша, кужаттыц мэнш кандай да б1р сез1мге бершмей жэне тарихи шолулар жасамай, кыскаша баяндаумен шектелген жен болар ед деген усыныс тYCкен секшдД. Сонымен катар, кейб1р баптардаты сездердщ орналасу ретплшне катысты ескертпелер б1лд1р1лген.
Казакстан Республикасыныц Президент жэне Министрлер кабинет! Аппаратыныц мемлекетт1к-кукыктык бел1м1 Зацныц оц жактарын керсете отырып, келеадей ескертпелер мен усыныстар енпзд1 Зац жобасында жаппай репрессията ушыратан адамдарды актаудыц белпл1 б1р процедуралык тэрт1б1 усынылтан, алайда, б1здщ ойымызша, репрессия курбандары мен баска да мYДделi адамдар мен котамдык б1рлест1ктерд1ц м1ндетт1 тYрде ет1шш беру, б1ршш1ден, жобаны жасаушылар басшылыкка алтан гуманизм мен эдДлетплш катидаттарына кайшы келедД. КСРО Жотарты Кецеа Тералкасыныц жотарыда Жарлытына сэйкес KуFын-CYрг1нге ушыратан адамдар ет1шш беру тYрiнде ешкандай косымша шарттарсыз KуFын-CYрг1ннiц курбандары болып табылады. Осы уакытка дешн кайтыс болтан репрессия курбандарыныц кепшiлiгiнiц туыстары жок екетн ескеру кажет. Сонда зацды сурак туындайды: оларды оцалту калай жYзеге асырылады? Осытан CYЙене отырып, саяси кугын^рпн курбандары мен олардан зардап шеккендердД оцалтудыц усынылтан тэрт1б1, б1здщ ойымызша, езгерктг талап етедД. (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 235-238-пп.)
Осы туста, Зацныц соцты редакциясын таты карастырайык. 8-бабка сэйкес, «актау туралы етгтшт! куFын-CYргiнге ушыратан адамдардыц ездер1 бередД» деген тусы эл1 бар. Ятни, усыныс ескер1лмеген жэне Зацда кершДс таппатан. Алайда, оныц ескер1лмеушщ де себеб1 бар деп тусшем1з. Аталтан Зацныц тек 1920-1950 жылдар аралытындаты репрессия курбандарына тана колданылмайтындытын ескеру кажет. Ятни, Зацныц 2-бабына сэйкес, 1986 жылты 17-18 желтоксан окиталарына
катысып, репрессияга ушыраган адамдар да репрессия курбандарына жатады.
Актау тэрттбше катысты баска да ескертулерд айтуга болады. Зац жобасында сот Yкiмiмен куFын-CYргiнге ушыраган адамдарга катысты актаудыц кандай да б1р ерекше рэамдДк нысаныныц кажет1 канша? Колданыстагы кылмыстык iC жYрг1зу зацнамасы кылмыстык 1стерд1 прокурорлык кадагалау тэрт1б1мен кайта карауды кездейдт Сол себепт1, аталган адамдарды оцалтуды осы тэрт1ппен жYзеге асырган орынды деп санаймыз. Сонымен катар, Зац жобасын курастырушылар усынып отыргандай, сот шеш1м1нщ кYшiн прокуратура жоя алмайды. Колданыстагы зацнамага CYЙене отырып, сот шеш1м1нщ кYшiн тек сот органдары гана жоюга кукылы.
Зац жобасы непзшен мэтшдДк мазмуны жагынан, эаресе саяси куFын-CYргш курбандары мен олардан зардап шеккендерге етемакы белшнде Ресей Федерациясыныц зацын кайталайды (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 235237 пп.).
Оныц себеб1 белг1л1. «Саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Ресей Федерациясыныц зацы 1991 жылы 18 казанда кабылданды. АраFа б1р жарым жыл салып Казакстан да ез Зацын кабылдады. Архив деректерше CYЙенсек, Казакстан Ресейден осы заща жэне зацнан шы^атын баска да нормативт1к акт1лерге сурау салFанын байкауFа болады. Жалпы элемдДк практикада жш колданылатын нэрсе. Дегенмен, кукык колдану практикасын Yлг1 рет1нде кабылдаFанда ерекшел1ктерд1 де ескерген жен.
