10МРНТИ 03.20
Кугындалган ыргыздьщтар
Светлана О. Смагулова1, Гульбану Б. Избасарова2
Абай атындаты К,аза^ ¥лттьщ педагогикальщ университет^ Алматы, К,аза^стан К,.Жубанов атындаты А^тебе ещрлж университетi, А^тебе, К,аза^стан
*Корреспонденция Yшiн автор: [email protected] ihttps://orcid.org/0000-0002-4256-8783 2https://orcid.org/0000-0002-4123-7501 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-93-107
Ацдатпа. Мацалада ХХ гасырдыц 30-шы жылдары Сталиндгк цугын-сурггнге ушыраган Ыргыз ецгргнен шыццан алашордашылар мен кецестгк билгк тусындагы цайраткерлердгц саяси цызмет-mepi мен тагдырлары сараланады.
Ыргыз ецгргнен шыццан Алаш азаматтардыц барлыгы да mYpлi жолдармен улт MYddeci жолында куреске шыгът, халыцтыц мYддeсi жолында узенгглес азаматтармен бгрге цазацтыц ез билт езгнде болатын тутас бip мемлекетке бipiгуiн жацтады. Сол жолда жазым болды.
Сталиндк цугын кецестк билк саласында адал цызмет emкeндepдi де аямады. Жалган жала жа-уып, соттап, турмеге цамады, жер аударды, ец ауыр ату жазасына кестг. Президентгмгз К.Тоцаев-тыц ашаршылыц пен цугын-сурггн мэселесгн жгтг зерттеудг мтдеттеуг «цупия», «аса цупия» деген желеумен жабулы цалган цаншама арыстарымыздыц гстергн царауга, оны талдауга мумкгншшк туды.
Мацала барысында РКФСР Кылмыстыц гстердгц 58 бабыныц 2, 8, 9, 10, 11-пункттерг бойынша айыпталган алашордашыл Эбдгразац Башбаев, Кайназар Бекмурзин, Куаныш Жубанов жэне т.б., сонымен бгрге кецестгк билгкте цызмет еткен Жэшгк Ерубаев, Жолбосын Ацшолацов сияцты цай-раткерлердгц цугындалуыныц себебг мен оларга тагылган айыптау барысы айцындалады. Тушн сездер: саяси цугын-сургт; алашордашы; цайраткер; цупия; аса цупия; саяси науцан.
Received 21.12.2022. Revised 27.12.2022. Accepted 27.02.2023. Available online 30.03.2023. For citation:
Smagulova S.O., Izbassarova G.B. Repressed residents of Irgiz // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 142. - №.1. - C. DOI: 10.32523/26167255-2023-142-1-93-107
Для цитирования:
Смагулова С.О., Избасарова Г.Б. Репрессированные иргизцы // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2023. - Т. 142. - №. 1. - С. DOI: 10.32523/2616-7255-2023-142-1-93-107
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 93
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Kipicne
ХХ гасырдыц 20-30 жылдары Ыргыз e4ipi кецеспк жYЙеmц саяси наукандарындарын бастан кешiрдi. Тэрюлеу, ужымдастырумен катар, 20 жылдыц соцы мен 30-шы жылдардыц басынан, ягни кlуFын-CYргiн басталганга дейiнiнгi аралыкта партия катарына Kipin кеткен кецеспк жYЙеге карсы немесе бай-билерден тазалау науканыны жYpгiзiлген. Бул науканныц нэтижелеpi сол кездщ eзiнде баспасезге жарияланды.
Архив деpектеpiне CYЙенсек, осы науканды Актебе облысыныц аткару комитетi белсене жYpгiзiп, басшылыктагы бар кызметкерлер катац тексеpiстен еткен екен. Аныкталган жат багыттагылар кызметтен аластатылды. 1937-1938 жылдары «халык жаулары» pетiнде туткындалып, бipi бipнеше жылдарга сотталса, ал бipi атылып кете барды. Тексеру корытындылары аудандык партия уйымыц жиналысында немесе бюросында айтылып, партияга лайыкты немесе лайыкты емес басшылар аныкталды.
30 жыл тэулаз ел болган тусымызда Алаш козгалысы, алаш кайpаткеpлеpi мен оган ниеттес болган азаматтар нелiктен толыктай зерттелшбей жатыр деген сурак та туындар. Оныц жауабы да бipеу-ак. Бул солакай кецеспк саясаты тусында «купия» делiнiп белгi койылган кужаттардыц купиялыгы жойылса да элi де зерттеуш^ердщ колына тимеуi. ХХ гасырдыц 20-30 жылдардагы кугындалгандардыц кужаттары Ресей архивтершде толыктай кол жетiмдi болган. Ал бiзде элi де жабулы жатыр, арнайы руксат болмаса, оны б1лудщ eзi ектталай. Дегенмен Пpезидентiмiз К,.Токаевтыц ашаршылык пен куFын-CYpгiн мэселесiн жт зеpттеудi мiндеттеуiнен «купия», «аса купия» деген желеумен жабулы калган каншама арыстарымыздыц iстеpiн карауга, оны талдауга мYмкLншiлiк туды.
Жалпы казак халкыныц зиялыдан бастап, карапайым малшыга, ишан, молдаларга дейiн «халык жауы» репнде айыптауда кецес Yкiметi ей бапты колданган. Олар: РКФСР К,ылмыстык ктердщ 58 жэне 59 баптар.
«Халык, жауы» деген казакстандыктардыц басымы 58 баптьщ 2, 8, 9, 10, 11-пункттерi бойынша айыпталды.
Осындай баптармен сотталган ыргыздык алашоршашыл азаматтар жайында не бiлемiз? ХХ гасыр басында патша Yкiметiнiц кысац саясатына карсы бас кетерген Элихан Бекейхан бастаган алашшыл улт зиялыларыныц арасында казiрде тарихта аттары жиi айтыла бастаган Тел Жаманмурынов, Телжан Шонанов, ЭбдДхамит ЖYндiбаев, Алпысбай К,алменов сиякты кайраткерлердщ емiр жолдары мен саяси кызмет1 жайында бiршама ецбектер жазылып, насихатталды.
Жалпы Актебе облысыныц аудандарында турл! кызмет аткарып, оныц шаруашылык, мэдени жагдайын кетеруге катыскан кецес кызметкерлершц арасынан ¥закбай Кулымбетов, Абдолла Тем!ров, жэш1к Елубаев, Тагберген Курмашев, Акшолаков Жолболсын, Энафия Шынтемiров, Уакас Эл!мбетов, Ахметкэрiм Эйткенов жэне т.б. катац тYрде партия тазартуынан еткендер. Дегенмен аты аталгандар 1937-1938 жылдары жалган айыппен кугындалып, басымы атылып кеттъ Ал аталмай калган каншама арыстарымыз ез зерттеушiлерiн ^туде.
Материалдар мен эдктер
Макалаархивкужаттарынег1зiндежазылды. Зерттеу жумысын жазу барысында К,азакстан Республикасыныц Президент архив1нщ 139, 141, 708, 719-корларыныц, К,азакстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1ц архивiнiц 5, 30, 74, 962-корларыныц, Актебе облыстык мемлекетт1к архивiнiц 13-корыныц кужаттык материалдар мен ХХ гасырдыц басынан 30 жылдары мерз!мд! баспасезде жарык керген макалалар пайдаланылды.
Макала жазу барысында б!рнеше эдiс-тэсiлдерi колданылды. Кугындалган ыргыздык алашордашылар мен кецест1к жYЙеге кызметкерлер1н1ц тагдырын зерттеуде накты факплер мен дэлелдерд1 архив жэне газет-журнал материалдары аркылы салыстыра керсету басшылыкка алынды. Сонымен б1рге зерттеу барысында саралау,
талдау жэне корыту, тарихи-салыстырмалы, жYЙелiк-курылымдык, теориялык таным сиякты жалпы гылыми, философиялык, элеуметтанушылык, тарихи зерттеу тэалдер1 колданылды. Тарихи окигаларды немесе саяси жагдайларды баяндауда баспасез материалдары мен архив кужаттары жэне гылыми зерттеу материалдарын салыстыра зерттеу эд1с1 кец колданылды.
