82XFTAP 03.20
С.О. Смагулова* Г.Б.1збасарова
К,. Жубанов атындагы А^тебе ещрлж университет1,А^тебе, Казахстан "Корреспонденция Yшiн автор: adep_s68@mail.ru
Мерз1мд1 баспасвздеп Сталинд1к ^угын-сург1н
(ХХ f. 20-30 жж. мерз1мд1 баспасвз материалдар непзшде)
Ацдатпа. Макала кецестж идеологияныц мерзiмдi баспасвздi коммунисток партияныц насихат щуралына айналдыру барысы мен сталиндк щугын-сургш наущанына арналган. ХХ г. 20-30 жылдардагы шыщщан партия мен уктеттщ органы болган «Ецбекшi щазащ» (кешннен «Социалды Казахстан», «Социалиста Казахстан»), «К,ызыл Казахстан», гу-берниялыщ «Ащ жол», «Казащ тш» жэне тагы басща басылымдар социализмнщ салтана-тын асщащтата квтеруге, мадащтауга, жаца кецестт вмiр жетктжтерш дэрттеуге тик едь Авторлар кецестт жуйенщ тусында шыщщан мерзiмдi баспасвзге щатысты укшеттщ устанган квзщарасын аныщтайды жэне «саяси билтке щарсы шыщты» де-ген желеумен тyрлi салаларда щызмет еткен улт зиялылары мен ел азаматтарын га-зет-журнал арщылы эшкерелеу процесш мысалдар негiзiнде ашып кврсетедь Мерзiмдi баспасвз арщылы большевиктш жуйеге жат элементтермен курес барысыныц щалай жургитгендт нащтыланады. ХХ гасырдыц 20-жылдары щазащ интеллигенция табыныц «буржуазиялыщ ултшыл», «жшшы», «оцшыл» ретнде саяси тургыда щудалау наущанын шгу барысы сараланады. 30-шы жылдар коммуниста партия щатарына крт кет-кен жау элементтерден тазарту барысыныц газеттерде квршк табуы айщындалады. Ащтвбе облысыныц аудандарындагы «халыщ жауларын» аныщтаудагы баспасвздщ рвлi мен орны сараланып, Ойыл, Темiр, Пресное аудандарындагы ощу-агарту, мэдениет, внер, ауылшаруашылыгы салаларындагы зиянкестердi эшкерелеу мен оларга щатысты жур-гитген сот процеа ашылып кврсетледь
ТYЙiн сездер: кецестш идеология, мерзшдi баспасвз, зиялылар, ултшылдыщ, Алаш щозгалысы, сталиндк щугын-сургш, жат элемент, эшкерелеу.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-135-2-79-90
ТYстi: 04.05.2021 Жарияланымга ру^сат етыдк 20.05.2021
К1ркпе
Кецес ек1мет1нщ нык, орнаганнан кешн патша заманында улт зиялыларыньщ уйымдастыруымен шыгып турган мерз1мдД баспасездщ барлыгы кецеспк жYЙеmц басылымына айналып, Yкiмет тарапынан к,атац бак,ылауга алынып, коммуниспк партия релш насихаттауга к1р1сп.
Кецеспк билжтщ мерз1мдД баспасез саласында устанган саясатыныц б1р1 -
ултшылдардан тазарту болды. Сейтш, халыщ арасында ык,палы зор «алашордашылдардан» аластатып, мерз1мд1 баспасез1 идеология куралына айналдыру едД. Осы баспасез арщылы социализмнщ салтанатын
дэр1птеу, ленинд1к, сталинд1к идеяныц мэцплш екенд1г1н халык, санасына ащру, коммунизм орнатуда партияныц сара жолына тусу к,ажеттшн тYсiндiрудi мак,сат ете отырып, к,алыц бук,араны тек кецестiк билшке бойусынуга шак,ырды. Мерзiмдi
басылымдарды кецеспк мемлекет саясаты мен идеологиясын насихаттаудьщ акпараттъщ хуралы рет1нде мейл1нше ашык тYрде колдана бастады. Баспасезд1 насихат куралы рет1нде пайдалануда арнайы каулы-карарлар мен шеш1мдер кабылдап, оныц аткаратын нег1зг1 кызмет ету аясын айкындады. Сейт1п, мерз1мд1 басылымдар кецеспк Yкiмет пен партия саясатына багына отырып, ленинд1к, сталинд1к билгктщ К,азакстанда бер1к орнауына, экiмшiл-эмiршiл жYЙеmц саяси-идеологиялык ектемдшнщ жаппай салтанат куруына жагдай жасады.
К,азак тiлiндегi мерзiмдi басылымдарда да Yкiмет пен партия саясатын дэрiптеу аркылы халыктыц демократиялык ой-птрлерш ашык тYрде бiлдiруге тоскауыл коюмен елдщ элеуметтiк-экономикалык, мэдени-рухани ерлеу кецеспк жYЙеmц жемiсi деген бiржакты пiкLрдi калыптастыруга тырысты.
Дегенмен, элi де болса улт зиялыларыныц ыкпалы басым «Ак жол», «Шолпан», «К,азак плЪ>, «Темiрказык» сиякты басылымдар кецеспк жYЙе кысымына карамастан Yкiметтiц саясатын ашык болмаса да, астарлы тYрде сынга алган макалаларды жариялап та Yлгердi. Бiрак,оны жариялаган басылым редакторлары мен авторлары катац сыналып, сепс алып, кызметтен куылды. Солардыц арасында Сталиннщ жеке бакылауына iлiккен «Ак жол» газетше ултшылдыкты уагыздайтын макалалар, елецдер мен эцпмелердщ жариялауына жол берыуше казак зиялыларыныц ыкпалына CYЙенген редакция кiнэлi саналды [1, 12-б.].
Орталык Комитеттщ Бас хатшысы И.В. Сталин «Ак жол» газетш «ултшылдардыц газеп» деп багалап, редакция курамын жедел тYрде кайта уйымдастырып, одан партия катарында жок кызметкерлердi шыгарып, керiс1нше кецеспк рухта тэрбиеленгендермен толыктыруды, сейтiп, газеттi коммунист1к партияныц насихат куралына айналдыруды усынды.
«Ак жол» газетш сынау барысында В. Сталиннщ сынына казак улт зиялысы, эмигрант Мустафа Шокай 1л1г1п, оныц газетке жариялаган макаласын «коммунистерге,
кецеспк жYЙеге карсы макала» деп келтiрдi [2].
«Ак, жол» ra3eTiHeH кейiн «Ортец» газеп, «Темiрказык» журналы ултшылдыктары Yшiн токтатылды. «Т1лш1», «Сана» сиякты басылымдардыц да редакциялык алкасын ултшыл элементтердщ ьщпалынан арылтып, оныц редакциялык алкасын ^шейту усынылды [3]. Сeйтiп/ 30-шы жылдары мерзiмдi баспасез тYбегейлi партияныц насихат куралына айналып, Yкiмет пен партияныц шешiмдерiн/ съездер мен пленумдардыц каулы-карарларын орындай отырып, кецес идеологиясын дэрштедД.