Казакстан Республикасы ¥лттык каушаздДк комитет1тц берген мэл1меттерше сэйкес, 1992 жылFы жаFдай бойынша, Казакстан Республикасыныц территориясында 20 жылдардыц басынан 1953 жылFы наурыз айына дешн 102 013 адам айыпталып репрессияFа ушыраFан. 1992 жылFы 1 казандаFы жаFдай бойынша, жоFарыда аталFан кезец бойынша репрессияFа ушыраFандардыц 82 848-i акталFан (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 238-240 пп.).
КР ¥лттык архившдеп таFы б1р мацызды деректердщ б1р1, 1992 жылFы 15 казандаFы саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу кYнiн белплеу туралы каулы жобасы болып табылады. Бул кужатка сэйкес репрессия курбандарын еске алу ^ш болып 30 казан белпленсш делшген (КР¥А 2-к. 1-т. 79-iC. 161-п.). Саяси репрессия курбандарын еске алу рет1нде 30 казанды белг1леудщ де езщдДк себеб1 бар, ол т1келей Ресеймен байланысты болып келд1 1991 жылFы 18 казандаFы РСФСР ЖоFарFы Кецеанщ №1763/1-1 каулысына сэйкес Ресейде Жыл сайын 30 казанда саяси KуFын-CYрг1н курбандарын еске алу ^ш атап еттледт Бул кYн 1974 жылы Ецбек лагерлер1нщ туткындары туткындарды устаудыц адамгерш1л1кке жатпайтын жаFдайларына KOFамныц назарын аудару Yшiн етк1зген жаппай аштык жариялау курметше белплендт Казакстан жершде де Лагерлер бас баскармасыныц филиалы КараFанды ецбекпен тYзеу лагершщ орналасуы аталFан кYндi белплеуге нег1з болды деп есептейм1з.
Б1рак, бул каулы жоба тYрiнде калды. Себеб1, будан б1р жыл бурын, эл1 Кецес ек1мет1 куламай тYрFан кезде таFы б1р атаулы кYн белпленген болатын. Айта кетер болсак, 1991 жылFы 16 мамырдаFы Казак КСР ЖоFарFы Кецесшщ «31 мамырды 1931-1932 жылдардаFы ашаршылык салдарынан каза тапкандарды еске алудыц жыл сайынFы кYнi деп жариялау» каулысы шыкты.
1997 жылFа дешн осы ^н «1931-1932 жылдардаFы ашаршылык салдарынан каза тапкандарды еске алудыц жыл сайышы кYнi» аталып келд1
Казакстан Республикасы Президентшц 1997 жылFы 5 сэу1рдеп №3443 ЖарлыFына сэйкес, 1997 жылдыц Жалпыулттык татулык пен саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу жылы деп жариялануына байланысты, саяси KуFын-CYргiн курбандарын мэцгi есте калдыру максатында «31 мамыр Саяси куFын-CYргiн курбандарын Еске алу ^нЪ> деп белплендт Жарлыктыц езшде саяси-куFын CYрг1н курбандары деп керсет1лгетмен каз1рг1 тацда OFан ашарашылык курбандарын да косып айту калыптаскан. Себеб1, 1991 жылFы 16
мамырдаты Казак КСР Жотарты Кецеанщ каулысына сэйкес «31 мамырды 1931-1932 жылдардаты ашаршылык салдарынан каза тапкандарды еске алудыц жыл сайынты кYнi деп жариялау» туралы каулысы зацдык кушш жойматан болатын. Б1рт1ндеп ек1 окитаны б1рге атап ету дэстYрге айналды.
Ек1 тарихи окитаны б1рге атап етуге байланысты эртYрлi птрлер бар, котамда аталтан кYндердi белу керек деген кезкарасты колдайтын адамдар кеп. Аталтан мэселе эр жыл сайын 31 мамырда кетер1ледД, кептеген тарихшылар мен котамтанушылар белу керек деген птрдД устанады. Осы туста, казак халкы Yшiн аталтан кYннiц мацыздылытын ескере отырып, ерекше мэн-матына беру, улт-зиялыларын мэцп жадымызда калдыру максатында, осы кYндi Алаш кешбасшысы Элихан Бекейханныц ату жазасына кеалген кушмен бектту кажетт1лш сынды ой келедг
1996 жылты 30 желтоксанда Казакстан Республикасы Президентшщ №3299 Жарлытына сэйкес, 1997 жыл Жалпыулттык татулык пен саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу жылы деп жарияланды.
