13FXTAP: 05.31.19
Ерт^тщ Павлодар e4ipi халк;ыныц демографиясыныц тарихнамасына
Замзагуль Э. Сабданбекова1, Айгуль М. Садьщова2
Э. Маррулан атындары Павлодар педагогикальщ университетi, Павлодар, К,аза^стан
Corresponding author: sabdanbekova@inbox.ru E-mail aygulsadyk@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0003-2840-662X, 2https://orcid.org/0000-0002-8825-4499 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-76-92
Ацдатпа: Мацалада Ертктц Павлодар e^pi халцыныц демографиялыц дамуына тарихнамалыц талдау жасауга умтылыс жасалган. Казацстанныц жекелеген аймацтары халцыныц элеумет-тт-демографиялыц дамуын кешендi зерттеу Отандыц тарихи демографияныц соцгы жылдардагы ipi жетктктертщ бipi болып табылады. Осыныц нэтижестде Отан тарихындагы ipi оцигалар мен цубылыстардыц халыцтыц элеуметтт-демографиялыц дамуына тигтен ыцпалы мен салдары арнайы, кешендi зерттелт, кептеген тарихи оцигалардыц элеуметтК-демографиялыц салдарын терец тануга цол жеткЫлдь
Халыцтыц элеуметтт-демографиялыц дамуыныц аймацтыц ерекшелжтерт жжтеп, саралау мен талдау арцылы ipi оцигалардыц белгш бгр аймац халцыныц дамуына тигiзген ыцпалын, салдарын нацты айцындап, тарихымызды терец тануга мумктдт туады, бYгiнгi элеуметтк-демографи-ялыц мэселелердщ себептерте тарихи негiзде гылыми болжам жасауга мYмкiндiк аламыз. Сонымен цатар элеуметтж-демографиялыц iзденiстеpдiц белгш 6ip аймацтыц зерттеулер аясында жур-гiзiлуi салыстырмалы материалдардыц негiзiн кецейте отырып, теориялыц тургыдан Yлкен гылыми мацызга ие бола алады.
Усынылып отырган мацалада Ертктц Павлодар e^pi халцыныц демографиялыц дамуына цаты-сты ецбектеpдi патша Yкiметi кезецтдегi, кецестж дэуipдегi жэне тэуелаздж жылдарында жа-зылган зерттеулер деп Yшке белт царастырдыц.
Кецестк дэуipде жазылган ецбектердц басым белтнде негiзiнен халыцтыц сандыц, сапалыц цура-мына талдау жасау, ецбек ресурстары мэселелеpi цамтылса, тэуелаздж жылдарындагы ецбек-терде патша Yкiметiнiц отарлыц саясатыныц, кецестк саясаттыц салдарларын саралауга жэне аймацтардыц элеуметтж-демографиялыц даму еpекшелiктеpi жэне оныц себептерi, салдарларын талдауга кецл белтгендтн бгр аймац мысалында сараланган.
Ty^h сездер: халыц; тарихи демография; этнос; элеуметтК цурам; кеш^цон; урбанизация; демографиялыц керсеткш; механикалыц есш.
Received 15.12.2022. Revised 15.01.2023. Accepted 17.02. 2023. Available online 30.03.2023. For citation:
Sabdanbekova Z., Sadykova A.To the historiography of demography of the Pavlodar region // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 142. - №. 1. - P. DOI: 10.32523/2616-7255-2023-142-1-76-92
Для цитирования:
Сабданбекова З., Садыкова А. К историографи населения Павлодарского прииртышья // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. -2023. - Т. 142. - №.1. - С. DOI: 10.32523/2616-7255-2023-142-1-76-92
Клркпе
Тарихи демографияньщ ажырамас белш болып табылатын аймак халкыныц элеуметт1к-демографиялык дамуы Казакстан тарихыныц аса кYрделi мэселелершщ бiрi болып табылады. Кецест1к жYЙе тусында жекелеген аймак, турмак, республикадагы элеуметт1к-демографиялык ахуал бурмаланып, акикатын ашуга мYмкLц4iк болмады. Бул Казакстан тарихи демографиясында отарлау кезец1 мен кецест1к дэуiрде жYргiзiлген демографиялык саясатты б1ржакты мараппаттайтын, тарихи обьективт1 шындыктыц кагидаларына кайшы, улттык мYДдеден алыс ецбектердщ дYниеге келуше жол ашты.
Тэуелсiздiгiмiздi алганнан кешн елiмiздегi демографиялык ахуалдыц астары еткен кезецдерде жYзеге асырылган саясатпен тыгыз байланыста жаткандыгы туралы мэлiметтер мен мэлiмдемелер кепшiлiк назарына усыныла бастады. Сонымен катар республикада калыптаскан демографиялык ахуалдыц себеп-салдарларын, шешу жолдарын айкындау максатында бiрнеше гылыми конференциялар етк1з1лш, демография мэселесiне катысты гылыми зерттеулер колга алынып, мемлекетпк багдарламалар кабылданды.
Осыныц нэтижесiнде республика халкыныц элеуметпк-демографиялык даму тарихын бYгiнгi кYн тургысынан карастырып, демографиялык дамуымыздагы келецаз езгерiстер: кешi-кон YPДiсiнiц белец алуы, табиги есiмнiц темендеуi, халык саныныц кYрт кемуi т.б. себептерi ашылып, муныц басты себептерi елiмiз бастан еткерген патша Yкiметi, кецес заманында калыптаскан элеуметт1к-экономикалык, саяси жагдайларга т1келей байланыстылыгы айкындалды. Халыктыц элеуметт1к-демографиялык дамуыныц
кекейкест1лiгi тарихи демографияныц алдына койган м1ндеттерш кYшейт1п, жекелеген аймактык зерттеулерд1ц кен серп1н алуына себеп болды.