Большевиктiк Yкiметтiц идеологиясын насихаттауга кLрiскен басылымдар сталиндiк билшт мадактау, жалац уран кетеру, кетрме сез жазумен айналысты. Сонымен катар, улттык езгi мен тецсiздiктiц саркыншактарын, ултшылдык пен ауыткудыц барлык кeрiнiстерiне тойтарыс беруге кYш салып, керiсiнше отарлык езгiге карсы шыккан азаматтарды ултына, тегiне карамай каралау басталды.
Эдебиеттерге шолу. Сталиндiк кезецдег1 мерзiмдi баспасез аркылы кугындалу процес1 кецеспк жYЙе тусында накты зерттеу нысаны болган жок. Тек тэуелсiздiк жылдарында гана колга алынып, гылыми айналымга енгiзiлiп, тYрлi мазмундагы макалалар мен сол непзде зерттеу кгтаптары шыга бастады. Бул ретте Дана Махаттыц «Баспасез: сталиншiлдiктiц К,азакстанда орныгуы (1925-1956 жж.)» атты ютабын атап eтуiмiзге болады. Автор KlазакстандатоталитарлыкмемлекетriкжYЙеm орныктыруда мерзiмдi басылымдардыц рeлiн айкындай отырып, мемлекетпк саяси билiктi колга алуда мерзiмдi басылымдардыц насихатшы, Yгiтшi жэне уйымдастырушы рет1нде жогары багалагандыгын дэлелдеуге тырысады. Кецест1к экономиканыц, мэдени-рухани салада социализмнщ сталиндiк концепциясыныц калыптасуы, улт жэне ултаралык катынастар мэселесiнiц баспасезде дэйектелуш кeрсетедi [4].
К,азак баспасез! аркылы улт зиялыларын, мемлекет кайраткерлерш, жумысшы жэне шаруаларды кугындау процеа С.О.
Смагулованыц «К,азак мерз1мд 6acnace3i: шыгу тарихы мен деркт1к мацызы» атты монографиялык ецбег1не аркау болды. Автор большевиктiк бил1кт1ц жат элементтерден коммунистiк партия катарын тазарту барысы мен казак азаматтарыныц кугынга 1л1гушщ себептерiн мерзiмдi баспасез жэне архив деректер1 негiзiнде дэлелдеуге тырысады [5]. Дегенмен, куFьш-CYргш барысына байланысты ХХ гасырдыц 20-30 жылдарындагы мерзiмдi басылымдарга жарык керген материалдар элi де болса аздык етедi, болашакта зерттеудi кажет етедi.
Зерттеу эдктер1
ХХ гасыр 20-30-шы жылдарында мерзiмдi баспасез аркылы кугындалгандарды зерттеу барысында мэселенщ койылуын, такырыпты зерттеудщ курылымын, кужаттардыц шынайылыгын тексеру жэне оны колдану, алынган нэтижелердi тYсiндiру сиякты методологиялык негiзiн карастыруды басты максат етт1к. Макала барысында материалдарга гылыми шолу, талдау жасау аркылы корытындылау, салыстырмалы, жYЙелiк сипаттау, сандык талдау, жинактау, сараптау сиякты эдктер кещнен колданылды. Сонымен, тарихи-салыстырмалы зерттеу эдiсiнде зерттеуге алган нысанныц немесе окиганы бурындары болган жэйттермен карастыра саралауга, тужырым жасауга болады. Ал жYЙелiлiк эдкте зерттелiп отырган мэселен1 курылымына, хронологиясына карай талдау жасауга болады.
Макалага сипаттаушы-баяндаушы эдiс тYрi де кец тYрде колданылып, зерттелш отырган такырыпка орай мерзiмдi баспасeздегi кейбiр материалдар сипаттау-баяндау тYрiнде де берiлдi.
Талк,ылау
ХХ гасырдыц 20-жылдарыныц басынан бурынгы «Алаш» козгалысына катыскан немесе ниеттес болгандарды кудалау, оларды газет-журналга жариялау аркылы сынау белец алды. Булардыц арасында улт зиялылары Э. Бекейхан, А. Байтурсын, М. Дулатов сынды
кайраткерлермен бiрге кецест1к жYЙеmц солакай саясатына риза болмагандар бар-тын.
Алашордашыларды сынау М.
Атаниязовтыц «Алаш» партиясыныц тарихи сыны» деген «К,ызык К,азакстан» журналына жарияланган макаласынан айкын 61л1нд1. Ол 1917 жылы курылган «Алаш» партиясыныц ж!берген кемшiлiктерiн саралап, олардыц жiберген кателiктерiне эскер (милиция) куру, салгырт салу, ак гвардияшылдарга колдау кeрсет1п, олардыц катарында болу деп, алашордашыларды жYргiзген саясатын «жацылыс, адаскан» деп тужырымдады.
Алаш кайраткерлерш баспасез аркылы акырындап сынга ала отырып, олардыц эрекеттерше тойтарыс беру! б!рте-б!рте жауапты кызметтен аластату, халык арасындагы беделдерiн тYсiру, ыкпалдарын темендетуедД. Жалпы 20-жылдыц басында басталган кецеспк кудалау Yдерiсi каркынды жYрг1зiлiп, тек алашордашылар гана емес, олардыц идеясына колдау керетп дегендермен де ^рес жYргiзiлген. Бул эаресе 1925 жылы К,азак eлкелiк партия комитет1не хатшы болып келген Ф.И. Голощекиннiц тусында кYшейдi. «Буржуазиялык ултшыл», «ж1кш1л», «оцшыл» рет1нде саяси тургыда кудалау науканына Т. Рыскулов, С. Сэдуакасов, С. Сейфуллин, С. Мендешев, С. К,ожанов, Ж. Мыцбаев жэне т.б. 1л1кт1.
Тарихшы Д. Махат Ф. Голощекиннщ алга койган максатын «улттык мYДденi, елд1ц экономикалык ерекшел1г1н ескере отырып, жумыс жасауды усынган улт коммунистер1нщ белсенд1 бел1г1н бил1ктен ыгыстыру болса, екшш1 б1р кездеген1 алашорда курамында болган казак окыгандарын партия басшылыгындагы жауапты кызметтерден куу болатын» деп келпредД [6, 52-б.].
1927-32 жылдары Алаш козгалысына катыскан немесе олармен байланыста болды дегендерд1 кугындаудыц нэтижеанде 70-тен астам интеллигенция ек1лдер1 сотка тартылып, олардыц 50-ге жуыгы тYрл1 мерз1мге камалды, жер аударылды, атылды [7, 284-б.].