КР ¥лттык архивтег1 деректерге CYЙенсек, жарлыкта былай делшген:
Республика азаматтарыныц, котамдык бiрлестiктерi мен уйымдарыныц кептеген етiнiштерiн ескере отырып, жалпыулттык татулыкты, котамдык-саяси турактылыкты нытайту максатында каулы етемiн: 1. 1997 жыл Жалпыулттык татулык пен саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу жылы деп жариялансын. 2. Казакстан Республикасыныц Yкiметi:1) Жалпыулттык татулык пен саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу жылын етюзу женiнде комиссия курып, саяси партиялардыц, улттык мэдени орталыктардыц, коFамдык жэне дiни бiрлестiктердiц екшдерше оныц курамына кiрудi усынсын. Облыстардыц экiмдерiне осындай комиссиялар куру тапсырылсын; 2) 1997 жылдыц 15 кацтарына дейiн тиiстi шаралар эзiрлеп, оны Мемлекет басшысына табыс етсш, букаралык куралдарында оларды кецiнен жэне уактылы жария етiп отыруды кездесш; 3) жалпыулттык татулыкты камтамасызетукоFамдык-саяситYрактылыкты
нытайту, жеке адам мен мемлекетт1ц арасындаFы карым-катынастарFа 1зг1 сипат беру !сшде ерекше кезге тYCкен Республика азаматтарын мемлекетпк наградалармен наградтауFа усыну жетндеп жумысты уйымдастырсын; 4) саяси куFын-CYргiн курбандарына жаца ескертк1штер орнату жэне бурын орнатылFан ескерткiштердi, олардыц жаппай жерленген орындарын ти1ст1 кYЙге келтгру женiнде шаралар колдансын; 5) осы Жарлыкты iске асыру женiнде езге де кажетп шаралар колданатын болсын. 3. Казакстан Республикасыныц ¥лттык банк! Жалпыулттык татулык пен саяси куFын-CYргiн курбандарын еске алу жылына арналFан тиын тецгелер шыFаратын болсын. 4. Осы Жарлык жарияланFан сэтiнен бастап кушше енедi. Казакстан Республикасыныц Президент! (КР¥А 110-к. 1-т. 17-iC. 1-2 пп.).
Осы Жарлык шыкканнан кешн елде конференциялар, децгелек Yстелдер, жиындар уйымдастырылды. Эр ещрлерде аталFан жылды тшст1 децгейде етк1зу максатында комиссиялар курылды. Мемлекетпк наградалар табысталып, арнайы тиын тецгелер шы^арылды жэне баска да KOFамдык-букаралык iC-шаралар етп.
АталFан архивта Президенттщ осы жарлы^ын жYзеге асыру женшдег1 Казакстан Республикасы Yкiметiнiц Каулысы да бар. Каулыда Жалпыулттык татулык пен саяси KуFын-CYргiн курбандарын еске алу жылын етк1зу жетндег1 комиссия курамын бек1ту, iC-шаралар жоспарын макулдап, Президент бек1туше усыну жэне облыстар мен Алматы каласыныц эк1мдерше комиссия куру каулы ет1лген (КР¥А 110-к. 1-т. 17-iC. 5-9 пп.).
1с-шаралар жоспарына сэйкес, 1997 жылы букаралык акпарат куралдарында айдарлар ашу, телерадио, хабарлар циклын жYргiзудi уйымдастыру, децгелек Yстелдер, конференциялар мен форумдар, Yздiк шыFармалар конкурсын уйымдастыру, бейнефильм тYсiру жэне т.б. кептеген мемлекетпк, коFамдык-букаралык iC-шаралар етк1зу кезделген (КР¥А 4-к. 1П-т. (жалF.). 742-iC. 204-220 пп.). Шын мэтнде осы жылы кептеген шаралар етюзшдД, Fылыми
монографиялар дайындалды, докторлык жэне кандидаттык диссертациялар корFала бастады.
Казакстан Республикасыныц ¥лттык мураFат корында Казакстан Республикасыныц архив мекемелершщ азаматтарды актау женшдеп ек1 томдык кужаттар тшм1 сакталFан. Сонымен катар, 2020 жылFы Казакстан Республикасы Президентгнщ ЖарлыFымен курылFан саяси-куFын CYрг1н курбандарын жаппай актау комиссиясы жумысыныц шецбершде осы уакытка дешн аса купия белпамен сакталып келген кептеген кужаттар купиясыздандырылып, зерделетп, Fылыми айналымFа енпз1луде.