Талкылау
Актебе облыстык мемлекетпк архившц 13-корында«АлашордапартиясымYшелерimц т1з1м1» деген атаумен 1с сакталган. Барлыгы 136 адам енпз1лген т1з1мде 37-ы ыргыздыктар. Булардыц арасында республикага белг1л1 кайраткерлер де, белпаздер1 де бар. Дегенмен бул т1з1мдег1лерд1ц бэр1н алашордашылар деп айтуга болмайды. Кейб1р1 алашордашыларга ниеттесболган, каржылай колдаукерсеткендер болса, б1р1 30-шы жылдары куFын-CYргiн тусында накак айыптармен осы тiзiмге iлiгiп кеткендер едi. Муныц арасында Садыбай Бекмурзин (Алашорданыц кемек отрядыныц мYшесi), Бермухамед Сейсекенов (эскер юн Yйретушi), Эбдiразак Башбаев (Алашорда эскершщ вахмистрi), Ханистай Ашиков (взвод командир^, Эбдiрахман Ерекешов (Алашорда барлаушысы), Барлыбай Бекбаев (Земство баскармасыныц болыстык терагасы), 0теген ГYлебаев (адъютант), Муртаза Байдичин (ниеттес болган), Алашорда партиясыныц мYшелерi: Сайдалы Оразалин, Дауылбай Кеншенбаев, К,айназар Бекмурзин, Орубай Дэулетов, Аймарка К,анаев, ЖYсiп Акбаев, Шайкул Хасенов, Куаныш Жубанов, Оразбай Аргынбаев, Ахметжан Кадыров, Емуайыс Есназаров, Абдолла Колубеков, Аяберген ТYрекешов, Арыкбай Гартышбаев, Байдалы Сэркенбаев, Тугыл Кошмамбетов, Ахмет Туцгашин, Муса Даурабаев, 0теген Телебаев, Габайдолла Баймагамбетов, Жумабай Басагаринов, Эбукэрiм Мамаков, Жалгаспай жаксыбаев, Ыбырай Аюбеков, Саймакан Мэметов, Эбдiрахман Мэметов, Байкадам Итекеновтердщ аты аталады. Бул тiзiмде Алаш кайраткерлерi Телжан Шонанов пен
Тел Жаманмурынов та бар. Телжан Шонанов тiзiмде Шанов Телжан деп кате жазылыпты (Актебе Облыстык Мемелекетпк архивi (АОМА). 13 к. 5 т. 123 ic 1-5 пп.).
ОсыаталганЫргыздыкалашордашылардыц басымы 1937-1938 жылдары кугындалып кетп. Бiрi ату жазасына кесiлсе, кейбiрi узак жылдарга сотталды. Мэселен, ЭбдДразак Башбаев 1880 жылы Ыргыз ауданыныц №1 ауылында туган. Орта б^мд, муFалiм. 1937 жылдыц 8 тамызында Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пунктi бойынша айыпталып, 8 жылга сотталып, 1962 жылдыц 22 наурызында кылмыс курамыныц жоктыгынан Актебе облыстык сотыныц шешiмiмен акталды.
Кайназар Бекмурзин 1893 жылы Ыргыздыц 22 ауылында дYниеге келген. Бастауыш бiлiмдi. Аудандык ДYкеннiц директоры болган. 1937 жылдыц 4 карашасында Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 2, 8, 9, 11-пункттерi бойынша айыпталып, 10 жылга сотталып, тек 1961 жылдыц 28 казанында кылмыс курамыныц жоктыгынан Актебе облыстык сотыныц шешiмiмен акталды.
Алашорда мYшесi Куаныш Жубанов 1896 жылы Ыргыз ауданыныц 7 ауылында дYниеге келген. 1937 жылдыц 9 тамызда Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пункт бойынша туткындалып, осы жылдыц 15 карашасында Yштiктiц шешiмiмен ату жазасына кеалдД. Оны актау тек тэуелсiздiгiмiздi алганнан кейiн гана Казакстан Республикасыныц Бас Прокуратурасыныц шешiмiмен тек 1994 жылдыц 27 сэ^ршде акталды.
Атылгандардыц арасында 1895 жылы Ыргыз ауданыныц 26 ауылында дYниеге келген Эб^ Канаев та бар. Малшы. 1930 жылдыц 12 мамырында 58 баптыц 2-пункт бойынша туткындалып, осы жылдыц 6 тамызында Yштiктiц шешiмiмен ату жазасына кеалдД. Ол Казакстан Республикасыныц Бас Прокуратурасыныц шешiмiмен тек 1997 жылдыц 28 тамызында акталды.
Алашорда эскерш уйымдастырып, эскерш iсiн Yйретушi офицер Бiрмухамет Сейсекенов 1917 жылы улт зиялылары Элихан, Мiржакып,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 95
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Файзолла Галымжанов жэне тагы баска Алаш кайраткерлер1мен б1рлесе Жет1судыц боскын казак-кыргыздарына акшалай кемек керсетуге шакырган Yндеуге кол койып, ездер1 бастамашылар рет1нде муктаж боскындарга кемек колын созган екен (Жет1судагы боскын: 1917: №17). Б1рмухамет Сейсекеновт1ц еам1 Бэймен Алмановтыц 1929 жылы 3 маусымда К,азакстан елкел1к партия белсендДлерш тазарту комиссиясыныц терагасы А.С.Булинге берген тергеу жабауында кездесед1 (Казакстан Республикасы Президент Архив1 (КР ПА). 719 к. 5 т. 84 1с. 1-5 пп). Бул алашшыл азаматтыц Алаш козгалысындагы кызмет1н терец зерттеу кажет сиякты.
Б1рмухамет Сейсекенов кецеспк жYЙе тусында уездДк милиция бастыгы, Ыргыз революциялык комитетт1ц терагасы, Торгай уезд1к комитетшщ хатшысы, Сарыагаш аудандык партия комитет1тц хатшысы, ТYркiстан-Qбiр тем1ржолы бел1мшеанщ басшысы болган. С1б1рге жер аударылган.
Ыргыздан шыккан алашшыл Сырлыбай Бекбаев та 1917 жылгы 2-8 сэу1рде Орынборда еткен Торгай облысы казактарыныц съезше катысты. Бул съезд улт зиялыларынан атынан «Казак» газетшщ редакторы Ахмет Байтурсыновтыц жалынды сез1мен ашылып, алдагы уакытта бYк1лказактык съезд ашу, дш, агарту, агартушылык, эйел жэне тагы баска 14 мэселе каралган болатын. Актебе, Ыргыз, Костанай, Торгай уездер1 бойынша осы мэселелерд жYзеге асыратын комиссия курылды. Ыргыз Yйезiнен курылатын комиссия курамына ЭбдДлкадыр Алматов, Шайкул Хасенов, Турмухамед Кыйсыков, Мухамед Таскарин, Жумакан Шотин, Хайролла Телебаев, Отегул Шыманов, Ризабай Байдосов, Кожаберген Тыштыбаев к1рд1 (Алаш козгалысы, 2004. Т.1: 233). Т1з1мдеп азаматтардыц басымы Сталин кайтыс болганнан кешн эр жылдары акталды. Дегенмен олардыц кепш1лш осы ^нге дешн ез зертгеуш1лерш кYт1п жатыр.
Ыргыз ещр1нде улт мэселесш бшк кетерш, патша Yкiметiне батыл карсы шыккан алашшыл азаматтардыц тулгалык касиеттер1 елшеуаз. Барлыгыныц да казак
ел1нщ тэуелсiздiгi жолында жасаган кызмет1, ултка деген CYЙiспеншiлiг1 1стеген 1с1нен Yлгi, урпакка енеге.
Ыргыз ещршен шыккан Алаш азаматтардыц барлыгы да тYрлi жолдармен улт MYA4eci жолында треске шыкты. «Алаш» партиясымен бiрге хальщтьщ мYД4есi жолында Yзенгiлес азаматтармен 6ipre казактыц ез 6ил1г1 eзiнде болатын тутас 61р мемлекетке 61р1гу1н жактады.
Ыргыздан шыккан алашшыл кайраткердщ б1регей1 - бул Тел Жаманмурнынов. Оныц саяси-кщамдык, кlызмет1 ХХ гасырдыц 30-шы жылыныц аягына дейiнг1 саяси окигалармен тыгыз байланысты. Алаш кlайраткерi 1916 жылы патша жарлыгы бойынша кара жумыска 1л1г1п, I-дYниежYзiлiк согыска алынган казак сарбаздарына жанашырлык таныткан азаматтардыц катарында болды. 1917 жылы Ак,пан мен Казан тeцкерid тусында белсене б!лек сыбанып, казак комитеттерiн куруга, казак съездерiн етк1зуге атсалысты. Ыргыз ещрщде тYрлi кызметтер аткарып, ел басына киын-кыстау кYн туган Азамат согысы кезiндег1 киыншылыктарды ецсеруге жэне 1921-1922 жылдардагы ашаршылыкты ауыздыктауга катысты. Yкiметтiц жер-су реформасын жYргiзуге, казакыландыру, жаппай отырыкшыландыру, тэрк1леу, ужымдастыру, колхоздастыру сиякты наукандардарын жYзеге асыруга,1931-1933 жылдардагы ел басына тYCкен ашаршылыкпен кYресуге б1лек сынаба кфккет сезс1з. Мал шаруашылыгын калпына келт1руге де ез1нд1к Yлес косты.
Оныц кайраткер болып калыптасуына улт кайраткер1 Элихан Бекейхан, Ахмет Байтурсынулы сынды казактыц б1ртуар азаматтарыныц идеялары эсер етт1, ез1 де тэуелс1зд1к жолында кYресуге бел байлады.