Кецест1к Yкiмет «жат элементтерден» кутылу жолын партияныц катарын тазартудан бастады. Партия катарын тазарту барысында
ел арасында ipiTKi салып, улт наразылыгын тудырган ултшыл элементтердщ эшкерелену науканы табысты жYргiзiлдi. Бул жайында партияныц басты органдык газетi болган «Социалды К,азак,станга» жариялау арщылы зиянкестердiц аягына балта шабуды кeздедi. Мэселен, газетке жарияланган К,алмырза Отеповтыц «Контрреволюцияшыл ултшы-лдар - фашизмнщ агентi» макаласында: «1ш1м1зге кiрiп алып eздерiнiц зиянкест1к ктерш жYргiзiп жYрген талай жаулардыц бет! ашылып, талайы куылды. Алайда троцкийш!л, ултшыл бац4иттердiц саркыншак элемецттерi !ш!м!зде эл1 де жо^ деп айта алмаймыз», - дей отырып, партия катарын осындай элементтерден эбден тазартуда сактыкты, к,ырагылык,ты кYшейту керек деген тоетам жасайды [8].
Сeйтiп, коммунист1к партия катарына к1р1п кеткен жау элементтерден тазарту барысы каркынды жYрг1зiлдi. Партия катарына ецiп кеткен бурынгы «байшыл, ултшылдардан» тазарту науканы барлык губернияларда жYзеге асырылып, оны орындау барысын елкел1к аткару комитетi тiкелей бакылауга алды. Ол Yшiн арнайы «комиссиялар курылып» аудандарга жiберiлiп, ауылдык партия уйымдарыныц жумысы, оныц басшылары мен уйым курамындагы коммунистердiц щызмет барысы жете тексер1лд1 Эшкереленгец4ердi мiц4еттi тYрде баспасез аркылы таныту мацызды саналды. Сондьщтан губерниялык аткару комитетiнiц идеология бел!м! бул мэселенi eздерi колга алып, кадагалап отырды.
«Ецбекшi казак» жэне тагы баска газеттерде айкын жазылып, коммунистер катарын лайыкты еместерден тазарту науканыныц каркынды жYрг1зiлiп
жаткандыгы жетнде есептер жарияланып отырды. «Ойыл басшыларыныц кылыгы» деп аталган Габбас Тогжановтыц макаласында Елтай Ерназаровтыц комиссиясы Ойыл ауданындагы б1ркатар басшы партия, кецес кызметкерлершщ кылмыстарын газет бет1 аркылы ашкандыгыныц белг1л1 екенд1г1н келт1ре отырып, мундагы басшы кызметкерлер1н1ц партия мен Yкiмет 1с1не жасырын тYрде карсы эрекет еткенд1ктерд1ц
эшкереленгенд1г1 айтылды. Газетте жазылгандай, Ойыл ауданындагы партия мен кецес жумыстарына басшылык етуш1 кызметкерлер партия жолына карсы 1стерд1, неше тYрлi бузык кылмыстарды бэр1 б1ршп 1стеген, сYЙемелеп, б1р1не-б1р1 кемектес1п отырган. Ойыл «бузакыларыныц» тобына бурынгы казак байлары мен аткамшерлер партияда жок окыгандардыц ыкпалы кYшт1 болгандыгы аныкталган.
F. Тогжанов кейб1р партия кызметкерлер1 осы аталган жау элементтермен ауыз жаласып, сыбайлас болып, халыктыц байлыгын тэрк1ге салгандыгын, кылмыстарын ешк1мнен жасырмай, ашык тYрде 1стегендшн мысалдармен керсетпекке тырысады. Ойыл кызметкерлер1н1ц арасында б1рш-б1р1 конак кылу салтка айналгандыгын, акша салып карта ойнау, арак 1шу, акыры жанжалдасып, тебелеспен таркайтындыгын да накты келт1рген. Бул макаладагы «басшысымактардыц» басты к1нэс1 патша заманындагы бил1к басында болгандар мен аткамшерлерге эл1 колдау керсету! пара алушылык, казына акшасын ысырап кылуы. Автор тез арада бул «басшылардыц» эрекеттерше 1с-шара колдану, сотка тарту керектшн усынады [5, 341-б.].
Партия катарына к1рш кеткен жау тап элементтерш тазалау YДерiс1 1936-1937 жылдары да жалгасын тауып, кец ер1с алды. Мерз1мд баспасез кырагылык танытып, партияга кейб1р жолдармен ен1п кетш, 1р1тк1 салушы бурынгы бай тап ек1лдерш эшкерелеген макалалардыц кYнделiкт1 жарияланып отыруына барлык жагдайды жасады. 1936 жылдыц 1 тамызына дешн партия катарына адасып к1рш кеткен, немесе Yкiметтiц билшне касакана эрекет жасагандар оныц катарынан шыгарылган [9].
Газеттер бул науканды арнайы айдарлармен керсетуге тырысып, б1р-б1р1мен жарыска тYс1п, гYлденiп келе жаткан кецеспк жYЙеге, социалиста курылыстыц дамуына карсы жымыскы эрекеттер1мен зиянкеспк тиг1зш жаткандарды аяусыз эшкерелеп керсетуге ^ш салды. Баспасезде эр облыстан шыккан «халык жауларын» халыкка керсету, б1лдДру аркылы, кырагылык танытуга
шак,ырган мак,алалардан аяк, алып жYргiзiсiз болып KeTTi.
1936-1938 жылдары 30 жылдыц басында кугындалган улт зиялыларыныц ici к,айта кетер1лш, олардыц YKÏMeT iciHe к,арсы жYргiзгeн астыртын эрeкeттeрiн аньщтау ici к,олга алынды. Партияныц жиналысы, конференцияларында бул жайт ашы^ айтылып, «халык, жауларын» тYбiрiмeн курту к,озгалган. Ол Yшiн эрбiр мекеме, жогары орындар к,ырагылык, танытып, эшке eнiп еткен душпандармен кYрecтi ерicтeтугe тиic болды. ¥лтшылдармен кYрecу барысыныц к,алай жYргiзiлiп жатк,андьны жэне езiнiц к,ател1ктерш мойнына алгандар жайында газеттерге жариялау мацызды саналды. Сондай мак,алалныц бiрi «Социалиста К,азак,стан» газет1не жарияланган «Хальщ душпандарын тYгeл эшкерелеп, кезш мYлдe куртайык,» мак,аласы болып, онда зымияндык, эрекеттермен партия к,атарына eт1п алып, Шымкент, К,ызылорда сиякты 1р1 к,алаларда мемлекет аппаратына к,ызметке к1рш контрреволюциялык, эрекеттерш жалгастырып жатк,ан коммунистер жайында ôi pi ici г ic факплердщ айк,ындалраны айтылса ё>10], одан кeйiнг1 нeмiрлeрiндe бурынгы алашордашылардыц идеясын таратушы Ы. Мустамбаев, С. Сэдуак,асов сынды партия к,атарындагы к,ызметкерлер сышан алынды. Бул екеуше де «троцкийшiл-зиновьeвшiлeрдiц идеяларына к,олдап керсетш,
контрреволюцияшыл - ултшылтоптармен байланыс жасап, зиянкеспк жумыстар жYргiздi» деген айыптар тагылды [8].