Казакстан халкыныц тарихын зерттеуде белг1л1 б1р аймак халкыныц демографиялык дамуыныц ерекшелшн ашу, уксастыгын
айкындау аркылы салыстырмалы талдау жасаудыц гылыми мацызы зор. Элеуметт1к-демографиялык даму ерекшел1ктерш ж1ктеп, саралау мен талдау аркылы 1р1 окигалардыц белг1л1 б1р аймак халкыныц дамуына тиг1зген ыкпалын, салдарын накты айкындап, тарихымызды терец тануга мYмкiндiк туады. Элеуметт1к-демографиялык 1здетстердщ белг1л1 б1р аймактык зерттеулер аясында жYрг1зiлуi салыстырмалы материалдардыц нег1з1н кецейте отырып, теориялык тургыдан Yлкен гылыми мацызга ие бола алады.
Павлодар ещр1 халкыныц элеуметт1к-демографиялык дамуы географиялык орналасу, жер жагдайы мен мол табиги ресурстарына нег1зделген элеуметт1к-экономикалык, экологиялык, отарлау жэне кецест1к кеш1-кон экспансия саясаты, эк1мш1л1к-территориялык белгтс т.б. сиякты факторларга байланысты езшдДк даму ерекшел1ктерше ие.
Казакстанныц тыц игер1лген
облыстарыныц, ендДр1ст1 аймактарыныц б1р1 болып табылатын бYг1нг1 Павлодар ещр1нде жерг1л1кт1 улттыц Yлесi елке халкыныц жартысына 2009 жылы гана жетт1. Республикада 2003 ж. бер1 карай халык саныныц есу1 турактанса, Павлодар ещршде эр жылдар аралыгында ауыткушылыктар жш орын алып отырады. Облыста бYгiнде нэрестелердщ туа б1ткен кем1ст1кпен дYниеге келу1 жылдан-жылга есуде. Сондай-ак сыртка кетуш1лердщ кеш1-коны соцгы окигаларга дешн комакты децгейде сакталып отырды. Облыс халкыныц элеуметт1к-демографиялык дамуыныц ерекшелшн туындататын нег1зп факторларды керсете отырып, осындай кYрделi мэселелердщ тYп-теркiнiн аныктап, талдау жасау жэне оны жоюдыц уактылы жолдарын керсету, болашакка тшсп багдар жасап, облыстагы халыктыц элеуметпк-демографиялык дамуын камтамасыз ету кажетплш такырыптыц кекейкест1лшн аныктай тYседi.
Осы тургыдан алганда, Казакстан аймактарындагы демографиялык YДерiстер-дщ гылыми ецбектерде зерттелу децгешне тарихнамалык талдау да жасау кажетплш
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 77
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
туындайды. Ce6e6i тарихнамалык талдау тарихи YДерiстердщ нег1зг1 желiсiн, оныц елеулi кубылыстарын гылыми тург^1да дурыс пайымдауга жэне кeкейкестi мэселелерiн айкындап, зерделеу Yшiн тарихи таным тэжiрибесiн пайдалануга мYмкLндiк бередi.
Макалада зерттеуге алышан Ерт1ст1ц Павлодар eцiрi халкыныц элеуметпк-демографиялык дамуын тарихнамалык талдау жасауга умтылыс жасалган. Осы максатты жYзеге асыру Yшiн жэне гылыми ецбектердег1 кезкарастарды, негiзгi багыттарды айкындап, салыстырмалы талдау жасау Yшiн ецбектердi революцияга дейiнгi, кецестiк жэне тэуелсiздiк жылдарында жазылган ецбектер деп Yшке белш топтастырдык.
Осылайша Ертiстiц Павлодар eцiрi халкыныц демографиясыныц тарихын камтыган ецбектерге тарихнамалык талдау жасай отырып, eцiр халкыныц тарихи демографиялык дамуына катысты зерттеу ецбектерiндегi жет1ст1ктер мен кемшен тустарын айкындау. Сол аркылы облыстагы элеуметтiк-демографиялык ахуалдыц
болашагын багдарлау Yшiн кажетт1 тарихи демографиялык зерттеулердщ мYмкiндiгiн карастыру кeзделедi.
Зерттеу aAÎerepi
Зерттеудщ методологиялык негiзi рет1нде Казакстан тарихи демографиясында жарык гарген ецбектердегi теориялык кагидалар мен тужырымдар басшылыкка алынды. Атап айтсак, Казакстан тарихи демография мектебшщ iрi теоретиктерi Н.Е. Бекмаханова (1980, 1986), М.Х. Асылбеков (1991, 1995, 2000, 2001), Э.Б. Гали (1991), М.Н. Сдыков (1995), Н.В. Алексеенко (1981, 1999), А.Н. Алексеенко (1993, 1994), М.К. Тeлекова (2003), В.В. Козина (1995, 2000, 2001) т.б сынды галымдардыц тарихи демография саласындагы кунды ецбектерi жэне теориялык кагидалары мен тужырымдары зерттеудiц эдiстемелiк негiзiн курады.
Зерттеуде тарихилык, обьективтiлiк, жан-жактылык жэне баска да гылыми зерттеудiц методологиялык, принциптершепзге алынды,
сонымен катар аймактык демографиялык зерттеулерде тиiмдi пайдаланылып келе жаткан проблемалык-хронологиялык,
салыстырмалы-тарихилык тэс1лдерге де басты назар аударылды. Сонымен катар, бYг1нг1 газкарас тургысынан зерттеуге кажетт1 сыни талдау, саралау кагидалары басты устанымда болды. Жэне тарихи таным Yшiн мацызды жан-жактылык, жYЙелiлiк жэне баска тарих гылымыныц кагидалары басшылыкка алынды.