Тел Букпанулыныц ес1м1 А.Байтурсынулы уйымдастырып, шыгарып турган «Казак» газет1 аркылы казак даласына белг1л1 болды. 1916 жылы 25 маусымдагы патшаныц жарлыгынан кешн майдандагы кара жумыска алынган казак жумыскерлершщ жагдайын кадагалау, олардыц муктаждыктарын аныктап кемек керсетуд улт зиялылары
ез мшдеттерше алып, Э. Бекейханныц баскаруымен арнайы делегация курылып, бул топка казак-орыс тiлдерiне жетш бiлетiн азаматтар алынды. Солардыц арасында Тел Букпанулы да болып, ^нбатыс майданы майданына барган Костанай, Актебе жшттерш аралаган екен. Бул жайында ол Мырзагазы, Мусамен б1рлес1п, «Казакка» материал жариялап, ж1г1ттерд1ц арасында жас балалардын барлыгына, кейб1р1н1ц денсаулыгыныц жоктыгына, тамактарыныц нашарлыгына, ки1мдер1н1ц тозгандыгын келтаред (Жумысшылар жайынан, 1916: №211). Будан кешн де газетке олардыц б1рлескен б1рнеше макалалары жарык кер1п, майдандагы кара жумыска 1л1ккендерд1ц жагдайларына мэл1меттер келт1ред1 (Жумысшылар жайынан, 1917: №217, 219, 220).
1917 жылдыц акпан тецкер1ан Минсюде карсы алды. ¥лт азаматтарымен б1рге Yкiметтi колга алган Уакытша Yкiметтi колдап, наурыздыц басында Орынбордагы облыстык казак комитетiне жеделхат жолдап, майдандагы жумысшыларына еттей, астыктай кемек керсету кажеттiгiн кетердi (Бюллетень Семипалатинского исполнительного
комитета, 1917: №8). Будан кешн де Алаш азаматтарымен бiрлесе «Казак» газет аркылы бiрнеше жеделхат женелтiп, жаца Yкiмет майдандагы кара жумысшылар мен олардыц жануяларына каржылай кемек керсетер деген Yмiтте болды (Казак, 1917: №222). ТецдДк, бостандык кYнiнiц тугандыгымен куттыктай жэне жаца Yкiметке колдау керсетуге шакырган жеделхатка Тел Букпанулы да кол койды (Мэскеу, 1917: №223).
Ол Элихан, Мiржакып бастаган алашшылардыц идеяларын колдап, Минскгден бастау алып, Орынборда курылган «Еркш дала» кауымына мYше болып кiрiп, майдандагы жумысшыларды елге кайтару iсiне белсене кгркш, 1917 жылдыц мамыр айынан басталып, елге кайтарылатын казак жумысшыларына бас-кез болып, ездерi баскарып экелдД. Жолда адасып калган немесе жогалып кеткендердi iздестiру, елге кайтып бара жаткандарды азыкпен камтамасыз етуге де атсалысты.
Тел Бук,панулы 1917 жылдыц 2-8 cayipi аралыгында Орынборда болган ец туцгыш Торгай облыстык, съезiне катысады. Съезд етаамен ол 1917 жылдыц мамыр айынан Торгай облыстык азаматтык комитетпц шешiмiмен Ыргыз уезiне болыстык азаматтык комитеттер куруга жэне оныц жумыстарын жандандыруга жiберiледi (К,Р ПА. 139 к., 1 п., 44 ic 5 п). Ол уезге келiсiмен бшек сыбана бiрден iске кiрiсiп, казак комитеттерiн куру,
Уакытша Yкiметтiц жYргiзiп отырган саясатын халык арасында тYсiндiру жумыстарын колга алады.
Тел Букпанулы осы жылдыц 21-26 ш^деде еткен бiрiншi жалпыказак съезiне Торгай облысынан катысып, оныц барысында «Алаш» партиясынан Курылтай жиналысына Торгай облысынан сайланады (Алаш партиясы, 1917: №19).
I жалпыказак съезi аякталысымен онда кетершген мэселелер мен каулыны Тел езi белсене катысып, терагалык еткен I Ыргыз уездк съезiнде кец тYрде таныстырып, оныц шешiмдерiн негiзге алуды усынады. Осы съезд барысында Ыргыз уездж жер комитетiнiц терагасы болып сайланып, бул кызметт1 1918 жылдыц 8 наурызына дейiн аткарады. Ыргыз уез!нде жYзеге асырылатын мэселелердiц колга алыну барысына т1келей басшылык жасайды.
Тел Жаманмурынов осы жылдыц 20 мен 25 тамызында Актебеде еткiзiлген Торгай облысыныц екшш! съезiне де катысып, оныц хатшылык кызметiн аткарды. Бул съезде оныц Торгай облысы атынан Курылтай жиылысына депутат болып катысуын лайыктады (Ресей Мемелекетт1к Тарих Архив! (РМТА). 1291 к., 84 т., 50 ic 8-12 пп). Будан кешн де Тел Букпанулы Ыргыз уезi атынан Орынборда болган жиылыс, мэжтстерге катысып, алда аткарылатын k-шаралар мэселесшде талкылауларда усыныстар бiлдiрген.
Осы съезден кешн Тел Ыргыз уезшц атынан ек!л ретiнде 1917 жылы 10-16 кыр^йекте Орынборда болган Торгай облыстык шаруа, солдат жэне жумысшы кецестерi депутаттарыныц мэжiлiсiне катысып, Земство мэселеа бойынша баяндама жасап, Ыргыз
уез1нде ашыгып жаткан халкка малдай кемек керсету мэселес1 де кетерген едД. Ол аштык мэселесше катысты терт 1р1 усыныс б1лд1ред1. Оныц б1р1нш1с1, Ыргыз уез1не тенш келе жаткан аштыкты ауыздыктау Yшiн кыркYЙек айынан калдырмай тез арада Актебенщ Азык-тYлiк комитет1нен 100000 пут астыкты Шалкар станциясы аркылы Ыргыз уезд1к Азык-тYлiк комитет1не ж1беру болса, ек1нш1с1, Ыргыз уез1н1ц Троицк, Новороссийск, Кемшрсай, Аккум, Yштас ауылдарында, Актебе уез1н1ц Адам поселкес1нде, Костанай уез1 мен Ор каласында ашыккандарды кабылдайтын арнайы пункттер ашу ед1. Yшiншiсi, алынган астыкты осы пункттер аркылы халыкка б1рден жет1 айга жетерл1ктей мелшерде таратып беру, ал терт1нш1 Ыргыз уезш облыстыц баска уездер1мен б1рдей канагаттандыру болды. Мэж1л1с ашыгуга таяу турган уездерге азык-тYлiк мэселес1н шешу Yшiн съезд каулысын кабылдауды кажет санады. Сейт1п, тен1п келе жаткан ашаршылыктыц алдын алу мэселес1н колга алады.
1918 жылы наурызында Ыргызда кецес ек1мет1 орнап, уезд1к аткару комитет1 курылып, оныц терагалык кызметш Тел Жаманмурыновка жYктелiндi. Уезде туындаган киын жагдайды калпына келт1руге, кедей шаруалардыц жагдайын кетеруге елеул1 Yлес косты.
Тел Жаманмурынов Алаш партиясы мен Алашорда Yкiмет1нiц белд1 мYшесi болды. Актебе облысы НКВД-ныц т1з1мдеген 136-ы Алаш козгалысыныц белсендД мYшелерi жайлы кужатында оныц ес1м1 89-шы ретпен бер1лген (АОМА. 13 к. 5 т. 362 ic 1 п.). Ол Алаш мYшеd рет1нде улт мYДдеd жолында кызмет етт1. Уездерд1ц арасында Ыргыз аса киын кезецге тап болды. Себеб1, б1рде актардыц, б1рде кызылдардыц колына кешкен уезд халкыныц турмыстык жагдайы ауырлаган болатын.
1919 жылы Алаш козгалысыныц бурынгы азаматтарына кецес Yкiмет1 тарапынан кеш1р1м жарияланып, оларга мемлекетт1к орындарда кызмет етуге мYмкiндiк бер1лд1. 1920 жылдыц 2 акпаннан бастап Тел Букпанулы Ыргыз уезд1к аткару комитет1не
кызметке оралып, уезд1ц когамдык-саяси ем1р1не етене араласып, уйымдастырушылык, басшылык кызметтерд1 аткара бастады.
1920 жылы 26 тамызында Казак автономиясыныц курылуына орай Ыргыз уез1 бастапкыда Торгайдыц облысыныц курамында болса, ал 1921 жылдыц 26 мамырынан Актебе губерниясына карады. Осы кездерде кайраткер Ыргыз уезд1к жер комитет1тц терагасы, алгаш аткару комитет1н1ц терагасы, кешн тераганыц орынбасары кызметтер1н аткарды.
Тел Букпанулы 1920 жылдыц акпанында Коммунист1к партияга кандидаттыкка кабылданып, 20 мамырында партия катарына етед1. Актебе губерниялык Аткару комитет1не мYше болган жэне 1 ш1лдеде болган 2-ш1 БYкiлказак Кецестер съез1не катыскан жэне де 1-ш1 Актебе губерниялык Кецестер съезше делегат болып сайланыпты. Сонымен катар осы 1с кагазында непзп мамандыгын аграном деп жэне езшщ лекторлык каб1лет1н1ц барлыгын да керсеткен (Казакстан
Республикасы Орталык Мемелекетт1к Архив1 (КР ОМА). 5 к. 18 т. 394 ic 1-2 пп).