Партияныц iшiнe к1рш алган жат элeмeнттeрдi эшкерелеу барысы газетте кYндeлiкт1 жарияланып отырды. «Жалак,орлар жазаланбай отыр» деген мак,алада
Шымкент облысына к,арасты аудандарда б1р адамдардыц жала жабуымен жазьщсыз болган адамдардыц партия к,атарынан шьнарылып, к,ызметтершен куылгандьны айтылды. Дегенмен, жазылган арыздарды тексеру барысында аудандык, партия уйымыныц хатшылары ез эрекеттер1н жо^^а шьнарды. Мысалы, Ленгер ауданыныц партия комитет1н1ц хатшысы болган Балот партия комитет1нде жасаган баяндамасында: «Б1зд1ц
ауданда коммунистерд1 партия катарынан шыгаруда кателер болган жок. Оны ауызга алып сез кылудыц да кажет1 жок», - дейдД.
Макалада шындыгында Балоттыц кез1нде талай адал коммунистер дэлелаз, орынсыз партиядан катарынан шыгарылганы келт1р1лед1. Партия катарынан шыгарылгандардыц б1р1 карт жумысшы, ТихфатуллиндД аппеляция аркылы кайта алу Yшiн ол жайында сурастырганда, Балот оган «НКВД орындары эшкерелеген, каз1р тYрмеде» деп жауап кайтарган. Ал негшнде Тихфатуллин Ленгердеп кем1р шахтасында жумыс 1степ жYрген ед [11].
Газетте жариялашан келеа «Мемлекетт1к тэрт1пт1 бузгандар» атта макалада Актебе химия кобинатыныц жумысына токталып, ондагы 1ст1ц нашарлыгы, жумыстыц уйымдастырылмай отыргандыгы баса керсетЦдт Осындай жагдайга жетк1з1лген адамдардыц да аты аталып, оларады жауапка тарту мэселеа кетер1лд [12].
Балкаш мыс коминатында топтасып алган троцкисш1л-бухаринш1л бандит, зиянкестердщ тобыныц барлыгы жайында «Социалист» К,азакстан» газет1не
жарияланган «Басшылыктыц большевизмге карсы стилЪ> макаласында келт^лд «Троцкисш1л-бухаринш1л бандиттер,
ултшыл-фашист сумырайлар Балкашта кеп зиянкест1ктерд 1стед Зиянкест1к курылыстыц нег1зг1 учаскелер1н1ц барлыгында да болды. Зиянкестер рудникте кецд1 зерттеу жумыстарын тер1с жYрг1здi. Рудниктщ проект1а кец зерттеу карталары зиянкест1кпен жасалган. Троцкисш1л-бухаринш1л бандиттер мыс кортатыц заводтыц проет1, сметаларын эбден былыктырган. Заводтыц пландау жумыстарын, финанс шаруашылыгын бYлдiрген», - дей келе, осы жагдайды К,араганлы облыстык комитетшщ басшысы болган Пинхасикт1ц б1лген1н, б1рак, тшсп шара колдамауын, сол зиянкестерге болыскан» деп, муны большевизмге карсы эдеш жасалган эрекет деген тужырым жасаган [13]. Мундай мазмундагы макалалардыц партияныц органды басылымына жариялануы талай адамдардыц кугындалуына жол ашты. Кепш1лш макаланыц дурыс-бурыстыгына
кез жетк1збей ашылган 1стщ курбанына айналганы сезс1з.
Губерниялык газеттерде де жерг1л1кт1 зиянкестердД эшкерелеуге белсене к1р1ст! Оган 1р1 ендДрк орындарындагылар гана емес, ауылшаруашлыгы саласындагылар, ягни колхоз баскарушылары, карапайым ецбеккерлер де 1лшп, тYрлi себептермен кудаланды. Актебе облыстык комитет1 мен облыстык аткару комитепнщ органы «Социалиста жол» газет де «Социалиста Казакстан» газетшен калыспай эр нем1р1нде «халык жауларын» эшкерлеуд1 жоспарлы тYрде жYргiздi. Актебе ауданындагы Аксуат колхозындагы кецеспк жYЙеге карсы зиянкестер тобыныц барлыгына дабыл каккан «Билер сотка бер1лдД» фельетоны облыс халкын ДYP алкшдДрш, к1шкене гана ауылдан жат пигылдылардыц шыгуы ез айналасына сез1ктене карауга алып келдД. Колхоз терагасы Жумагалиевтыц басшылыгынан мал шаруашылыгы жаксы кетер1лгетмен де, оныц рахатын орынбасары К,алдыбаев, есепш1с1 Эз1лов Yшеуi гана керш отырганы келт1р1лдД. Тексеруге келген Дэр1баевтыц алдына дастархандарын жайнатып, ауыздарын майлап ж1берген. Кешннен Дэр1баевтыц бул iri газетке жарияланып, жаца комиссия ж1бер1лсе де, Жумагалиевтщ есебш тауып, комиссияныц мYшесL калалык комитеттщ инспекторы Кудайбергеновке пара берш im жапкан [14]. Муныц бэр1 эдеш жасалынган, Yкiмет саясатына кайшы эрекеттер реттиде керсеплд1.
Оку-агарту, мэдениет, енер салалары да зиянкестердД баспасез аркылы эшкерелеуден кенде калган жок. Эс1ресе драма театр айналасында шк1 жауларды аныктап, жария ету кызу жYрдi. Актебе облыстык драма театры ужымында ж1кш1лдер, ултшылдарды облыстык комитеттщ ек1л1, енертану бел1мш баскарушы Эйттмовтыц баскарып отырганы «Социалиста жолга» Смагуловтыц «Театрды баскарып отырган бассыз басшылар» деген такырыппен басылды. Театрдыц башылыгы 30-шы жылдардан бастап жымыскы саясаттарын жYзеге асырып, ултшылдардыц, алашордашылардыц ыкпалында келгендшн айтылып, бул Шарониннщ театр режисер1
Элпиннщ кез1нде ушыкканы келт1р1лдД. Непз1нде Актебе облыстык драма театрындагы ек1жYЗдiлер туралы осы жылдыц KыркYЙек айында «Социалиста Казакстан» газет1не жарияланган «Актебе театрындагы уялаган бузыктар» арнайы макала басылып, Шаронин, Элпин, Эйт1мовтердщ астыртын эрекеттер1 жайында жазылган ед1
Смагуловтыц осы «Социалиста Казакстандагы» макалага Yкiмет тарапынан ешк1м де мэн бермей, тексер1стщ келмегетне кынжыла келе: «Эйт1мов алашордашылардыц агент! екендш аныкталып, эшкереленген Муканбетовпен тыгыз байланысып, жасап келген. Эйттмов театрдыц жумысын кер1 кеттруге эрекет жасаган. Театрда жаксы кызмет 1степ жYрген актерлерд1 театрдыц режисер1 болып ктеген Табынбаевты, эдебиет кызметкер1 Халыковты, артист Кошкарбаевты кызметтен шыгарган. Булардыц орнына еткен жылы партиядан жэне профсоюздан куылган Васильев, Шагон, Омаров, Белтаев сиякты аферист бузыктарды кызметке орналастырган. СYЙтiп, ез максатын осылар аркылы орындауга эрекет жасаган. Коллективт1 ж1кке белш, езшщ группасындагылардыц беделш кетеруге тырыскан. Комсомолда жок жастарды комсомол уйымына карсы койган. Театрдыц жаксы аристер1 Тойгалиев, Эб1лев, Эйтешевтерге кудалау жасаган. Эйт1мовтыцтобындагы Сешлов жэне Эйт1мовтыц агасы Султан Эйт1мовтыц эйел1 Елемесова «театр кызметш 1стемейм1з» деп шалкаяды. Жогаргылардыц салдарынан драма театрдыц жумысында береке жок», - деп жаза отырып, осындай «ултшыл» басшыларды кызметтен аластатуды колга алу керетшн кетеред1 [15]. Оку-агарту саласында сауат ашу жумысындагы кемш1л1ктер де газет бетше т1з1лш керсеттлген. Актебе облысындагы 17546 шала сауаттылар эл де окуга тартылмай отыргандыгы, тшт1 кейб1р колхоз, совхоздарда окыту барысын басшылары токтатып тастагандыгын, мугал1мдердщ ез1 шала сауатты болып, дурыс сабак етк1зе алмай отыргандыгы баса айтылды. Жумысшыларды сауаттандыру курстары да ете нашар уйымдастырылуы, оган облыстык оку-агарту бел1м1 селкос карап, бакылау
жасамайтындыгы ашык, айтылып, осыныц бэр1н кецест1к жYЙeгe касакана жасалган эрекет деп есептед1 [16].