К,орытынды
Казакстан Республикасы ¥лттык архив1нщ кужаттары саяси репрессия курбандарын актау тарихында мацызды орын алатыны сезаз. Себеб1 Тэуелаз КазакстандаFы тарихи окиFалар туралы непзп деректер осы архивта жинакталFан. Каз1рп тацда жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы Мемлекетпк комиссияныц жумысы шецбершде «аса купия» белпандеп деректерд купиясыздандыру архив деректер1нщ мацыздылыFын арттырып отыр.
Сонымен катар, аталFан мэселеге катысты мемлекет тарапынан жYЙелi езгер1стер енпз1лу1 кажет. Ол Yшiн ец алдымен Зацнан бастаFан жен. Казакстан Республикасыныц 1993 жылFы 14 сэу1рдеп «Жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Зацына 372 кетер1л1стерд басу барысында сотсыз жэне тергеуаз атылFан, сонымен катар осы кетер1л1стерге катысканы жэне колдаFаны Yшiн соттык жэне соттан тыс репрессияларFа ушыраFан саяси репрессиялар курбандары к1рмей калFан. КудаланFан адамдардыц отбасы мYшелерi, балалары туралы да ештеце айтылмаFан, олар да Кецес ек1мет1 кез1нде кудалашан ед.
Аныктап керсетешк. АталFан Зацныц 6 бабында: «Осы Зацныц 5-бабында аталFан, соттар негiздеп айыптаFан, сондай-ак сот емес органдардыц шешiмдерiмен кылмыстык жазаFа тартылFан, iстерiнде мына темендеп
жасаFан кылмыстары жеткiлiктi дэлелденген адамдар акталуFа жатпайды: а) ...карулы кетер1л1с немесе карулы бандылар курамында Республика аумаFына революцияFа карсы максатта басып к1ру жэне олар жасаFан rîcî елтiрулерге, баска да кYш керсету эрекеттерше; тiмiскiлiк, терроризм актга, бYлдiру эрекеттерiне катысу; в) карулы бандыларды уйымдастыру жэне олар жасаFан RÎci елт1рулерге, баска кYштеу эрекеттерiне катысу» деп керсет1лген. Осы бапка езгерктер енпзу мэселесш каз1рг1 уакытта ел1м1здщ Fалымдары, журналистер1, зацгерлер1 мен KOFам белсенд1лер1 кетер1п жYр.
Сондыктан да, жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы халыктыц мYДдесiн корFайтын жаца Зац керек деп ойлаймыз. Кецес ек1мет1 кулады, сталинизмд1 айыптайтын уакытка жетт1к. 1993 жылFы «Жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Зацы курбандарды толык актай алмады, кер1с1нше кейб1р категориялар акталмай калды, накты айтканда, актау мэселес1н толык шеше алмады. КР Президент! К. Токаев «ТэуелаздДк бэршен де кымбат» деген макаласында айтканындай: «Б1здщ бабаларымыз «Актабан шубырынды, Алкакел суламаны», аталарымыз алапат ашаршылыкты, куFын-CYргiндi, дYниежYзiлiк соFысты керд1. Тоталитарлык кезецде улттык кундылыктарымыздан, т1л1м1зден, д1л1м1з бен дДтм1зден айырылып кала жаздадык. Оныц бэр1 Тэуелс1зд1кт1ц аркасында халкымызFа кайта оралды.
«Жаппай саяси куFын-CYргiн курбандарын актау туралы» Жаца Зац саяси куFын-CYргiн курбандарыныц барлык категорияларын актау кажет. Халык кетер1л1стер1нде карапайым адамдар саяси кукыктары мен д1н1, д1л1 Yшiн кYрест1. Оларды саяси жэне зацдык тYрF^Iдан актау керек.
Бурышы КСРО мемлекеттер1нде, Ресейде 1920-1930 жылдардаFы саяси окиFалар туралы кептеген фильмдер тYсiрiлдi, ескертк1штер койылды. Б1зде де тоталитарлык жYЙенiц курбандары дэр1птел1п, казактыц дэстYрлi шаруашылыFыныц жойылуы кез1нде ^рескен боздактар туралы айтылу керек деп ойлаймыз.
Эдебиеттер Ti3iMi
Абылхожин Ж. Б., Козыбаев М. К., Татимов М. Б. Казахстанская трагедия // Вопросы истории. - 1989. - № 7. - С. 53-71.