Талк,ылау
Ертктщ Павлодар eцiрi - ерт1с eзенi бассейнiне жакын орналаскан физикалык-географиялык аумак. Бул тарихи географиялык тYс1нiк ХХ f. 50 - жылдарыныц ортасында акын-жазушылар арасында пайда болFан. Бул тYс1нiк Ерт1ске жакын орналаскан аймактыц рухани атауы. БYгiнде бул тYсiнiк Павлодар облысы экiмшiлiк-аумаFына енет1н барлык территорияFа катысты кабылданады.
БYг1нг1 Павлодар облысыныц территориясы XV f. ортасында курылып, нег1з1нен казактыц керей, уак, найман, кыпшак ру-тайпалары мекендеген С1б1р хандыFыныц курамына енген (Нурбаев, 2002:89).
Патша Yкiмет1нiц эскери отарлау саясаты жылдарында Ерт1ст1 бойлай салышан эскери жел1 бойында бой гатерген Коряков форпосты, 1838 ж. станица, 1861 ж. кала дэрежесш алады. 1867-1868 жылдардаFы уакытша ережелерге сэйкес Семей облысыныц курамында Павлодар уез1 курылды.
1928 жылдыц кацтарында жаца эк1мш1л1к-территориялдык бeлiнiске сэйкес, Павлодар уез1 таратылып, Семей губерниясыныц Павлодар жэне Семей уездер1 болыстарынан жэне Акмола губерниясыныц Петропавл уезшц б1р бeлiгiнен Павлодар округ1 курылды. Округ Баянауыл, КызылаFаш, Сейтен, Володар, Ерт1с, Коряков, Павлодар, Терецкeл, Феодоров сиякты 9 ауданнан турды (Справочник, 1999: 27-28).
1930 ж. 17 желтоксанында БОАК 1930 ж. 23 ш1лдесщдеп каулысын нег1зге ала отырып Павлодар окруп таратылып, аудандык бeлiнiс
калыптасты (Павлодарское Прииртышье, 2003:97).
1932-1938 жж. Павлодар ещршщ территориясы орталыгы Семейдеп Шыгыс Казакстан облысына карады. Шаруашылык пен экономикалык даму каркыны алыстан баскаруда тугызган киыншылыктар барысында, КСРО Жогаргы Кецеанщ 1938 ж. кацтарындагы бiрiншi сессиясы Казакстанда жаца облыстар куру каулысын беютп. Бул каулыга сэйкес, 1938 ж. 15 кацтарында жаца экiмшiлiк аймак - Павлодар облысы курылган болатын.
Казак КСР ОК-нщ Президиумы 1938 ж. акпанындагы отырысында кабылдаган каулыныц 6 пунктшде Павлодар облысыныц курамына Павлодар каласын жэне Бескарагай, Ертiс, Каганович, Куйбышев, Лозов, Максим-Горький, Павлодар, Yрлiтебе, Цюрупа, сондай-ак Караганды облысыныц Баянауыл аудандарын ецг1зу туралы шешiмi кабылданып, облыс орталыгы ретiнде Павлодар каласы белпленед (Тереник, 2002:195).
Осы макалада карастырылып отырган Ертктщ Павлодар ецiрi халкыныц мэселелер! патшалык Ресейдiц отарлык саясатында мацызды кажеттiлiктiц 61р1 болгандыктан XVШ-XIX гасырлардан кызыгушылык тугызганы акикат. Казак даласына арнайы жiберiлген статистикалык экспедициялар, саяхатшылар мен шенеулiктер улттык аймактардагы саяси, элеуметпк-
экономикалык ахуал т.б. мен катар халыктыц саны, ру-тайпалардыц орналасуы, казак когамындагы элеуметпк катынастар туралы мэл!меттер жинастырды.
Атап айтар болсак, Х1Х гасырдыц ортасында Ресейдiц генералдар штабы офицерлер! жинактаган материалдардан куралган «Материалы для географии и статистика России» атты кеп томдыктыц 16 томыныц авторы, ресейлiк шенеулiк, подполковник М.М. Красовскийдщ «Область сибирских киргизов» атты ецбеп осындай магынадагы ецбектердщ 61р1 болатын (Красовский, 1868:309-427). Ецбектщ 61р1нш1 белiмiнде с161р кыргыздарыныц облысына
караган солтуст1к Шыгыс Казакстанга географиялык сипаттама берiлiп, аумагы, жер,су, таулары, еdмдiктер дуниеамен катар, сауда, почта жолдары т.б. сипаттама берiледi. Ецбектщ «Тургындары» деп аталатын екiншi белiмiнде, халыктыц саны, олардыц облыстыц аумагында орналасуы, халыктыц козгалысы, тургын халыктыц шыккан жерi бойынша белiнid, облыстыц ^ш^л! жэне отырыкшы халкы, тургын халыктыц физикалык жэне адамгершiлiк, азаматтык тургыдан сипаттамалары жасалады.
Осындай сипаттагы Х1Х г. аягында Санкт-Петербург каласында жарык керген «Экономическое состояние городских поселений Сибири» атты ецбек буган дешн шыккан «Экономическое состояние Европейских городов России» атты ею томдыктыц жалгасы болып табылады. Бул ецбекте с161р калалары бойынша мэлiметтер калалык когамдьщ баскарма усынган мэлiметтерден жинакталган. Сонымен катар, бул ецбекте эр турл1 калалар бойынша керсеташтер оцай салыстыруга колайлы жэне олардыц дамуын езара салыстыруга мумкщдДк бередi. Жэне ресми статистикалык мэлiмет шындыкка сэйкес келмей жаткан жагдайда, курастырушылар тарапынан арнайы туашктеме берiлген.
Карастырылып отырган ецбекте Батыс с161рд1ц Тобыл, Том губерниялары, Акмола мен Семей облыстарыныц, Шыгыс с161рдщ Енисей, Иркутск губерниялары, Якутск, Забайкал, Амур, Приморье облысы, Владивосток эскери губернаторлыгыныц облыстары калалары мен уездершц орналасуы, козгалмайтын мул1к иелершц саны, сауда айналымы, жэрмецкелерi т.б. катар халкы туралы кунды мэлiметтер берiледi.