«Социалист» жол» газет1 контро-революцияшыл, троцкисш1л, ултшыл-фашистерд1 эшкерелеп кана койган жок, оларды соттау процесш де жариялаган. Сондай б1р сот YPДici Актебе облысына карасты Преснов ауданындагы етк1з1лген. 1937 жылдыц 22-23 кыр^йепнде Преснов ауданында карасты Преснов станциясында «контрореволюцияшыл, троцкисш1л,
ултшыл-фашист бандылар» аталгандарга сот Yдeрici басталган. Газетке бул Yдeрic халыктыц кещлш аударатындай «Преснов ауданындагы контрореволюцияшыл троцкистер мен ултшыл-фашистер бандысына сот» деген атаумен басылган екен. Сотка аудандык комитеттщ бурынгы хатшысы Конувков, аудандык аткару комитет1н1ц бурынгы терагасы К,апаров, аудандыык жер бел1м1нщ бастьны Калугин, бурынгы аудандык прокурор Пазылов, аудандык оку белДмшщ бурынгы бастыгы Оразбаев, бурынгы халык соты Майкетов, бурынгы халык тергеушш 0тепов, аудандык аткару комитет1тц бурынгы ic баскарушысы Скаков, «Красное знамя» колхозыныц бурынгы терагасы Гревешок, «Путь к социализму» колхозыныц бурынгы терагасы Гомнюк тартылган.
Газетт1ц жазуынша, бул сот YДeрiciнe станцияныц ецбекш1лер1, ауданныц колхоздарынан, совхоздарынан жэне МТС-тарынан келген колхозшылар мен жумысшылар катыскан. Сот процес П.М. Спиридоновтыц терагалыгымен, Р. Байарыстанов, П.Л. Пилягин мYшeлiктeрiмeн еткен.
Контрореволюцияшыл, троцкисш1л,
ултшыл-фашистбандылардыайыпшаушылар облыстык прокурордыц бас жэрдемшш К.М. Зайыпов, элеуметт1к айыптаушы Н.О. Кривтов жYргiзшe, ал оларды коргаушылар коллегиясыныц мYшeлeрi Сергеенко, Ливедов, Татарников, Дувровин коргаган.
Бурынгы халык соты Майкетовке «революциялыкзацдардыерескелбурмалады, контрореволюцияшыл, троцкисш1л,
ултшыл-фашист бандылардыц курамында
болды, халык жауы Есмукамбетовпен байланыста болып, ултшыл-фашист1к топтыц мэж1л1стерше катысты, контрреволюциялык Yгiт жYргiздi» делшсе, ал бурынгы аудандык прокурор Пазыловка «бандылар тобына адамдар тартып, ез1 оны уйымдастырушы болды» деген айып тагылды. Басылымда баяндалгандай олардыц ^нэларын растайтын куэгерлер де тартылып, айыптары беттерше басылган екен [17].
Соттыц жалгасы 24 кыркYЙeктe жалгасып, айыпкер, аудандык аткару комитет1тц бурынгы терагасы К,апаровтыц жабауы тыцдалган. Оган да «халык жауы Ескараевтыц тапсыруымен Преснов ауданында ултшыл-фашист» уйым курып,басшылык етт1» болды деген айып тагылды. Сот барысында К,апаровтан алынган сурак-жауаптарга кещл аударайык:
«Прокурор: Халык жауы Ескараев азд1 ултшыл-фашист1к уйымына кашан тартты?
Капаров: 1935 жылы.
Прокурор: 1937 жылгы сентябрьдщ 2-дег1 мэл1мдемещзде «Мен уйымга оныц (Ескараевтыц) пэтер1нде алындым. Мен1 ол 1935 жылы февральдщ басында езшщ пэтерше шакырып алды» деп жазгансыз. С1з оны сипаттайсыз ба?
Капаров: Ия, оны мен жаздым.
Прокурор: Олай болса, 1935 жылгы февральдан аз ултшыл-фашист1к уйымга катынаскансыз.
Капаров: Менщше солай туану керек.
Прокурор: ¥лтшыл-фашист1к уйым ез1нщ алдына кандай м1ндеттер койды?
Капаров: Айта алмаймын.
Прокурор: 1937 жылгы сентябрьдщ 4-1 кYнi ез1щз жазган мэл1мдемещзде былай дегеназ «К,азакстандагы контрреволюциялык ултшыл-фашиспк уйымы алдына койган м1ндеттер1 мынадай: 1) К,азакстанды Советтер Союзынан белш алу; 2) Алашорданыц программасы бойынша буржуазиялык мемлекет куру; 3) Шаруашылдыктыц советт1к турш - колхозды - совхозды - МТС-тарды жою жэне жаца колхоздарды жеке шаруашылыктарга айналдыру, совхоздар мен МТС-тардыц ауылшаруашылык машиналарын байларга алып беру».
Капаров: Ия, бул менщ жауабым.
Прокурор: Практикада бул м1ндеттер не болып шыгады?
Капаров: Егер бул м1ндеттер орындалса, бул совет Yкiмет1н кулату болар ед1
Прокурор: Бул контрреволюцияшыл ултшыл-фашист1к м1ндеттерд1 орындау Yшiн кандай жолдар белг1ледщдер?
Капаров: Ешб1р жолды б1лмеймш.
Прокурор: Оздщ мше мынадай жауабыцыз бар: «Бул мшдеттердД орындауга мынадайжолдар болды: улт ала кезшн коздыру, орыстарды казактарга карсы кою».
Капаров: Буны мен жазганымды растаймын.
Прокурор: ¥лтшыл-фашистердщ контр-революцияшыл троцкистермен кандай байланыстар жасаганын б1лес1з?