1920 жылдыц 27 желтоксанында Торгай облысы Ыргыз уез1нде болган конференцияга Тел Жаманмурынов катысып, оныц президиумына сайланады. 1921 жылдыц кацтарында аудандык комитет мYшелерiн кайта сайлау мэселеа кетер1л1п, дауыска салынып, нэтижесшде оган аудан терагалыгына б1рауыздан Тел Букпанулы сайланды (Бабасулы, 1921: №25).
1921 жылы сэу1рден бастап ол Казак Ег1н шаруашылыгы Халык комиссариаты Алкасына мYшелiкке кабылданады жэне кызметке к1р1сед1 (КР ПА. 139 к. 1 п. 44 ic 5 п). Сол жылдыц 3 маусымдагы Казак Ег1н шаруашылыгы Халык комиссариаты мэж1л1с1нде оган Жерге орналастыру жэне су шаруашылыгы Баскармасын баскару жYктелiнiп, бул кызмет 23 тамызында Казак Жер Халык комиссариатыныц 98-ш1 буйырыгымен бек1т1лд1 (КР ОМА. 74 к. 2 п. 1 ic 125а п). 0лкел1к комитет кызметше жогарлап кетсе де Тел Букпанулы ез1 туып-ескен, кызмет жолын бастаган ещршен байланысын
Yзген жок. Губернияныц iшкi т!рлшне катысты еткiзiлiп отырган iс-шараларFа колдау керсетiп отырды. Актебе губерниялык съездерше катысып отырды (КР ОМА. 5 к. 18 п. 394 ic 1 п). Осы жылдыц 4-10 казанында болган БYкiлказак Кецестершщ II-съезiнде Казак Орталык Аткару комитет1не мYшелiкке кандидат болып сайланады (КР ОМА. 5 к. 18 п. 394 1с. 14 п).
1921 жылдыц 22 карашасында ол Жерге орналастыру Баскармасын баскару жYктелiндi. Бул кезде Актебе ещр1 катты аштык тырнагына 1л1н1п, Ыргыз уез!нде аштыккандардыц катары кебейе тYCкен болатын. Ел басына киыншылык туып, басы дал болып отырган кезде Тел пен Иса Косовты Аманкел болысына сайлау жумысына жiберiлiп, елдеп ауыр жагдайды ез кезiмен керш кайтады (Кедей, 1921: №44).
Тел Букпанулы Казакстандагы алапатты ауыздыктауга бар ^шш салды. Казак Жер Халык комиссариатыныц шешiмiмен аштыкпен кYрес комиссиясы терагасыныц мiндетiн аткарып, аштыкпен ^рес жYрг1зуде басшылык жасады (КР ОМА. 74 к. 2 п. 1 ic 213 п). Асханалар ашу, кургак тамакпен камтамасыз етудi барысын 61р жолга койып, босып жYргендердi тамактандыруды колга алады. Ег1н шаруашылыгы Халык комиссариатыныц буйрыгымен 1922 жылы 15 тамызынан Ег1н шаруашылыгы Халык комиссарыныц уакытша кызметiн аткару мщдет Тел Букпанулына жYктелiндi (КР ОМА. 74 к. 2 п. 1 ic 261 п). Осы кызметтер аткара жYрiп ол 1923 жылы акпан айында аштыктыц эл1 де болса зардаптарын тартып жаткан халыкка жылу жинау Yшiн ТYркiстан республикасыныц Сырдария, Самарканд, Жет1су облыстарына iссапарFа жiберiлдi (КР ОМА. 74 к. 4 п. 119 ic 44 п).
Тел Букпанулы Епн шаруашылыгы Халык комиссариатына кызметке кiрiскеннен-ак Казак республикасына арналFан РКФСР-дщ Жер кодексше толыктырулар мен тYзетулер енгiзу мэселесш талкылауFа катысты. 1923 жылы Yкiметтiц партия катарын жат элементтерден тазартуына ол да 1л1кт1. ОFан «шаруаFа жауапсыз карады» деген
айып таFылып, оныц барлык ем!р жолдары тексерiске алынып, ол партия катарынан шыFарылады.
¥зак тексерiс барысынан кейiн 1925 жылдыц казанында OFан таFылFан айыпты негiзсiз деп тауып, кайтадан партия мYшелiгi калпына келтр1лдД. Сейтiп, OFан жасалFан кысым токтатылып, бурынFы кызметше кайта кiрiседi (Кернект мемлекет, 2013: 16). Дегенмен, «оцшылдык», «жiкшiлдiкпен» кYрес жYрг1зу науканы тусында Тел де жiкшiлдердiц катарынан табылып, оныц Yстiнен таFы да 1с козFалFан.
Актебе ОГПУ-н1ц 1927 жылFы 25 мамырындаFы айыптау корытындысында Т.Жаманмурынов ¥. Кулымбетовпен бiрге топтыц тец басшысы рет1нде жэне оцшыл ж1кш1л Кожанов, Сэдуакасов, Мунбаев пен алашордашыл М. Дулатов пен Э. Бекейханов, М. Шокаевтыц идеясын колдаушылар есебiнде керсетледД (КР ПА. 719 к. 5 п. 5 ic 1415 пп). Осындай колдан жасалFан жалFан айып кайраткердi сергелдецге тYсiрiп, кызметше кедергi жасалып, Yстiнен тергеужумысы жYрiп жатса да, Тел кызметiнен кол Yзiп калFан жок. Ол 1927 жылы ТYркiстан-Сiбiр темiржолын жобалау жэне жабдыктау шараларына да катысып, тем!ржол транспортыныц шапшац еркендеуiне бар Yлесiн косты (КР ОМА. 30 к. 1 п. 676 к. 32-33 пп).
Тел Букпанулы 30 жылдардыц басында жауапты кызметтерге таFайындалды. Казак статистика баскармасы бастыFыныц орынбасары, сонымен катар Ег1н шаруашылыFы халык комиссариаты жабдыктау, мал шаруашылыFы, ег1н шаруашылыгы баскармаларыныц бастыFы сиякты жауапты кызметтерде жYрiп, жерге орналастыру, жерд1 пайдалану нормаларын белг1леу, жерд1 игеру мен шаруашылыктарды уйымдастыру, аудандастыру, ужымдастыру мэселелер1 мен ауыл шаруашылы^ын дамытудыц бесжылдык жоспарларын кабылдауFа, ТYркiстан-Сiбiр тем1р жолыныц 1930-31 жылдарFа арналFан жоспарларын карастыруFа арналFан мэж1л1стерде
кабылданатын шеш1мдерге белсене араласты. Сонымен катар ол Yкiметтiц тапсырмасымен
халыкты отырыкшыландыру жумысына да катысып, Ыргыз уез1не ж1бер1л1п, ондагы отырыкшыландыру жумыстарына тексер1стер жYрг1зiп, б1рнеше зац бузушылыктарды аныктайды. Бул тэртштщ, жер белу нормасыныц жоктыгы, мал шаруашылыгында санактыц жYрг1зiлмеуi, сонымен катар ауданда отырыкшыландыру жYргiзердiц алдында экономикалык, жерге орналастыру жумыстарын дайындыксыздыгын халыкты арасында отырыкшыландыру жумысы жайында дурыс тYсiнiк берет1ндей 1с шаралардыц жYрг1зiлмегендiгi, аудандык отырыкшыландыру комиссиясыныц
жумысына оку бел1м1, денсаулык сактау, камсызданыру салаларыныц басшылыгыныц жетк1л1кт1 кец1л аудармай отыргандыгы ед1.
0к1н1шке орай отырыкшыландыру науканы кызып жаткан туста оныц Yст1нен тагы да 1с козгалып, сотка тартылады. 1929 жылы партия катарын тазалау науканы 1л1ккен Тел Буканулыныц кызмет барысы тексер1ске алынып, оган «1930 жылдыц басында Акмола окрупндеп алдагы ег1с дайындыгыныц жол сапарындагы накты дэлел1ме сенбест1кпен карагады» деген айыптар тагылды (Кернект1 мемлекет, 2013: 16). Дегенмен бул айып та непзаз болып табылып, акталды. Буган карамастан бакылау комиссиясыныц шеш1м1мен оган катац сег1с жарияланды.
1931 жылы аштык басталган туста Тел Букпанулы Казакстан статистика баскармасы Мемлекетт1к жоспарлау комитет1не косылгандыктан Президуим мYшелiгi мен ауылшаруашылыгы секциясыныц мецгеруш1лшне ауысады. Ол сонымен катар
1931 жылы ек1нш1 бесжылдык жоспарын дайындау комиссиясыныц жумысшы курамына енед1.