Павлодар каласыныц орналаскан жерше сипаттама бере отырып, жас каланыц жылдам каркынмен дамып келе жатканын атайды. Сондай-ак, калада станицамен коса400уй жэне 3000 тургын халык, ал станицаныц езiнде 130 уй мен 700 тургын халык туратындыгы туралы мэлiмет берiледi. Жэне Павлодар каласы мен станица халкын ата тект дворяндар, жеке
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 79
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
басты дворян, шенеул1ктер, дш eкiлдерi жэне олардыц отбасы мYшелерi, ^пестер, курмет1 азаматтар, мещаньдар, шаруалар, тeменгi эскери кызметтег1 шецдДлер, кызметтен кеткен жэне демалыска кеткен тeменгi катардаFы жауынгерлер отбасылары, казактар жэне олардыц отбасылары, буратаналар, жер аударылып келген коныстанушы, шетел азаматтары деген элеуметт1к топтарFа бeлiп кeрсеткен (Экономическое состояние городских поселений Сибири, 1882: 132-133).
Ал, революцияFа дешнг1 Ресейдег1 ец 1р1 эмбебап энциклопедиялык сeздiк болып табылатын Ф.А. Брокгауз жэне И.А. Ефронныц курастыруымен 1897 ж. жарык кeрген ецбекте Павлодар уезше арнайы токтала отырып, оныц орналаскан жерше сипаттама берш, халкыныц басым бeлiгiн кырFыз-кeшпелiлер курайтынды деп атап eткен. Уезд халкыныц кала халкын коспаFандаFы саны, ер адамдар мен эйел адамдардыц, уезд халкыныц элеуметпк, дщд устануы бойынша курамы, саны туралы накты мэл1меттер бершедД.
Осы ецбектеп деректер CYЙенсек, Павлодарда 1896 ж. станицамен коса 7624, соныц шшде калада 4987 турFын халык есептелген, оныц 2698 - ерлер, 2289 - эйелдер. Дворяндар - 208, дш кызметкерлер1 - 31, курметп азаматтар мен ^пестер - 182, мещаньдар - 4249, шаруалар - 1385 жэне баскалары - 97-i. Сонымен катар, уезд халкын дДндД устануына карай православиялык, мусылман т.б. топтарFа бeлiп карастырады (Энциклопедический словарь, 1897:574575). Бул энциклопедиялык сeздiктiктi KурастыруFа сол дэу1рдщ кeрнект1 eкiлдерi Д.И. Менделеев, А.Н. Бекетов т.б. атсалыскан. Брокгаузбен, Ефронныц бул шздш бYгiнде тарихи мацызы зор ецбек болып табылады.
Павлодар уез1 халкына байланысты «Азиатская Россия. Люди и порядки за Уралом» деген ецбекте гаптеген кунды мэл1меттер табамыз. Ецбектщ «Население Азиатской России» бeлiмiнде 1897-1911 жылдардаFы генерал-губернаторлыктар аумаFыныц жерг1л1кт1, сырттан келген халкыныц саны, ер адамFа шаккандаFы эйел адамдарыныц Yлес1, жастык курамы, туу
мен eлiм-жiт1м кeрсеткiштерi, жекелеген облыстар бойынша халыктыц улттык курамы туралы айтылады. Жэне жекелеген уездер, соныц 1ш1нде Павлодар уез1 халкыныц 18971911 ж. саны, орналасу тыFыздыFы туралы мэл1меттер ала аламыз. Ецбекте казактарды кара кы^ыздар деп кeрсетедi. Жэне осы бeлiмнiц екшш1 тарауында эр халыкка этнографиялык сипаттамалар бер1лед1 (Люди и порядки за Уралом, 1914:URL).
ЯFни, гарш отырFанымыздай жоFарыда аталFан ецбектер кецест1к дэу1рге дешнг1 Ерт1ст1ц Павлодар eцiрi халкы бойынша кунды мэл1меттермен камтамасыз етедД. Жэне осы кезецде жарык ^рген ецбектердег1 Павлодар уез1 халкынына катысты мэселелер негшнен статистикалык мэл1меттер болуымен ерекшеленедД. Жэне бул кезецдеп зерттеулер толыкканды халык мYДдесiне арналFан тарихи демографиялык зерттеулер емес, отарлашан аймактар бойынша толык акпаратты камтамасыз ету максатында жYзеге асырылFанын ескеру кажет деп ойлаймыз. Себеб1, патшалык Ресейге жаулап алFан аумактарындаFы халык, олардыц орналасуы, турмыс-т1рш1лш, психологиясы, жер-су ресурстары т.б. туралы мэл1меттер керек болды. Бул мэл1меттер аркылы eзiнiц саясатын жYзеге асырудыц баFыт-баFдарларын айкындап отырFандыFы тарихтан мэл1м.
XVIII-XIX FасырдаFы казак
рутайпаларыныц, соныц 1ш1нде, орта жYЗ ру-тайпаларыныц шыFу тег1, орналасуы т.б. мэселелер1 кецес этнологтары В.В. Востров, М.С. Мукановтыц ецбектерше аркау болады (Востров, Муканов, 2006: 295-300.). Ецбекте араб, парсы, кытай, моцFол деректерше, сондай-ак мураFат материалдары мен Fылыми басылымдарFа CYЙене отырып, XVIII Fасырдыц екшш1 жартысы - XX Fасырдыц басындаFы казак руларыныц этникалык тарихы мен коныстануы зерттеледД.