Большой юридический энциклопедический словарь/Под ред. А.Б. Барихина. - М.: 2005. -817с.
Весновская Г.Ф. Основные этапы реабилитации жертв политических репрессий: законодательство и практика пересмотра дел// Отечественные архивы. - 2004. - №3. - С. 28-32
Год общенационального согласия и памяти жертв политических репрессий // Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы / Сост. Г.Анес. - Алматы: Арыс - Казакстан, 1998. - 414 с.
Указ Президента Республики Казахстан от 20 марта 1994 года № 1612 «О мерах по упорядочению льгот и компенсационных выплат».- URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1002858
Заключение комиссии ЦК Компартии Казахстана по изучению творческого наследия М.Жумабаева, А.Байтурсынова, Ж.Аймауытова // Казахстанская правда. - 1988. - 28 декабря.
Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышление и поиски. -Алматы: Гылым, 2000. -388 с.
Казахстан Республикасыныц 1993 жылгы 14 сэу1рдеп N 2200 «Жаппай саяси куFын-CYргшдер курбандарын ак,тау туралы» Зацы URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1002858.
Народ не безмолвствует - Алматы, 1996. - 273 с.
Состояние работы над Книгами памяти жертв политических репрессий в России, Казахстане и Украине: Сборник материалов по проекту «Возвращенные имена» / Сост. В. М. Кириллов. - Нижний Та-гил: 2002. - 138 с.
Советский энциклопедический словарь / Под ред. С.М. Ковалева. - М.: 1979. - С.1132
Спецпереселенцы в Карагандинской области. Сборник документов и материалов (Составители: Р.М. Жумашев, Л.В. Михеева). - Караганда: Изд-во. КарГУ, 2007. - 325с. с.241
Хроника независимости Республики Казахстан: события и факты (1991-2011 годы). - Павлодар: Типография Сытина, 2011. - 764 с.
Адильхайр Е. Мырзаханов
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Вопросы реабилитации жертв политических репрессий на материалах Национального архива Республики Казахстан
Аннотация. Вопросы истории политических репрессий актуальная и злободневная тема, на фоне деятельности Государственной комиссии созданной по решению Президента Республики Казахстан К. Токаева. Актуальность предложенной автором темы несомненна с позиции обращения его к анализу этапов становления и начала реабилитационного процесса периода перестройки, архивной революции в СССР. Исследовательская цель заключается в анализе источников по истории реабилитации жертв политических репрессий, выявленных в фондах Национального архива Республики Казахстан. Обнаруженные автором архивные материалы раскрывают вопросы становления государственной политики реабилитации жертв политических репрессий на современном этапе развития Казахстана, а именно конец 80-х ХХ века - начало XXI века. Особое внимание уделено первому этапу реабилитации, начало которой было положено в 1988 году созданием Государственной комиссии по реабилитации жертв репрессий. Автор обратил внимание на правовое поле деятельности Государственной комиссии и на историю обсуждения проекта, принятия и введение в действие Закона «О реабилитации жертв массовых репрессий».
В целом, в статье представлены разные мероприятия в ходе реализации государственной политики по реабилитации жертв политических репрессий 20-30 гг. ХХ века. На основе архивных данных автором показан ход реабилитации жертв политических репрессий и статистические материалы.
Ключевые слова: репрессии; депортация; коллективизация; голод; гонения; политика; закон; реабилитация; архив; указ; государство; история.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 73
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Adilkhair E. Myrzakhanov
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Issues of rehabilitation of victims of political repression in the materials of the National Archive of the Republic of Kazakhstan
Abstract. Questions of political repression history are an actual and topical topic, against the background of the activities of the State Commission established by the decision of the President of the Republic of Kazakhstan K. Tokayev. The relevance of the topic proposed by the author is undeniable from the point of view of his appeal to the analysis of the stages of formation and the beginning of the rehabilitation process of the period of "perestroika", the archival revolution in the USSR. The research objective is to analyze the sources on the history of rehabilitation of victims of political repression identified in the funds of the National Archive of the Republic of Kazakhstan. The archival materials discovered by the author reveal the issues of the formation of the state policy of rehabilitation of victims of political repression at the present stage of development of Kazakhstan, namely the end of the 80s of the twentieth century - the beginning of the XXI century. Special attention is paid to the first stage of rehabilitation, which began in 1988 with the creation of the State Commission for the Rehabilitation of Victims of Repression. The author paid attention to the legal field of activity of the State Commission and to the history of discussion of the draft, adoption and enactment of the Law «On Rehabilitation of victims of mass repression».