Ел ашыгып, 1ндеттен, жем-шептщ жоктыгынан мал кырылды. Осы кезде Тел
1932 жылдыц мамырда Шымкенттег1 ТYЙе шаруашылыгыгылыми-зерттеуинститутыныц директоры болып тагайындалып, Казакстанга тYЙе алдыру максатында жумыскаМоцголияга ж1бер1л1п, Ыргыз ауданында тэж1рибел1к туйе шаруашылыгы жумыстарын жYргiзедi. Оныц бул тапсырманы сэтт1 орындап,
сатып экелшген тYЙенiц б1р де б1р1н1н шыгындандырмай экелген1н Л.Мирзояныц ез1 Казакстан большевиктер партиясыныц 1937 жылы 5-12 маусымда болган 1-съез1нде айткан болатын (КРПА. 708 к. 1 т.,2 ic 3133 пп). Монголия сапарынан кей1н Тел Букпанулы 1933 жылдыц ш1лдес1нен Кецест1к халык шаруашылыгы комисариатындагы кешпенд1 шаруаларды отырыкшыландыру комиссиясында кызмет етедД. Осы жылы ауылшаруашылык тобыныц мецгеруш1с1, мал шаруашылыгы секторыныц басшылыгын аткарады.
1934 жылы аштык кез1нде босып кеткен казактарды кей1н кайтару жэне орналастыру мэселесше орай Казакелкел1к комитетшц 15 акпанында болган бюро шеш1м1мен Т. Жаманмурынов Оцтуст1к Казакстан облысына ж1бер1л1п, облыстыц аудандарына экел1нет1н боскындарга катысты дайындык жумыстарын жYрг1здi (КР ПА. 141 к. 1 т. 6600 к. 213, 284 пп).
1933-1934 жылдары Тел Букпанулы республикалык Мемлекетпк жоспарлау комиссиясыныц тералкасыныц мYшеd болады, Актебе облыстык жоспарлау комиссиясыныц терагасы кызмет1н аткарады. 1935 жылы 2 акпандагы Актебе облыстык жоспарлау комиссиясы Алкасыныц шеш1м1мен Т. Жаманмурынов Алканыц терагалыгына бек1т1лд1 (КР ОМА. 5 к. 18 т. 2921 ic 4 п). Осындай жауапты кызметт1 аткарып жYргеннiц ез1нде ол туган жер1 Ыргызды умытпады. Ег1с суару Yшiн Аманкел бойынан Караарык, Каскатай, Кути, Жалацашкел, келдерше бегет салдырды.
1937 жылы Тел Букпанулы зулыматтыц тырнагына 1л1г1п, кецест1к эм1рш1лд1к жYЙенiц саяси кубаны болып кете барды. Ол «халык жауы» ретшде 1937 жылдыц 16 мамырында туткындалып, оган «Казакстанда «улттык-фашиспк уйымга мYше болып, астыртын турде кецес Yкiмет1не карсы эрекет жасап, 1р1тк1 салды, кецест1к жYЙеге карсы келген Энвер паша мен Мустафа Шокаймен тыгыз байланыста болып, нускаулар алып отырды» деген айыптар тагылды (Политические репрессии, 1998: 85-86).
Тел Букпанулыныц тергеу1 тогыз айга созылып, 1938 жылдыц 25 акпанында ату
жазасына кеалдД. Ол тек 1958 жылы гана акталып, есiмi тэуелdздiг1мiздi алганнан кейiн гана калпына келттр^дД.
Кецестiк жYЙе езi даярлаган мамандарынын да аямады. Булардыц арасында К,азакстанныц саяси, экономикалык, элеуметт1к жэне мэдени жагынан дамуына зор Yлеdн типзген ¥закбай К,улымбетов те бар едД. Ол Кецес ек1метшщ кызмет1не 1918 жылдыц желтоксанынан бастап араласып, Ыргыз уезщдеп болыстарда кецес уйымын куруга катысады. 1919 жылдыц сэу1р1нде болган Ыргыз уездДк съез1нде Ыргыз уездДк аткару комитет1н1ц мYшесi болып сайланады. 1919 жылдыц кYзiнен уезд1к революциялык комитетке жумыска юркш, 1920 жылы кацтарында партия уйымына мYшелiкке етедД. Ол аз уакыттыц 1ш1нде белсендДлшмен б1рнеше кызмет сатысынан етед1. Бастапкы кезде элеуметт1к камсыздандыру бел1мн1ц алка мYшесi, 1920-1921 жылдары уезд1к баскарма басшысыныц кемекш1с1, нускаушы-акпараттык бел1мнщ мецгеруш1с1, уезд1к революциялык тергеу комиссиясыныц купия-оперативт1к бел1м1н1ц басшысы, Ыргыз уездДк аткару комитет! оны кылмыстьщ-тергеу комиссиясыныц терагасы, Ыргыздыц РК(б)П аудандык комитет1н1ц терагасы кызметтер1н аткарды. Осы кызметтерде жYрiп ол кеп тэж1рибе жинактады.1921 жылы мамырда ¥закбай ЖелдДрбайулы Актебе губерниялык аткару комитет1не мYше болып сайланады жэне Актебе губерниялык камсыздандыру (губсобесом) бел1м1н1ц мецгеруш1сше тагайындалады. Ал 1922 ж. акпанынан Актебе губерниялык халык агарту бел1м1нщ мецгеруш1с1 болып тагайындалып, бул кызметп 1923 ж. наурызына дей1н аткарады (КР ПА. 141 к. 1 т. 11563 ic 19-20 пп).
1925-1935 жылдары Кулымбетов Казакстанныц Мемлекетпк жоспарлау комиссиясыныц терагасы, сонымен б1рге, Казак ССР Халык Комиссарлары кецеа терагасыныц б1р1нш1 орынбасары кызметтер1н коса аткарды. 1935-1937 жылдары «халык жауы» деп айыпталганга дей1н Казак ССР Орталык Аткару комитет1н1ц терагасы болады. Бул кызметтерде жYрiп ол
Ыргыз, Актебе ещрлерщде кеп келел1 ктер аткарды. Казак кецестер республикасы Yшiн шеш1лмеген мэселелерд1 колга алды.
¥закбай Кулымбетовтыц аткарган кызмет1н былайша корытындылап беруге болады:
- Ыргыз жер1нде кецес ек1мет1н орнатуга белсене катысты;
- Ыргыз ещршщш экономикалык жагынан кетер1луше ат салысты;
- Актебе губерниясында агарту, мэдени саланыц дамыуына елеул1 Yлес косты.
- Ашаршылыкты ауыздыктауга катысты;
- Ауылшаруашылыгыныц еркендеу1не, малшаруашылыгы (кой, сиыр, тYЙе) ес1ру жумыстарын дамытуга катысты 1с шараларды колга алды;
- Казакстан енеркэабш еркендету, жумыс 1стемей турып калган енд1р1с орындарын калпына келт1ру, оларды кажетт1 куралдармен жабдыктаудыц кажетт1г1н кетер1п, оныц калыптастыруда зор ецбек ащрд1 Нэтижесшде Риддер, Ащысай кен орындарын дамыту, тYCтi металл ендДр1сш кецейту, Павлодартрест, Алтайтрест, Эк1бастуз енд1р1с1н кецейту жумыстары колга алынды;
- Астананы Алматы каласына кеш1руде жэне оны абаттандыруда басшылык жасады;
- Казак жастарын окуга тартты;
- 0нд1р1с орындарын жерг1л1ктенд1ру, оган казак жастарын тарту, енд1р1с орындарына кажетт1 мамандарды даярлау 1с1не де аса кещл белд1;
- ЭйелдердД ецбек етуге тартуга да елул1 жумыс жYрг1здi;
- ТYркiстан-Qбiр тем1ржолын салуга, дамытуга косатын Yлесiн кере б1лш, басшылык жасады;
- Жаца элшбиге кешуге, ягни латын жазуын кабылдауга байланысты Yг1т-насихат бел1м1н1ц жумысын жандандыруда каражат белг1зуд1;
- Гылым саласын дамытуга, ягни Казакстандагы Гылым Академиясыныц жумысыныц жандануына кажетп каржыны белу, Гылым Академиясына студент-
казактарды тарту жобасын жYзеге асыруга бар кYшiн салды;
- Оцдейтш комбинаттар, ет комбинатын салуда басшылык етт1. Семей ет коминатыныц курылысын салу мэселес1не орай курылган комиссия курамын баскарды;
- Казакстан Республикасыныц жаца конституция жобасын жасаушы комиссияныц курамында болды. Айта берсек, бул т1з1мн1ц эл1 де толыга тYседi. Ол Казакстанда кецес курылысын орнатуга белсене катысканы Yшiн 1935 жылы Казак ОАК мерейтойлык сессиясында «Казаксташа 15 жыл» тест1к белг1с1мен марапатталады. Б1рак ек1н1шт1с1 сол, 1937 жылы жала жабылган айыппен туткындалган.