Бул ецбекте казак рулары мен тайпаларыныц шыFу тег1 жэне орналасуына байланысты эртYрлi дерек материалдары алFаш рет жинакталып, Fылыми тYрFыда талдашан болатын. Эаресе Казакстан облыстарын этнографиялык зерттеу
материалдары кундылыкты курайды. К,арастырылып отырган бул ецбекте Ерпстщ Павлодар ещрш мекендеген Орта жYЗ ру-тайпаларыныц эрб1р болыс аумагында орналасу ерекшел1ктер1 жэне осы ру-тайпалардыц аталган жерлерде коныстану тарихы баяндалган. Атап айтсак, уезд аумагын Орта жYЗдiц Аргын, К,ыпшак, Найман, Керей, Уак тайпалары мекец4егенiн керсете отырып. Уак, керей, кыпшак жэне наймандардыц мунда азшылыкты курайтынын тiлге тиек етедт
ХХ f. 20 - жылдарында галымдардыц кецiлiн халыктыц этникалык курамы мен саны туралы мэселелер кеп аудара бастады. БуFан басты себептердiц бiрi кецестiк KOFам, Автономиялык республикаларды, Кецес ОдаFын куру саясаты барысында бул мэлiметтер аса кундылыкты курауында болды.
Ал, ХХ f. 30 - жылдардан бастап халык мэселесш зерттеуге тиым салынды. Себебi, 30-жылдары кецес Yкiметimц жYргiзген ауылшаруашылыFын кYшпен ужымдастыру жылдарындаFы аштык, саяси куFын-CYргiн саясатыныц салдары халыктыц демографиялык бет-бейнесiнде айкын айшьщталды. БYгiнгi кYнi кептеген деректердiц жойылып кетуiне немесе зерттелмеуiне байланысты К,азакстан жэне ецiрлерi бойынша накты санды айта алмай отырFанымыз аЙFак.
Дегенменде, халык мемлекетпц басты байлыFы, сондыктанда халыктыц сандык, сапалык жэне элеуметпк курамы зерттеуш^ердщ назарында тыс кала алмады. Демографиялык даму мэселелерiне кызы^шылыктыц артуы 1950-1960 жылдары кYшейгенi байкалады, тарихшылардыц пiкiрiнше бул, ецбек ресурстары мэселелерiнiц шиеленiсуiмен байланысты болды. Себеб^ еткен Fасырдыц 50-60-жылдарында К,азакстанда ауыр енеркэсiп салаларын дамыту колFа алыютаны белгiлi. Мысалы алатын болсак, тек Павлодар облысы аумаFында курылFан Павлодар-Еюбастуз территориалдык-ендiрiстiк
кешенiн салу, тыц жэне тыцаЙFан жерлердi
игеру барысында, 20- жылдардыц ортасында басталFан тэжiрибе жалFасын тауып, сырттан жумыс колын тарту жоFары дэрежеде жYзеге асты. Осы кезецдег1 тарихи-демографиялык зерттеулерде бул саясатты демографиялык керсеткiштер аркылы дэрiптеу басым болды деп айтуFа болады.
Сонымен катар, эйелдердiц элеуметпк белсендДлшнщ артуы, отбасы катынастарыныц езгеру!, бурынFы демографиялык стереотиптерден алшактау, осыныц барлыFы халык мэселесш кешенд жэне жYЙелi зерттеудi талап ете тYCтi.
Тарихшылар мен этнографтардыц, элеуметтанушылар мен коFамтанушы т.б. Fалымдардыц зерттеулерiнде халыктыц этникалык курамы, халыктыц сандык, сапалык жэне элеуметпк дамуы мэселелер! удайы кетерiлiп отырFанымен, Отан тарихында тарихи демография саласында арнайыда, кешенд зерттеулер еткен Fасырдыц 70- жылдарында Fана арнайы колFа алына бастады.
ХХ f. 70 - жылдарыныц аяFынан бастап казакстандык Fалымдар бYкiлодактык халык санактары мэлiметтерi нег1зiнде кецестiк дэ^рдеп К,азакстан халкыныц элеуметпк-демографиялык даму мэселелерш кетере бастады. Халык саныныц есуiне тарихи, шаруашылык-турмыстык, табиFи-климаттык, этнодемографиялык даму ерекшелiктерi жэне элеуметтiк-мамандыFыныц ыкпалдарын талдау колFа алынды. Дегенменде, кецеспк кезецдег1 ецбектердiц денi жоFарыдан араласулардыц ыкпалынан аса алмады десек артык кетпеймiз.
Осы турFыда жарык керген «Население и трудовые ресурсы городов Северного Казахстана» атты ецбекте 1939-1965 жж. К,азакстанныц солтYCтiк облыстарыныц халыкыныц саны, орналасуы, кешi-конныц барысы сараланып, республиканыц солтYCтiк облыстары калаларындаFы ецбекке каб^етп халыктыц Yлесiнiц есуiне, олардыц ецбекке тартылу децгейiнiц артуына, кала халкыныц сандык еамше ыкпалы карастырылып, талдау жасалыетан. Ецбекте Павлодар облысы кешь кон есебiнен ецбекке кабыетп халыктыц
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 81
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
саныныц артуы бойынша Yшiншi орынды алатындыгы аталыпп eт1ледi (Население и трудовые ресурсы, 1970:275 ).
XX f. 50-70 - жылдарындаFы Казакстан халкыныц eсу мэселес1не арналFан ужымдык ецбектердщ б1р1 «Население Казахстана в 19591970 гг. (Структурные сдвиги и их оценка)» деп аталады. Ецбекте республиканыц жекелеген облыстарыныц катарында Павлодар облысы халкыныц осы жылдардаFы сандык динамикасы, ауыл-кала халкыныц сандык Yлесiнiц eзгеруi, облыстаFы механикалык edм, туудыц жалпы коэффициент1 бойынша облыстыц республикадаFы орны карастырылып eт1ледi (Население Казахстана, 1975 :42).