In general, the article presents various measures during the implementation of the state policy for the rehabilitation of victims of political repression in 20-30 years of XX century. Based on archival data, the author shows the course of rehabilitation of victims of political repression and statistical materials.
Keywords: repression; deportation; collectivization; famine; persecution; politics; law; rehabilitation; archive; decree; state; history.
References
Abylkhozhin zh. B., Kozybayev M. K., Tatimov M. B. Kazahstanskaya tragediya [Kazakh tragedy]. Voprosy istorii. 1989. No.7. P. 53-71. [in Russian].
Bolshoi yuridicheskii enciklopedicheskii slovari [Large legal encyclopedic dictionary] / Pod red. A.B. Barihina. (M., 2005,817p). [in Russian].
Vesnovskaya G. F. Osnovnye etapy reabilitacii zhertv politicheskih repressij: zakonodatel'stvo i praktika peresmotra del [The main stages of rehabilitation of political repression of the Earth: legislation and practice of retribution del]. Otechestvennye arhivy. 2004. No.3. P. 28-32 [in Russian].
God obshchenacional'nogo soglasiya i pamyati zhertv politicheskih repressij [The Year of public reconciliation and the days of political repression] 1998: 412-414. Deportirovannye v Kazahstan narody: vremya i sud'by. (Almaty, 1998, 414 p.) [in Russian].
Ukaz Prezidenta Respubliki Kazahstan ot 20 marta 1994 goda № 1612 «O merah po uporyadocheniyu l'got i kompensacionnyh vyplat» [Decree of the president of the Republic of Kazakhstan dated March 20, 1994 No. 1612 on measures to regulate benefits and compensation payments], Available at: https://online.zakon.kz/ Document/?doc_id=1002858 [in Russian].
Zaklyuchenie komissii CK Kompartii Kazahstana po izucheniyu tvorcheskogo naslediya [Conclusion of the Commission of the Central Committee of the Communist Party of Kazakhstan on the study of the creative heritage of M.Zhumabayev, A.Baitursynov, Zh.Aimauytova]. Kazakhstanskaya Pravda. 1988. December 28. [in Russian].
Kozybayev M.K. Kazahstan na rubezhe vekov: razmyshlenie i poiski [Kazakhstan at the turn of the century: reflection and search]. (Almaty, 2000, 388). [in Russian].
Zakon Respubliki Kazahstan ot 14 aprelya 1993 goda N 2200 « o reabilitacii zhertv massovyh politicheskih repressij» [Law of the Republic of Kazakhstan No. 2200 of April 14, 1993 «on rehabilitation of victims of mass political repressions»] Available at: https://online .zakon.kz/Document/?doc_id=1002858. [in Russian].
Narod ne bezmolvstvuet [The people are not silent]. (Almaty, 1996, 315p). [in Russian].
Sostoyanie raboty nad Knigami pamyati zhertv politicheskih rep-ressij v Rossii, Kazahstane i Ukraine: Sbornik materialov po proektu «Vozvrashchennye imena» [The state of work on Books in memory of victims of political conflicts in Russia, Kazakhstan and Ukraine: A collection of materials on the project «Returned names»]. (Nizhny Tagil, 2002, 138p.) [in Russian].
Sovetskii enciklopedicheskii slovar [Soviet Encyclopedic Dictionary] / Pod red. S.M. Kovaleva. (M., 1979,1132p.) [in Russian].
Specpereselency v Karagandinskoj oblasti.Sbornik dokumentov i materialov (Sostaviteli: R.M.ZHumashev, L.V. Miheeva) [Special settlers in the Karaganda region.Collection of documents and materials (Compiled by R.M.Zhumashev, L.V. Mikheeva)]. (Karaganda, 2007, 325p.) [in Russian].
Hornika nezavisimosti Respubliki Kazahstan: sobytiya i fakty (1991-2011 gody) [Chronicle of Independence of the Republic of Kazakhstan: events and facts (1991-2011)]. (Pavlodar, 2011, 764p.) [in Russian].
Мырзаханов Эдлхайыр Ерзатулы - 3 курс PhD докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университет, Астана, Казахстан
MyrzakhanovAdilkhair Erzatovich - PhD Student, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