Жалпы ¥закбай Желд1рбайулы кецест1к жYЙе тусында 1919, 1921-1923, 1925, 1929 жэне 1937 жылдары кугынга ушырап, Yкiмет тарапынан тергеуге алынган. Оныц кызмет1 аталган жылдары тYрлi себептермен тексер1лген екен. Мэселен, ол 1917 жылы актар мен алашордашылардыц колында туткында болганы Yшiн жэне 1921-1922 жылдары аштык жайлаган кезде елге келген АРА уйымыныц кемек корын талан-таражга салды деген жалган жаламен 1922 ж. мамырында тергеуге алынып, б1р жылга созылып, 1923 жылдыц акпанында гана акталып шыгады. Будан кей1н ол Yкiмет тарапына 1929 жылы тагы 1л1гед1. Осы кезде партия катарын тазалау науканы жYрг1зiлiп жаткан болатын. Ол тагы да жт тексер1ске 1л1кт1.
1937 ж. ш1лде айында ¥закбай Кулымбетов Казак КСР ОАК терагалыгынан босатылып, жасырын «улттык-фашист1к» уйым кургандыгы жен1нде кауесет тарайды (КР ПА. 708 к. 1 т. 82 к. 24-27 пп). Осы жылдыц кыр^йегшде «Казахстанская правда» газетше К. Пуховтыц «На поводу у буржуазных националистов» деп аталган макаласы басылып, ¥закбай Кулымбетовты «ултшыл» екенд1г1н эшкерелейд (Пухов, 1937: №218). Бул макала ¥. Кулымбетовтыц усталып, абактыга камалуына нег1з болды. Сейт1п, оныц 1927-1936 жылдар аралыгында жарык керген 5 кттабын колдануга тыйым салынды. Окш1штк1 сол, ол 58-баппен сотталып, ату жасазысна кес1лд1.
Тек И.Сталин кайтыс болганнан кей1н гана, ягни 1958 ж. 22 сэу1р1нде КСРО Жогаргы Соты кылмыстык 1ст1ц курамында жоктыгынан 1с токтатылып, акталды. Егер де куFын-CYргш тырнагына 1л1кпесе, кайраткерд1ц республика саяси, экономикалы, мэдени жагынан кетеруде Yлеd кеп болар ед1.
Ыргыздан шыккан кайраткердщ б1р1 Абдолла Тем1ров ултыныц мYДдеd жолында кYрескен саясаткер, кайраткер рет1нде белг1л1. Оныц кайраткерлш Алаш партиясымен байланыстырыла айтылады. Себеб1 алаш зиялыларымен б1рге 1917 жылы Курылтай жиналысына лайыктандырылды (Кыр баласы, 1917: №235).
Ол кезде А. Тем1ров Ыргыз YЙездiк комиссары болатын. Оз1нщ айтуынша, бул кызметп ол кецес ек1мет1 орнаганга дей1н аткарады. «Казак» газет1не жарияланган акпаратта «...езгер1стен бурын Тоболский окружной сотта шлен ед1, бул кYнде Ыргызда уезный комиссар. Халыкка кызмет етемш деп бурынгы орнын тастап шыкты» дел1нд1 (Алаш партиясы, 1917: №245).
А. Тем1ров Алаш автономиясыныц курылуына Yлкен кYмэн келт1рген, сондыктан 1917 ж. 28 желтоксанында Ыргызда болган уезд съезде жасаган баяндамасында ТYркiстан автономиясына косылуды усынды.
Абдолла бастаган он б1р алашордашылар Ыргыз YЙезiн ТYркiстанFа косуды жактап, ж1берет1н адамдарын даярлай бастады. Абдолланыц бул усынысын колдаFандардыц арасында Тел Жаманмурынов, Шекпден: Наурызбай, СаFынай, АлдасYгiр, Терткарадан: БаЙFабыл, Кенжэл1, ТYлкiбай, Шемекейден: Турмухамет, Назар, Оразымбет сиякты азаматтар болFан екен (Учитель Алман, 1917: №259).
Съезден кешн Абдолла Тем1ров ЫрFыз уез1н1ц эд1лет (юстиция) комисарлы^ына сайланады. Дегенмен ол кецес эскерше карсы шыккан алашордашыларды жактайды. 1919 жылдыц соцына дей1н А.Тем1ров, М.Дулатов, С. Кадырбаевтар басшылык жасаFан алаш эскер1 ЫрFыз бен ТорFайарасындаFы жерлерде, Атбасар, Костанай уездер1ндег1 жерлерде кешш, кецес ек1мет1н1ц бил1г1не карсылык
керсетед1 Алайда кызыл эскерлердщ ^шДнщ басымдылыгынан акырында кецес ек1мет1н мойындауга мэжбYP болады. Кецес Yкiметiнiц кеш1р1мш алганнан кешн де Абдолла Тем1ров Ыргыз уезшде кызмет етш, халыктыц мYДдесi жолында кызмет етп.
ХХ гасырдыц 20-30 жж. Ыргыз ещршен кугындалган азаматтардыц арасында Ыргыз аудандык комитетте тYрлi басшылыкта жумыс ктегендер де бар. Булардыц бэр1 де кецеспк жт тексерктен етп. Мэселен, 1936 жылдыц 5 маусымында Жэш1к Елубаевтыц кужаттары тексер1лш, арнайы акт жазылган екен. Ол 1899 жылы Ыргыз ауданыныц 27 ауылында дYниеге келген. Бастауыш б1л1м1 гана бар. 1928 жылы партия катарына еткен. Тексерк барысында ол аудандык аткару комитетшде инспектор кызметш аткарган екен (КР ПА. 141 к. 1 т. 9249 к. 15 п). Оны тексеру барысында оныц бандитпк шабуылдарга карсы кYрескенi де айтылды (КР ПА. 141 к. 1 т. 8750 к. 16 п.). 1937 жылдыц 29 маусымында Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пункттер1 бойынша айыпталып, ату жазасына кеалдД, тек 1956 жылдыц 22 мамырында кылмыс курамыныц жоктыгынан Казак КСР Жогаргы сотыныц шеш1м1мен акталды (КР ПА. 141 к. 1 т. 9249 к. 15 п.).
Акшолаков Жолбосын 1899 жылы Батыс Казакстан облысыныц Каратебе ауданында дYниеге келген. Б1л1м1 бастауыш. Ыргыз ауданында да кызмет еткен. Камауга алынган кезде Каратебе ауданында Карабутак ауылда кызмет еткен. 1937 жылдыц 6 кыр^йекте Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пункттер1 бойынша айыпталып, 25 жылга бас бостандыгынан айырылды. 1956 жылдыц 22 мамырында кылмыс курамыныц жоктыгынан Казак КСР Жогаргы сотыныц шеш1м1мен акталды (КР ОМА. 5 к. 18 т. 411с. 1-3 пп.).
Аскаров Yмбетияр Бебекенулы, архив корындагы жеке кше кез жYгiртсек, 1900 жылы шаруа отбасында Жымпитыда дYниеге келген. 1911-1917 жж. Жымпитыдагы 2 класты орыс-казак училищеанде окыган. Алайда соцгы курсын акпан тецкер1сшен кешнп жагдай бойынша аяктай алмаган. 1921 жылы
кооператив одагына мYше болган, ал 1926 жылы партия катарына еткен. Кызметкер. 1920-1923 жылдары Жымпитыдагы аткару комитет1нде кызмет еткен. Одан кешнп жылдары Кызылорда, Алматыда тYрлi кызметтер аткарган.
1932 жылы Актебеге келш, облыстык аткару комитетшде кызмет ктейдт 1933-34 жылдары Ыргыз аудандык аткару комитет1тц терагасы болган (КРОМА. 5 к. 18 т. 84 к. 3 п.).
Оган 1937 жылы жазында оныц Yстiнен кылмыстык 1с козгалып, тергеу барысында оган ултшыл-диверсиялык уйым курып, оныц курамына темендеп адамдар юргендшн келтфедк
Тасболатов СYлеймен - Ыргыз аудандык комитет1тц бурынгы б1ршш1 секретары; Алгамбаев Камаш - бурынгы прокурор; Акшолаков Жолболсын - аудандык жер белДмшщ бурынгы нашалниг1; Ембергенов Шотпай - бурынгы «Колхозшы» газет1н1ц бурынгы редакторы; Айзаков Жолмагамбет -заготскоттыц бурынгы бастыгы; Шынтем1ров Энафия - аудандык аткару комитетшц бурынгы секретары; Байкин Баймагамбет -№23 ауыл совет1н1ц бурынгы председател1; Токмамбетов Досмукан - жер суландыру жумысыныц бурынгы бастыгы.
Аскаров жауабында уйым 1934 жылы курылып, оган ез1н1ц 1935 жылы к1рген екен. Ол бул уйымга Тел Жаманмурынов тарткандыгын айткан. Тел Жаманмурынов жауабында оныц бул уйымга 1934 жылы к1ргендшн, оны Кулымбетовтыц тарткандыгын келт1ред1.
Есенгелдин берген жауабында
контрреволюцияшыл-ултшыл уйымга
Аскаровтыц 1929-1930 жылдардыц ез1нде, ктеп жYргенде к1ргенд1г1н айткан. Оныц Казак елкел1к одагында зиянкест1к жумыстар жYрг1згенi жэне контрреволюцияшыл уйымга жэне мYшелер тартканын да атап еткен екен. Будан эр1 алашордашыл, соныц мYшелерiмен араласты деген де айыптар келт1р1лген (Ялымов, 1937: №247).