Капаров: Пресновтагы троцкистермен байланыс жасау туралы, троцкистер тобы мен ултшыл-фашист1к топ арасында байланыс жасау туралы задание алганымды керсетш колымнан жауап жаздым.
Прокурор: Мундай байланыс жасауга установка берген к1м?
Капаров: Троцкистер мен байланыс жасау туралы задание берген Ескараев.
Прокурор: Ескараев с1зд1 Преснов ауданына кандай максатпен ж1бердД?
Капаров: Ескараев мет Преснов ауданына контрреволюциялык эрекет жYргiзу Yшiн ж1бердД.
Прокурор: С1з езщ1з ултшыл-фашиспк уйымдарына айыпкерлер 1шшен к1мд1 тартты?
Капаров: Корзабаевты.
Осы жауаптары аркылы Капаровтыц ултшылдык жолына калай тYCкендiгi дэлелденген екен [18].
Зерттеу нэтижелерi
Осындай соттыц б1р1 Семей губерниясына карасты ¥ржар ауданында болган. Соттау YPдiсL басталмай жатып «Социалиста Казакстан» газетанщ 22 кыркYЙектег1 санында «Буржуазияшыл ултшылдардыц б1рш калдырмай эшкерелеп, жермен жексен кыламыз!» деген келемд1 макала жарияланып,
Преснов ауданы мен ¥ржар ауданында контрреволюцияшыл троцкиш1лдердщ, буржуазияшыл ултшылдардыц тобына катысты сот YPДiс1нiц ашылатыны хабарланып, бул туралы белг1л1 болган алгашкы материалдарды жариялады. Газеттщ жазуы бойынша, Преснов ауданында троцкис Конюков пен ултшыл-фашист Капаров баскарган, ¥ржар ауданында ултшыл-фашист Матшанов пен Мадалиев баскарган халык жаулары ездер1н1ц осы уакытка дешн жYргiзiп келген ултшылдык кылмыстарына жауап берш, душпандык эрекеттер1 айгакталган.
Басылым ауданы мен ¥ржар ауданында контрреволюцияшыл 1с жYрг1зген троцкистер мен ултшылдардыц тобын троцкис-бухариншыл, ултшыл-фашист тобыныц б1р тарауы реттнде керсетп. «Курамында бурынгы байлар, алашордашылар, ултшыл-ж1кш1лер бар бул топ фашизмнщ резервше, жапон-герман барлауыныц кадрына айналып, Кецес Yкiметiне, партияга карсы кYреdп, контрреволюциялык 1с жYргiзiп келген» дел1нд1 макалада [19].
Баспасезге бул сот та «¥ржар ултшыл-фашистер бандысына сот» деген атаумен шыккан. «Социалист1к Казакстан» газетшен бастап облыстык газеттерде кецеспк жYЙеге карсы шыккандардыц айбынын казак
жерше таныту мэселес1 колга алынган. Макала «Социалист^ жол» газетше де басылды. Бул сот процес1 кыркYЙек айында Науалы ауылында еткен. Оган осы Науалы ауылыныц бурынгы терагасы Гайсин, Мирзоян атындагы колхоздыц терагасы Калышев, «Жаца турмыс» колхозыныц терагасы Кулжабаев, ¥ржар аудандык катынас бел1м1н1ц бастыгы Бекебаев, «Елтай» колхозыныц бурынгы терагасы Баткаловтар 1л1ккен.
Бул айыпкерлердщ арасында шыккан тег1не карай бай балалары да бар-тын. Мэселен, тергеуш1лердщ аныктауы бойынша, айыпкер Гайсин бай баласы болып, ултшыл -фашист1к контрреволюцияшыл уйымына оны 1936 жылдыц басында Матшанов пен Мадалиевтщ тартуымен к1рш, олардыц зиянкеспк тапсырмасын колхозшылардыц аарасында орындаганг Матшановпен б1рге «¥зак» колхозын таратып, оныц тургындарын
К,ытайга кетуге Y^nere^ Оган сонымен катар колхоздыц eric жоспарын орындауга бегет жасады, колхоздыц азык-тулшн талан-таражга салып, мемлекет тарапынан бер1лген жэрдемд колхозшыларга бермей жасырып калды, колхоз малын таратты, ел арасында Матшановтыц нускауымен провокациялык есек таратып, адастырды деген де айыптар тагылды. Оган сот барысында койылган «зиянкест1к уйымда болдыцыз ба» деген суракка «болдым» деп жауап берш, барлык айыптауларды мойына алган.
Айыпкер Кулжабаевка зиянкестер уйымында гана емес, «Анненковтыц бандысына да катысып, ^ытайга кашкан казак байларымен тыгыз байланыста болды, колхоз егшше эдейлеп тукым септ1рмедД» деген жэне тагы баска айыптар тагылган. Ал К,ылышевка «зиянкестер уйымына 1936 жылдыц ортасында ¥ржар аудандык катынас бел1м1нщ бастыгы Бекебаевтыц тартуымен к1рш, колхоз icrne барынша кастык» жYргiздi деген айып тагылса, ал Бекебаевка «Матшановпен келкш, колхоздарда бYлiншiлiк жасайды» деген кшэ тагылды. Батгалиевка «¥. Кулымбетов пен О. Жандосовпен ¥ржар ауданына келген кезде байланыс жасап, солардьщ тапсырмаларын орындады» деген айып тагылды #20 ].
Осы сот жYЙeci «Ленинш1л жас» газет1не де жарияланып, процесс барысында айыпкерлердщ бэр1 ездерше тагылган айыпты толык мойындады деген корытынды жасады [21].
Корытынды
1937-1938 жылдадагы кецест1к куFын-CYрriн барысына казактыц белд1 зиялылар, Yкiмeт саласында кызмет еткен кызметкерлермен катар, карапайым ел азаматтары 1лшп, накактан жабылган жаладан кугындалып кете барды. «Халык жауы» катарына 1л1ккендердщ тагдыры узак уакыт туган-туыстарына белпаз болып калды. Лагерьлерге ж1бер1лгендерге YЙ-iшiмeн араласуга, хат жазуга тыйым салды. Тшт1 атылып кеткендер туралы мэл1метт тек Сталин кайтыс болып, «жеке баска табынушылык» кас1рет1 жойылганнан кешн гана ала алды.
¥лтшыл-фашист, контрреволюцияшыл рет1нде атылгандардыц, жазалангандарды актау процеа Хрущев билш кез1нде жYзeгe асса да, олардыц урпактары тек еткен гасырдыц 90-шы жылдардыц басында гана аныктай алды. Дегенмен эл1 де болса, кецест1к Yлкeн террор тырнагына жазыксыздан 1л1ккендердщ акталмай калган каншама азаматтар бар. Эаресе 58 бапка коса, 59 баптармен icii болып атылып кеткендердщ арасында «бандит», «шпион», «арандатушы» рет1нде айыпталган дш иелер1, карапайым колхозшы, жумысшы, ецбеккерлердщ басымы эл1 де сол жабылган кара ^йеден акталган жок. Кершнше, кецест1к билштщ идеологиялык куралы болган баспасез аркылы «халык жауы» рет1нде караланган карапайым ел азаматтарыныц урпактарыныц сагын сындырып, кейб1рш жогары оку орнына, кызметке алмай сергелдецге салуыныц туб1нде Yлкeн мэн жатты.