Туудыц жалпы коэффицент1 бойынша республикаларды тeрт топка: тeмен, орташа, жоFары, eте жоFары деп бeлiп карастырады. Осы кeрсеткiш бойынша Павлодар облысы туудыц жалпы коэффицент1 орташа топка жаткызылды.
Механикалык edм коэффициент1 бойынша республика облыстарын топтауда Павлодар облысы Алматы, Костанай, Гурьев облыстарыныц катарында механикалык eсiм коэффициент1 ец жоFары, ягни 30% жэне одан жоFары топка енд1 Ец тeменгi механикалык edм коэффициент1 Шыгыс Казакстан облысында аныкталады.
«Население и трудовые ресурсы Казахстана (тенденции и прогнозы)» атты ецбекте демографиялык YPДiс эр кырынан алып карастырылады. Xалык саныныц eсуi, ецбек ресурстарыныц дамуындагы кeшi-кон Yрдiстерiнiц мацызы, калалардыц eсуiне байланысты урбандалу мэселелерш кeтере отырып, осы YPДiске Павлодар облысы аумагында курылган Павлодар-Ек1бастуз аумактык-eндiрiст1к кешетнщ курылуыныц мацызын айкындайды. Казакстан
аймактарындагы кeшi-конныц eзiндiк ерекшел1ктерше токтала отырып, оныц ауыл-кала халкыныц бeлimdне эсерш сипаттауга умтылады. Сонымен катар, Павлодар облысы Шыгыс Казакстан, Костанай, СолтYCт1к Казакстан, Целиноград, Орал облыстарымен б1рге туу децгеш 20-24 промиллет курайтын
облыстар катарына жаткызылады (Население и трудовые ресурсы , 1979 :36) .
^рш отырганымыздай, 1970-1980 жылдарда тарихи демография саласында «гашькон тарихы» немесе «кeшi-кон Yдерiстерiн зерттеу» бойынша белсешс кYшейгенiн байкауга болады. Бул саладагы зерттеуш1лер eз алдына кeшi-кон зацдылыктарын аныктау, республикага, калага жYзеге аскан кeшi-конныц сипатына, кeшi-конFа катыскан халыктыц курамына жан-жакты талдау жасау мшдетш койды. Ецбек ресурстарыныц дамуындагы гашь конныц мацызы сипатындагы кeзкарастар алга тартылды.
Сонымен катар, кецест1к кезецдег1 ецбектерде «кецес халкыныц» калыптасуыныц тарихи алгышарттары революцияга дешн калыптаскандыгын алга тартты. Кецеспк идеологтардыц птршше орыс емес халыктардыц Ресейге косылуы -кецест1к халыктыц калыптасуына алгышарт калыптастырды.
Осы тургыда казак халкыныц империялык кезецдеп элеуметпк-экономикалык, мэдени eмiрiндегi eзгерiстер карастырылды. Сол кездеп концептуалдык кeзкарас бойынша халыктыц элеуметпк курылымындагы eзгерiстер, кала тургындарыныц саны, кeшпелiлердiц отырыкшы eмiрге кeшуi, кeшi-конныц кYшеюi, кeп ултты курамныц eсуi тек оц кeзкараспен багаланды.
Кецеспк дэу1рге дешнг1 Казакстандагы демографиялык YPДiстер бойынша алгашкы кешенд1 зерттеу, белпл1 тарихшы галым Н.Е. Бекмаханованыц «Формирование многонационального состава населения Казахстана и Северной Киргизии последней четверти XVIII - 60-х гг. XIX в.» атты ецбеп болды. Ецбекте мол кужаттары гылыми айналымга тартылып, арнайы эдДстеме негшнде халыктыц саны, орналасуы, улттык жэне элеуметпк курамы, жыныстык курамы талданып, зерттелген (Бекмаханова, 1980:150).
Ал, «Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы XIX в. - 1917 г.)» атты екшш1 ецбекте халыктыц динамикасы, коныс
аударуы, халыктыц таптык, улттык курамы жэне коныстандыру саясатыныц Казакстан халкыныц кепултты курамыныц калыптасуына ыкпалы карастырылып, талдау жасалады. Павлодар уезiндегi халык саны, орналасуы, улттык курамы жэне таботи, механикалык ес1м керсеткiштерi туралы кунды деректер берiледi. Халыктыц демографиялык дамуы тек К,азакстанныц жекелеген облыстары бойынша Fана емес, жекелеген уездер бойынша зерттелген. МураFаттык деректер молынан айналымFа тартылFан (Бекмаханова, 1986:244).
Тарихи демография саласында iргелi ецбектердiц авторларыныц 61р1 - Н.В. Алексеенко. Бул Fалымныц ецбектерiнде бYкiлодактык халык санактары, статистикалык мэлiметтерге сыни талдау жасалFан. Оныц ецбектерiнде халыктыц кешi-кон белсендДлш мэселелерiне терец талдаулар жасалFан.
Кеш1-кон мэселесш зерттеуде, революцияFа дейiнг1 кезецдеп кешi-кон YДерiстерiн зерттей отырып, зерттеуш1 коныстандыру саясатыныц нэтижес1нде империяныц улттык аймактарына халык аFыны кеш1-конына назар аударды. 1920-1930 жылдардаFы халыктыц кеш1-коны кецес Yкiметimц ужымдастыру, индустрияландыру саясатымен, саяси куFын-CYргiнмен байланысты деген птрлерш б1лд1рд1.
Кеш1-кон мэселелер1н зерттеген Fалымдар кеш1-конныц зацдылыктарын, кешi-конFа катыскан халыктыц курамы, кеш1-конныц сипатын айкындауFа тырысты. Себеб1, кеш1-конды талдау оныц уйымдастырылFан, стихиялык, кYштеп кеш1ру т.б. тYрiне байланысты саралану кажетплш алFа тартылды.