Сейт1п, ол Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пункп бойынша айыпталып, ату жазасына кеалд1, тек 1956 жылдыц 22
мамырында кылмыс курамыныц жокты^ынан Казак КСР ЖоFарFы сотыныц шеш1м1мен акталды.
Аудандык партия комитет1н1ц б1р1нш1 хатшысы болFан СYлеймен Тасболатов та KуFын курыFына 1л1ккен. Ол Батыс Казакстан облысыныц Жымпиты ауданында 1907 жылы дYниеге келген.
1937 жылдыц 11 кыр^йекте Актебе облысыныц НКВД-сы 58 баптыц 10-пункттер1 бойынша айыпталды. Сот YДерiсi басталFан кезде СYлеймен Тасболатов езше таFылFан б1рде б1р айыпты мойына алмады. Сот Yдерid барысы «Социалист1к жол» газет1не 1937 жылдыц 6 карашасында «Соттыц Yкiмi - халыктыц Yкiмi» макаласында толыктай келт1р1лд1. Оныц жэне зиянкес-диверсанттык 1с жYргiзген контрреволюционерлер деп танылFан Аскаров, Ембергенов, Айзаков, Байкин, Токмамбетовтыц сот Yдерid барысында зулымдык 1стер1 эшкереленгеш келт1р1лед1. ОларFа
халыкжауы Кулымбетовт1ц, Ескараевтщ, ЖYргеновт1ц, Жаманмурыновтыц т1келей нускауын орындап отырды деген айып таFылды, Айыптыц б1р1 «Булардыц максаты -Казакстанды СССР-дан бел1п алып, Жапония империализмшщ кулдыFына, канауына бермекш1 болFан. Казакстанды капитализм Yстемдiгiн кайта орнату максатын кездеген. Осы максат пен ултшыл-фашистер тYрлi эрекеттер жYргiзген. Ауыл шаруашылык онда мэдениет майданында жаца халык шаруашылыFыныцтYрлi тарауларында
зиянкест1к-диверсиялык б1лд1ру эрекеттерш 1стеген» деп келт1р1лд1 (Соттыц Y^^i, 1937: №236).
Сот Yкiмi 4 карашада болып онда мынадай Yкiм шы^арылды: «Аудандык аткару комитет1н1ц бурынFы председател1 Аскаровтыц, аудандык партия комитет1н1ц бурыеты секратер1 Тасболатовтыц, аудандык газетт1ц бурышы редакторы Ембергеновтыц, заготскоттыц бурынFы баста^ы Айзаковтыц, 23-ауылдык советт1ц бурынFы председател1 Байкинн1ц, суарма жумысыныц бурынFы баста^ы Токмамбетовтыц, аудандык жер бел1м1н1ц бурышы бастыFы Акшолаковтыц,
аудандык аткару комитетшщ бурынFы секретары Шынтем1ровтыц, аудандык бурыюты прокуроры АлFамбаевтыц ЫрFыз ауданында диверсиялык-бYлдiру жумысын жYрг1згенi сотта жэне тергеуде аныкталды» дей келе, сот Y^^i бойынша Аскаровты, Тасболатовты, Ембергеновт1, Айзаковты, Байкинд1, Токмамбетовт1, яти алтауы ец жоFары y*^ ату жазасына кес1лд1. Алкамбаев пен Акшолаков 20 жылдан жоFары бас бостандыFынан айырса, ол Шынтем1ров 15 жылFа ерк1нен айырлды (ЫрFыз ауданындаFы диверсиялык, 1937: №236). С. Тасболатов тек 1956 жылдыц 22 мамырында кылмыс курамыныц жокты^ынан Казак КСР ЖоFарFы сотыныц шеш1м1мен акталды.
БаймаFамбет Байкин, Энафия Шынтем1ров жэне осы сот Yдерid барысында турл1 жазаFа кес1лгендерд1ц де айыпталуы ете ауыр болды. Ауыр айыптар олардыц отбасына да Yлкен кедерг1 келт1рд1.
«Айыптау корытындысында» Энафия Шынтем1ров туралы мынадай мэл1меттер келт1р1лед1: «1906 жылы ЫрFыз ауданыныц 8-ауылында туFан, халык жауы болFандыктан КК(б)П катарынан шыFарылFан, кызметкер, аудандык аткару комитет1н1ц бурынFы секретары». ОFан таFылFан айып тур1 мынадай:
а) Контрреволюцияшыл-ултшыл
уйымныц мYшесi болып, белсене зиянкеспк жумыс жYрг1зген. Сол уйымныц тапсырмасын жYзеге асыру, максаты мен №8-9-ге ауылдарда байлардан Шынтем1ров зиянкеспк топ курFан жэне сол топ аркылы, сер1кт1кт1 кулату Yшiн мал басын куру, тукымды урлау жэне бYлдiру жумыстарын жYрг1зген;
в) Контрреволюцияшыл-ултшыл
уйымныц жиынына катынаскан, бул уйымFа №8 жэне 9 ауылдардан жаца мYшелер тарткан. Контрреволюцияшыл кадрларды сактауFа кYшт1 шаралар колданFан, РСФСР кылмыс зацыныц 58-7, 59-11 статьяларына жататын кылмыстар 1стеген.
Ал БаймаFамбет Байкин жайында сот жазбасында: «38 жаста, байдыц баласы, халык жауы болFандыктан КК(б)П катарынан шыFарылFан, ауылдык совет1тц бурынFы председател1» деп келт1р1.
ОFан таFылFан айып:
а) Контрревол юцияшыл-у лтшыл уйымныц мYшесi болып, ЫрFыз ауданындаFы бул уйымныц басшысы Аскаровтыц тапсырмасы бойынша контрреволюцияшыл, зиянкест1к эрекет жYргiзген;
в) Контрреволюцияшыл уйымныц шаруашылыктыц социалист1к тYрiн жою женщдеп максатын жYзеге талан-таражFа салуFа, мал басын куртуFа белсене катынаскан;
г) КолхозшыларFа корлык керсеткен, оларды совет ук1метше наразы етпек болFан, олардыц кешш кету1не себепкер болFан РСФСР кылмыс зацыныц 58-7, 59-11статьяларына жататын кылмыстар 1стеген (Ялымов, 1937: №247).
Корытынды
Кецест1к жYЙенiц канды тырнаFына 1л1ккен ырFыздыктардыц басымы ец жоFарFы ук1м - ату жазасына кес1лд1. Ату жазасынан аман калFандардыц ез1 лагерьлерде жылдар бойы азап шект1. Аман калFандар да таFдыр таукымет1н тартып, «халык жауы» деген айыптан кутылса да, олардыц аттары елеус1з калды. Ек1 жылдан бер1 жазыксыз куFындалып, курбан болып
кеткендерд1 актау жолында жумыс 1степ жаткан комиссияныц басты максаты осы азаматтардыц ес1мдер1н калпына келт1ру. Осы баFытта 1стел1нет1н жумыстар эл1 де кеп сиякты. Олардыц б1р1, акталFан азаматтардыц ем1р жолдары мен аткарFан кызметтер1 жайында тарихи зерттеулер жYргiзу. КуFын-CYргiнге алашордашылдар мен мемлелекет кызмет1ндег1 кайраткерлермен б1рге карапайым шаруа, жумысшылар, сонымен катар д1ндарлар, яFни молда, ишандар да накактан накак ушырады. Олардыц отбасы да узак жылдар бойы «халык жауы» деген каракYЙеден арылмады. Балалары жоFары оку орындарына кабылданбады, ук1мет кызметше ж1бер1лмедД. Б1р сезбен айтканда, экелер1 акталFанша туртпектеумен ем1рлер1 етт1. Кейб1р1 т1пт1 экелер1 акталса да ол жайында мулдем б1лмедД. Yкiмет б1лд1рмеуге тырысты. Себеб1, ез кателер1н мойындаFылары келмед1. М1не, осындай тулFалар ете кеп. Олардыц еамдерш тарихта толыктай калпына келт1ру тарихшылардыц енш1с1нде.
Алгыс
Макала ИРН АР09259029 нем1рл1 «XVIII-XX f. 30 жж. ¥лы даланыц тарихи тулFалары (Батыс Казакстан материалдары нег1з1нде)» жобасыныц аясында дайындалды.
Эдебиеттер тшм1
Алаш козFалысы. Кужаттар мен материалдар жинаFы. Сэу1р 1901 ж. - желтоксан 1917 ж. - Алматы: «Алаш», 2004. - Т. 1. - 552 б.
Алаш партиясы атынан учредительное собраниеге аталFан депутаттар // Сарыарка. - 1917. - 30 ноябрь. - №19.
ЖетiсудаFы боскын казак-кы^ыздарына акшалай кемек керсетуге шакы^ан казак зиялыларыныц хаты // Б1рл1к туы. - 1917. - 14 декабрь. - №17.