Кецест1к большевикт1к идеологияныц жазыксыз курбанына айналгандарга к1м жауап бередД? Эрине, сол кездег1 бил1кт1ц, жеке билеуш1лердщ кшэа дейм1з-ау. Дегенмен сол кара кYЙeдeн арылмай, кез1нде каралангандарды аршып алып, еамдерш кайта калпына келт1рш, халыкка оларды танытудыц уакыты жеткен сиякты. Мемлекет басшысы К,.Токаевтыц Саяси ку?ын-сург1н жэне ашаршылык курбандарын еске алу ^нше орай 1920 жылгы 29 мамырдагы Yндeуiндe осы нэубетт1ц курбаны болгандарды мэцг1 есте калдыруда мемлекетт1к децгейде тшст! ic-шараларды усынып, тарихи эдДлдДкп калпына келт1ру жумыстарын аяктап, саяси KуFын-CYргiн актау Yшiн мемлекетт1к комиссия куруды тапcырFан болатын. Президент1м1з биылFы жылдыц кацтарындаFы «ТэуелаздДк бэршен кымбат» атты макаласында да ХХ Fаcыр арасына дэрштеуд1 жалFаcтыра беруд1 усынуы да еткен FаcырдаFы курбандардыц таFдырын cаралауFа, зерттеуге Yлкeн мYмкiндiк болып отыр. 0ткен тарихты б1лмей, алдаFы тарихты таныту мYмкiн емест1г1н есте устлан абзал.
Макала ИРН АР09259029 нем1рл1 «XVIII f.-XX f. 30 жж. ¥лы даланыц тарихи тYЛFалары (Батыс К,азакстан материалдары негшнде)» жобасы нег1з1нде дайындалды.
Эдебиеттер тшм1
1 Кэюшев Т. Октябрь ереш / Т. Кэк1шев. - Алматы: «Казактыц мемлекеттiк керкем эдебиет баспа-сы», 1962. - 204 б.
2 КР ПМ. 141-к,., 1-т., «479» а-iс.1-2-п.
3 КР ПМ. 141-к,., 1-т., 368-1с. 1-1 к,. - пп.
4 Махат Д.А. Баспасез: сталиншiлдiктiц Казакстанда орныуы (1925-1956 жж.) / Д.А. Махат. - Астана: ЖШС Ана т1л1 - Ата тарих, 2007. - 528 б.
5 Смагулова С. Казак мерз!мд! баспасезi: шыгу тарихы мен дерктiк мацызы / С. Смагулова. - Алматы: «Елтаным баспасы». 2011. - 432 б.
6 Махат Д. А. Казак зиялыларыныц каареп / Д.А. Махат. - Алматы: «Сездш-Словарь», 2001. - 304 б.
7 Койгелдиев М. ¥лттык саяси элита. КьIзметi мен тагдыры (XVIII-XX ). -Алматы: Жалын, 2004. -400 б.
8 Этепов К. Контрреволюцияшыл ултшылдар - фашизмнщ агенл // Социалды Казакстан. -1937. -№ 5.
9 Нурпешсов С. Казакстан партия уйымына партия документтерш ауыстырудыц корытындысы туралы // Социалист^ Казакстан. - 1937. - 3 февраль. - №27 (4331).
10 Халык душпандарын тугел эшкерелеп, кезш мулде куртайык // Социалистiк Казакстан. - 1937.9 январь. - № 7.
11 Сершбаев К. Жалакорлар жазаланбай отыр // Социалиста Казакстан. -1938. - 1 апрель. - №74 (4779).
12 Жантасов Б. Мемлекеттш тэртшт бузгандар // Социалист^ Казакстан. - 1938. -14 апрель. - №83 (4785).
13 Анискин А. Басшылыктыц большевизмге карсы стил1 // Социалист^ Казакстан. - 1938. - 23 май. - №117 (4822).
14 Абдолла. Билер сотка бер!лд! // Социалист^ жол. - 1937. - 23 июль. - №167 (1499).
15 Театрды баскарып отырган бассыз басшылар // Социалистiк жол. - 1937. - 26 июль. - №169 (1501).
16 Шындап басшылык етуд тiлейтiн жумыстыц б!р! // Социалистiк жол. - 1937. - 28 июль. - №171 (1503).
17 Преснов ауданындагы контрореволюцияшыл троцкистер мен ултшыл-фашистер бандысына сот // Социалист^ жол. - 1937. - 28 сентябрь. - № 223 (1555).
18 Преснов ауданындагы контрореволюцияшыл троцкистер мен ултшыл-фашистер бандысына сот // Социалист^ жол. - 1937. - 29 сентябрь. - № 224 (1556).
19 Буржуазияшыл ултшылдардыц б!рш калдырмай эшкерелеп, жермен жексен кыламыз! // Социалиста Казакстан. - 1937. - № 218 (4522). - 22 сентябрь
20 ¥ржар ултшыл-фашистер бандысына сот // Социалист^ жол. - 1937. - 3 октябрь. - №227 (1559).
21 ¥ржар ултшыларына сот // Лениншы жас. 1937. №157. 30 сентябрь.
S.O. Smagulova, G.B. Izbassarova
K. Zhubanov Aktobe Regional University Aktobe, Kazakhstan
Stalinist repressions in the periodical press (based on the materials of the periodical press of the 20-30s of the XX century)
Abstract. The article is devoted to the actions of Soviet ideology to turn the periodical press into a tool of propaganda of the Communist Party and the campaign of Stalinist repression. "Enbekshi-Kazakh" (later "Social-Kazakhstan", "Socialist Kazakhstan"), "Kzyl Kazakhstan", provincial "Ak Zhol", "Kazakh Tili» and other publications, which became organs of the party and government in the 20-30s of the twentieth century, were supposed to exalt the triumph of socialism, to glorify the achievements of the new Soviet life. The authors define the position of the government in relation to the periodical press published under the Soviet system and use examples to reveal the process of exposing the intelligentsia and citizens of the country who worked in
various fields. Through the periodical press, it is clarified how the course of the struggle against elements alien to the Bolshevik system. The authors analyze the course of political repression of the Kazakh intelligentsia as a «bourgeois nationalist», «right deviants» in the 1920s. In the 1930s, the newspapers reflected the progress of the purge of enemy elements that had joined the ranks of the Communist Party. The article analyzes a role and place of the press in identifying «enemies of the people» in the districts of the Aktobe region. It reveals a trial process for identifying enemies in the fields of education, culture, art, agriculture of the Wilsky, Temir, Presnovsky districts.
Keywords: Soviet ideology, periodical press, intelligentsia, nationalism, Alash movement, Stalinist repressions, alien element, exposure.
С.О. Смагулова, Г.Б. Избасарова
Актюбинский региональный университет им. К. Жубанова, Актобе, Казахстан
Сталинские репрессии в периодической печати (на основе материалов периодической печати 20-30-х гг. ХХ в.)