Ралым Н.В. Алексеенконыц «Население дореволюционного Казахстана» атты зерттеу1нде Х1Х f. аяFы мен ХХ f. басындаFы Казакстан халкыныц калыптасу мэселес1 карастырылFан. Ецбекте Павлодар уез1 караFан Семей облысындаFы халык саны, курамы, кэс1б1 туралы мэл1меттер бер1лген (Алексеенко, 1981:112).
А.Н. Алексеенконыц «Население Казахстана 1920-1990 гг.» ецбеп Отандык
тарихи демографияFа ез1нд1к Yлес коскан ецбек болды. Осы автордыц «Сельское население Казахстана 1920-1990 гг.» такырыбындаFы таFы б1р Fылыми зерттеу1нде республиканыц демографиялык тарихы ХХ f. 20 - ж. ортасынан 50 - ж. аяFына дешн жэне 50 - ж. 90 - ж. дешнп уакытты камтитын ек1 кезецге бел1н1п, Казакстан халкыныц саны мен орналасуын бес непзп экономикалык аймактар байынша карастырады (Алексеенко, 1987:24).
Жекелеген аймактардаFы осы Fасырдыц 20-30 жылдарындаFы халык шыгыныныц келемш ашуFа умтылыс жасайды. Сондай-ак, шы^ынныц орнын толтыруды кецест1к дэу1рде сырттан келуш1лер аркылы реттед1 деген птр келт1ред1. Республика халкы 60 - жылдарFа дей1н ауыл-кала турFындары есебшен, ал 70 - жылдары кала турFындары есеб1нен кебейгенд1г1н аныктап, ауыл халкыныц калаFа коныс аударуын жекелеген облыс бойынша да карастырады. Оцтуспк аймак пен солтYCтiк аймак ауыл халкыныц орналасу ерекшел1ктерш салыстырмалы талданады.
Осы автордыц Н.В. Алексеенкомен б1рлес1п жазFан «Население Казахстана на 100 лет (1897-1997 гг.)» атты ецбектершде (Алексеенко, 1999:158) б1ршш1 бYкiлресейлiк санактан соцFы бYкiлодактык санак аралыFындаFы кезецдег1 Казакстан халкыныц сандык, сапалык, элеуметпк курамын халык санактары деректер1, статистикалык материалдар аркылы талдау жYргiзiлген. Казакстан халкыныц бул жылдардаFы демографиялык дамуы бес экономикалык аймакка белшш зерттел1п, Павлодар облысы солтYCт1к экономикалык аймакка енг1з1лген. Сондай-ак, ецбекте Павлодар облысына депортацияланFан халык саны туралы кунды мэл1меттер бер1лген.
Казакстан халкыныц калыптасуы мен дамуына арналFан Fылыми ецбектерд1ц б1р1 -Ф.Н. Базанованыц «Формирование и развитие структуры населения Каз ССР (Национальный аспект)» атты монографиясы. Ецбекте республикааралык кеш1-кон ыкпалындаFы Казакстан халкыныц улттык курамыныц калыптасуыныц тарихы зерттелген. Зерттеудщ
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 83
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
межел1к шецбер1 1920-1979 жж. аралыгын камтиды. Ецбекте автор статистикалык материалдар мен Ресей авторларыныц ецбектерше CYЙене отырып, Казакстан халкыныц курамындагы eзгерiстерiн, сандык eсуiн талдайды. Кeп ултты Казакстан халкыныц калыптасуын кецес когамыныц «кецест1к халык» куру саясатыныц жет1ст1г1 рет1нде карастырып, буган оц бага беред1 Ецбект1ц тагы б1р кемш1лш кецес Yкiмет1нiц тэрк1леу, депортация саясаттарыныц салдары туралы мэселе ^тер^мей^.
Ецбек жалпылама зерттеу болуы себепт1, республиканыц жекелеген облыстары бойынша да аздаган мэл1меттер келт1р1лген. Павлодар облысыныц демографиялык дамуына бул кeшi-кон Yрдiстерiнiц ыкпалын, «облыста eндiрiсте ецбек етуш1лердщ 90 пайызын мигранттар курады» - деп атап eтедi (Базанова, 1987:118).
Ягни, гарт отырганымыздай,
Казакстанныц демографиялык тарихына катысты кецес тарихшыларыныц ецбектерше талдау жасау, олардыц ел1м1здщ демография тарихындагы халыктыц гапулт™ курамыныц калыптасуы YPДiс1н сол кезецдеп саясаттыц жет1ст1г1 тургысынан карастырганын байкаймыз.
Сонымен катар, кецес тарихшыларыныц ецбектершде б1з 1920-1930 жылдардагы казак халкыныц эмиграциясыныц себептер1, 1940 жылдардыц аягындагы халыктардыц Казакстанга депортациялануы, казак халкыныц демографиясы, экологиялык проблемалардыц демографиялык салдары сиякты eзект1 мэселелер гартс таба алмаганын айтып eткен жeн.
Тарихи демография саласында Yлкен сертл1с, бул Казакстан тэуелаздшн жариялаган кезден бастап каркын алды. Себеб1, ел1м1здщ егемендшн жариялауы республиканыц тарихи демографиясыныц мэселелерш жаца шзкараспен, шынайы зерттеуге, казак этносы eмiрiндеri кайгылы окигалардыц беттерш ашык зерделеуге мYмкiндiк берд1
Казакстанныц егемендш жагдайындагы элеуметт1к-экономикалык жэне саяси
eмiрдеri тYбегейлi eзгерiстер республикадагы демографиялык жагдайга eзiндiк эсер етт1. Бул непзшен eтпелi кезецнщ жагымды жэне жагымсыз тенденциялары аясындагы, халыктыц сандык жэне сапалык кeрсетк1штерiнiц eзгеруiнен, сырткы жэне 1шк1 кeшi-кон YДерiстерiнен айкын гартген болатын.