К киргизам, свободным гражданам обновляемой России //Бюллетень Семипалатинского исполнительного комитета. - 1917. - 14 марта. - №8.
Бабасулы Д. Ь^ыздыц ортакшыл партиясы // Ак жол. - 1921. - 12 февраль. - №25.
Кедей. ЫрFыз уйезшщ шаруашылык ^Ьэм саяси турмысыныц аFымы // Ак жол. - 1921. - 6 апрель. -№44.
Кернект мемлекет, коFам кайраткер1 Тел Жаманмурынов / Кураст.: Е. Турабаев. - Актебе, 2013. - 133 б.
Жумысшылар жайынан //Казак. - 1916. 31 декабрь. - №211.
Жумысшылар жайынан //Казак. -1917. -№217, 219, 220.
Жэрдем жию керек //Казак. -1917. - №222.
Мэскеу //Казак. -1917. - 24 март. - №223.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 105
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Кыр баласы. Казак депутаттары // Казак - 1917. - 4 июль. - №235.
Алаш партиясы //Казак - 1917. - 19 октябрь. - №245.
Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг. Сборник документов / Отв. ред. Л.Д. Дегитаева. - Алматы: Казахстан, 1998. - 336 с.
Пухов К. На поводу у буржуазных националистов // Казахстанская правда. - 1937. - №218. 22 сентября.
Соттыц Y^Mi - хальщтьщ Y^Mi // Социалист^ жол. - 1937. - 6 караша. - №236.
Учител Алман. Автономия мэселеа бойынша еткен Ыргыз жиналысы // Казак - 1917. - 12 гинуар. -№259.
Ыргыз ауданындагы диверсиялык б^ддру жумысын журпзген контрреволюцияшыл-ултшыл уйымга сот // Социалистiк жол. - 1937. - 6 караша. - №236.
Ялымов. Айыптау корытынды // Социалист^ жол. - 1937. - 27 казан. - №247.
Светлана О. Смагулова, Гульбану Б. Избасарова
Казахский национальный педагагический университет имени Абая, Алматы, Казахстан
Актюбинский региональный университет имени К. Жубанова, Актобе, Казахстан
Репрессированные иргизцы
Аннотация. В статье анализируется политическая деятельность, судьбы алашординцев и деятелей советской власти из Иргизского региона, подвергшихся сталинским репрессиям в 30-е годы ХХ века.
Алашординцы из Иргизского региона вступали в борьбу за интересы нации, выступали за объединение казахов в единое государство.
Сталинские репрессии не пощадили и тех, кто честно служил в руководящих структурах советской власти. Они подверглись ложному обвинению, были осуждены, заключены в тюрьму и даже приговорены к самому тяжкому приговору - расстрелу. Поручение президента К. Токаева о тщательном исследовании вопросов голода и репрессий, позволила внимательно изучить и проанализировать дела многих алашевцев, которые были закрыты под грифом «секретно», «совершенно секретно».
В ходе подготовки статьи были выявлены причины и ход предъявленных обвинений, осужденных по 58 статье по пунктам 2, 8, 9, 10, 11 уголовного дела РСФСР таким деятелям, как алашординцы Абдиразак Башбаев, Кайназар Бекмурзин, Куаныш Жубанов и др., а также работавших в руководящих структурах советской власти как Жашик Ерубаев, Жолбосын Акшулаков. Автор впервые вводит в научный оборот новые архивные документы, имевшие ранее гриф «секретно».
Ключевые слова: политические репрессии; алашординец; деятель; секретно; совершенно секретно; политическая кампания.
Svetlana O. Smagulova, Gulbanu B. Izbassarova
Abai Kazakh national pedagogical university, Almaty, Kazakhstan
K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan
Repressed residents of Irgiz
Abstract. The article analyzes the political activity and fate of the Alashorda figures and the figures of the Soviet government from the Irgiz region, who were subjected to Stalinist repressions in the 30s of the twentieth century.
Alashorda figures from the Irgiz region entered the struggle for the interests of the nation, advocated the unification of the Kazakhs into a single state.
Stalin's repressions did not spare even those who honestly served in the leading structures of the Soviet government. They were falsely accused, convicted, imprisoned and even sentenced to the heaviest sentence -execution. The instruction of President K. Tokayev on a thorough study of the issues of famine and repression made it possible to carefully study and analyze the cases of many Alashorda figures who were closed under the heading "secret", "top secret".
During the preparation of the article, the reasons and course of the charges brought against such Alashorda figures, as Abdirazak Bashbaev, Kainazar Bekmurzin, Kuanysh Zhubanov and others, were convicted under article 58, paragraphs 2, 8, 9, 10, 11 of the criminal case of the RSFSR, as well as Zhashik Erubaev, Zholbosyn Akshulakov, who worked in the leading structures of the Soviet government. The article is compiled from archival documents that were once closed under the heading «secret».
Keywords: political repressions; Alashorda figures; activist; secret; top secret; political campaign.
References
Alash kozgalysy. Kuzhattar men materialdar zhinagy [Alash movement. Collection of documents and materials]. Sauir 1901 zh. - zheltoksan 1917 zh. - (Almaty, «Alash», 2004, Vol. 1,552 р). [in Kazakh].
Alash partiyasy atynan uchreditel'noe sobraniege atalgan deputattar [Deputies from the Alash party at the Constituent Assembly], Saryarka. 1917. 30 noyabr'. No 9. [in Kazakh].
Jetisydagy qazaq-qyrgyz bosqyndaryna aqshalai komek korsetyge shaqyrgan qazaq zialylarynyn haty [The letter of Kazakh intellectuals calling for monetary assistance to Kazakh-Kyrgyz refugees in Zhetysu], Birlik tuy.1917. 14 dekabr'. No17.
К киргизам, свободным гражданам обновляемой России [To Kyrgyzs, free citizens of renewed Russia], Byulleten' Semipalatinskogo ispolnitel'nogo komiteta. 1917.14 marta. No8. [in Russian].
Babasuly D. Yrgyzdyn ortakshyl partiyasy [Yrgyz communalist party], Ak zhol.1921. 12 fevral'. No 25. [in Kazakh].
Kedej. Yrgyz yjezinin sharuashylyk ham sayasi turmysynyn agymy [Poor. The course of economic and political life of Yrgyz], Ak zhol. 1921. 6 aprel'. 44. [in Kazakh].
Kornekti memleket, kogam kajratkeri Tel Zhamanmurynov [Prominent state and political figure Tel Zhamanmurynov]/ Kurast.: E. Turabaev. - Aktobe, 2013. - 133 b. [in Kazakh].
Jumysshylar jaiynan [About the state of workers],Kazak. 1916. 31 dekabr'. No211. [in Kazakh].
Jumysshylar jaiynan [About the state of workers], Kazak.1917. No 217, 219, 220. [in Kazakh].
Jardem jiy kerek [Need help], Kazak. 1917. No 222. [in Kazakh].
Maskey [Moscow] Kazak. 1917. No 223. [in Kazakh].
Kyr balasy. Kazak deputattary [Son of the steppes. Kazakh deputies], Kazak. 1917. 4 iyul'. No 235.
Alash partiasy [Party of Alash] Kazak. 1917. 19 oktyabr'. No 245. [in Kazakh].
Politicheskie represii v Kazahstane v 1937-1938 gg. [Political repressions in Kazakhstan in 1937-1938 yy.]. Sbornik dokumentov / Otv. red. L.D. Degitaeva. - (Almaty, Kazakhstan, 1998, 336p.) [in Russian].
Puhov K. Na povodu u burzhuaznyh nacionalistov [On the occasion of the bourgeois nationalists], Kazahstanskaya pravda. 1937.No 218. [in Russian].
Sottyn ykimi - halyktyn ykimi [The verdict of the court is the verdict of the people], Socialistik zhol. 1937. 6 karasha. No236. [in Kazakh].
Uchitel Alman. Avtonomiya maselesi bojynsha otken Yrgyz zhinalysy [Teacher Alman. Yrgyz meeting held on the issue of autonomy], Kazak. 1917.12 ginuar. No 259. [in Kazakh].
Yrgyz audanyndagy diversiyalyk bildiru zhumysyn zhyrgizgen kontrrevolyuciyashyl-ultshyl ujymga sot [The trial of the counter-revolutionary-nationalist organization that carried out subversive activities in Yrgyz region], Socialistik zhol. 1937. 6 karasha. No 236. [in Kazakh].
Yalymov. Ajyptau korytyndy [Final verdict], Socialistik zhol. 1937. 27 kazan. No 247. [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiметтер:
Смагулова Светлана Одещызы - тт.д., Абай атыщ^ы К,азак улттык педагогикалык университетшщ профессоры, Алматы, Казакстан.
1збасарова Гулбану Болат^ызы - тт.д., К,. Жубанов атыщ^ы Актебе ец1рл1к университетшщ про-фессоры, Актебе, Казакстан.
Smagulova Svetlana Odepovna - Doctor of Historical Sciences, Professor, Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan.
Izbassarova Gulbanu Bolatovna - Doctor of Historical Sciences, Professor of the Department of History and Religious Studies, K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 107
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