Аннотация. Статья посвящена изучению советской идеологии по превращению периодической печати в инструмент пропаганды коммунистической партии и кампании сталинских репрессий. «Ен-бекши-Казах» (впоследствии «Социал-Казахстан», «Социалистик Казахстан»), «Кзыл Казахстан», губернские «Ак жол», «Казах тили» и другие издания, ставшие органами партии и правительства в 20-30-е годы ХХ в., должны были возвышать торжество социализма, прославлять достижения новой советской жизни. Авторы определяют позицию правительства по отношению к периодической печати, вышедшей при советской системе, и на примерах раскрывают процесс «разоблачения» интеллигенции и граждан страны, работавших в различных сферах. Анализируется деятельность советского государства по борьбе с элементами, чуждыми большевистскому строю, через периодическую прессу, изучается ход политических репрессий казахской интеллигенции как «буржуазных националистов», «правых уклонистов». Показано, как в 30-е годы прошлого века в газетах отражался ход зачистки от «вражеских элементов», вошедших в ряды Коммунистической партии. Проанализированы роль и место печати в выявлении «врагов народа» в районах Актюбинской области, раскрыт судебный процесс над «вредителями» в сферах образования, культуры, искусства, сельского хозяйства Уилского, Темирского, Пресновского районов.
Ключевые слова: советская идеология, периодическая печать, интеллигенция, национализм, алаш-ское движение, сталинские репрессии, чуждый элемент, разоблачение.
References
1 Kakishev T. Oktyabr' oreni [Oktyabr'skaya dolina], (Kazaktyn memlekettik korkem adebiet baspasy, Almaty, 1962, 204 p.), [in Kazakh].
2 KR PM. 141-k., 1-t, «479 « a-est. 1-2-p., [in Kazakh].
3 KR PM. 141-k., 1-t, 368-est. 1-1 k. - pp., [in Kazakh].
4 Mahat D. A. Baspasoz: stalinshildiktin Kazakstanda ornyguy (1925-1956 lj., [The Press: The Making of Stalinism in Kazakhstan (1925-1956)], (ZHSHS Ana tili - Ata tarih, Astana, 2007, 528 b.), [in Kazakh].
5 Smagulova S. Kazak merzimdi baspasozi: shygu tarikhy homines derktik manyzy [Kazakhstan's periodicals: history and significance], (Almaty: «Eltanym baspasy», 2011, 432 b.), [in Kazakh].
6 Mahat D. Kazak ziyalylarynyn kasireti [The tragedy of the Kazakh intelligentsia], (Sozdik-Dictionary, Almaty, 2001, 304 p.), [in Kazakh].
7 Koigeldiev M. Ulttyk sayasi elite. Kazmeti homines tagdyry (XVIII-XX ) [The national political elite. Function and destiny (XVIII-XX)], (Zhalyn, Almaty, 2004, 400 b.), [in Kazakh].
8 Otepov K. Kontrrevolyutsiyashyl ultshyldar-fashizmnin agente [Counter-revolutionary nationalists are agents of fascism], Sotsialdy Kazakstan [Social Kazakhstan], January 6, 5, 1937, [in Kazakh].
9 Nurpeyisov S. Kazakhstan partiya uyymyna partiya dokumenterin auystyrudyn korytyndysy turaly [On the results of the transfer of party documents to the party organization of Kazakhstan], Sotsialistik Kazakstan [Socialistic Kazakhstan], February 3, 27 (4331), 1937, [in Kazakh].
10 Halyk dushpandaryn tygel ashkerelep, kozin mulde kurtayyk [Exposing all enemies of the people and destroying them completely] Sotsialistik Kazakhstan [Socialistic Kazakhstan], January 9, 7, 1937, [in Kazakh].
11 Serikbayev K. Zhalakorlar zhazalanbay otyr [Slanderers are not punished], Sotsialistik Kazakhstan [Socialistic Kazakhstan], April 1, 74 (4779), 1938, [in Kazakh].
12 Zhantasov B. Memlekettik tartipti buzgandar [Offenders of public order], Sotsialistik Kazakstan [Socialistic Kazakhstan], 4 april, 83 (4785), 1938, [in Kazakh].
13 Aniskin A. Bashylyktyn bolshevizmge karsy stile [Anti-Bolshevik leadership style], Sotsialistik Kazakstan [Socialistic Kazakhstan], 23 May, 117 (4822), 1938, [in Kazakh].
14 Abdolla. Biler sotka berildi [Judges were taken to court], Sotsialistik zhol [Socialistic way], July 23, 167 (1499), 1937, [in Kazakh].
15 Theatrdy baskaryp otyrgan bassyz basshylar [Heads without a bass running the theatre], Sotsialistik zhol [Socialistic way], 26 July, 69 (1501), 1937, [in Kazakh].
16 Shyndap bashylyk etudi til'itin zhumystyn biri [This is one of those professions where you really want to lead], Sotsialistik zhol [Socialistic way], 28 July, 171 (1503), 1937, [in Kazakh].
17 Presnov audanyndagy kontrorevolyutsiyashyl trotskyister homines ultshyl-fashister bandysyna vto [Trial of counter-revolutionary Trotskyists and nationalist-fascist gangs in the Presnovsky district], Sotsialistik zhol [Socialistic way], 28 september, 223 (1555), 1937, [in Kazakh].
18 Presnov audanyndagy kontrorevolyutsiyashyl trotskyister homines ultshyl-fascister bandysyna obo [Trial of counter-revolutionary Trotskyists and nationalist-fascist gangs in the Presnovsky district] Sotsialistik zhol [Socialistic way], 29 september, 224 (1556), 1937, [in Kazakh].
19 Bourgeoisieashyl ultshyldardyn birin kaldyrmay ashkerelep, Germain zheksen kylamyz! [Exposing and destroying one of the bourgeois nationalists] Socialistik Kazakhstan [Socialistic Kazakhstan], 22 september, 218 (4522), 1937, [in Kazakh].
20 Urzhar ultshyl-fashister bandysyna vto [Urjar nationalist-fascist gang under trial], Sotsialistik zhol [Socialistic way], 3 october, 227 (1559), 1937, [in Kazakh].
21 Urjar ultshylaryna sot // Leninshil zhas [Lenin's youth], 30 september, 157, 1937, [in Kazakh].
Авторлар туралы мэл1меттер:
Смагулова Светлана Одеповна - тарих гылымдарыныц докторы, К. Жубанов атындагы Актебе ещр-л1к университет^ Актебе, Казакстан.
1збасарова Гулбану Болаткызы - тарих гылымдарыныц докторы, К. Жубанов атындагы Актебе ещр-л1к университет^ Актебе, Казакстан.
Smagulova Svetlana Odepovna - Doctor of Historical Sciences, K. Zhubanov Aktobe Regional University Aktobe, Kazakhstan.
Gulbanu Bolatovna Izbassarova - Doctor of Historical Sciences, K. Zhubanov Aktobe Regional University Aktobe, Kazakhstan.