ТэуелаздДк жылдарында тарихи демография саласындагы зерттеулердщ Yлкен жет1ст1г1, аймактык зерттеулердщ серпш алуында болды .
Тарихи демография саласында комакты ецбектер1мен танымал болган галымдарымыз, М.Б. Тэт1мов (1990, 1999), M.X. Асылбеков (1991), А.Н. Алексеенко (1994), М.Н Сдыков (1995), В.В. Козина (2000), Г.К. Кадыркулова (2000) мен М.К. Тeлекова (2003), А.А. Какеновалар (2002) eз зерттеулер1нде тарихи зерттеу эдктерш жацарта отырып, мэселенщ зерттеу шецберш кецейтш, бул гылым саласын жогары сатыга кeтеруге кол жетк1зд1. Галымдардыц гылыми 1здетстер1 нэтижес1нде Казакстандагы этнодемографиялык
Yрдiстердiц даму зацдылыктарын мойындауга жол ашылды. Нэтижеанде аймактардыц этнодемографиялык, элеуметпк даму тарихын бYгiнгi кYн тургысынан зерттеуге гылыми нег1з каланды.
Атап айтар болсак, М.Б. Тэт1мовтыц «Развитие народонаселения и
демографическая политика: социально-философские аспекты системного изучения и комплексной разработки», «Ауылдагы демографиялык ахуал», «Демография жэне ТэуелаздДк» т.б. ецбектер1 демография саласындагы алгашкы бYг1нгi ^н тургысынан жазылган ецбектер болып табылады. Бул зерттеулерде алгаш рет улттык демографиялык саясат, кeшi-кон YPДiстерi жэне табиги edм мэселелершщ келел1 тустары сарапталады.
Белпл1 галымдар M.X. Асылбеков пен Э.Б. Галиевтщ (Асылбеков, Галиев, 1991:191) «Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.)» атты гылыми зерттеу ецбектер1нде республика халкыныц элеуметпк-демографиялык даму тарихын
алFаш рет кешендД тYрде зерттеу колFа алынFан болатын. Авторлар карастырылып оты^ан уакыт шецбер1нде КазакстандаFы кепултты халыктыц калыптасуы мен дамуы калай жYзеге асканын тарихи нег1зде зерттеуге кол жетк1здД.
Сондай-ак, ецбекте тарихи деректердД жацаша кезкараста зерттеуге кол жетк1з1лш, оларды салыстыру аркылы жаца деректердД Fылыми айналымFа енг1зген. Казак халкыныц демографиялык даму тарихындаFы есу1 мен кемушщ себептерш ашып, саны мен сапалык, улттык жэне элеуметпк курамын карасты^ан. Отбасылык катынастардыц дамуы мэселелерДде жумыстыц б1р тарауына аркау болFан. ХХ f. 30 - 40 жылдарындаFы табиFи еамтц кему себептерш аша отырып, халыктыц жастык, жыныстык курамын, кэсшпк б1л1м децгешне талдау жасайды.
Ецбектщ РеспубликадаFы элеуметпк-демографиялык даму ерекшел1ктер1 деп аталатын екшш1 бел1м1нде кецес Yкiметi жYргiзген саясаттыц демографиялык салдарын айкындауFа эрекет жасайды. Казакстан калалары катарында 1897-1926 жылдар аралыFындаFы ПавлодардаFы халык санындаFы езгер1стер, еам децгеш мэселелерш салыстырмалы талдайды. Павлодар облысы бойынша, тыц игеру жылдарындаFы сырттан кеш1-конныц облыс халкыныц сандык еамше эсер1 жэне осы кезецдеп экономикалык дамудыц урбандалу YPДiсiне ыкпалы сараланып ет1ледД (Асылбеков, Галиев, 1991:191).
Халыктыц табиFи еам кездер1 мэселеа тарихи демографияныц кекейкесп мэселелер1нщ б1р1 Посткецеспк кезецде халыктыц табши ес1м1 проблемаларымен айналысатын казакстандык Fалымдар тобы ете аз десек артык кетпейм1з. Осы турFыдан алFанда, М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаныц «Демографические процессы в Казахстане (1980-1990 гг.)» монографияларыныц мацызы ерекше. Ецбекте егемендДк кезещнщ ХХ Fасырдыц аяFындаFы демографиялык даму ерекшел1ктер1 карастырылады. Баска мэселелелермен катар, авторлар 1980-1990 жылдардаFы табиFи еам кездер1 болып
табылатын - туу, ел1м жэне неке жэне ажырасу жаFдайларына жан-жакты талдау жасап, даFдарыс кезещндеп Казакстанныц демографиялык жаFдайын керсетт1.
Галымдар ез зерттеулер1нде осы уакыт мерз1мшдег1 халыктыц сандык езгер1с1, табиFи козFалысы, кеш1-кон мэселелерш назарFа ала отырып, элеуметпк курылымы мен кызмет1, б1л1м децгеш, улттык курамын зерттеуге ерекше кещл белген. Онеркэсш саласындаFы казактардыц Yлес салмаFы, б1л1м децгешне талдау жасаFан. Сондай-ак, ел1м1здег1 экология мен халыктыц денсаулык мэселелер1нде зерттеуден тыс калдырмаFан (Асылбеков, Козина, 1995:128).
Осы авторлардыц каламдарынан туFан ек1нш1 б1р туынды «Казахи (демографические тенденции)» атты ецбек. Бул зерттеу ецбеп ХХ f. 80 - 90 жылдарындаFы казак халкыныц демографиялык даму ерекшел1ктерш айкындауFа мYмкiндiк бередД. Галымдар Казакстанныц халкыныц динамикасы
аясында 80-90 жылдардаFы казак этносыныц демографиялык тенденциялары: сандык динамикасы, аумактык орналасуы, жыныстык-жас курылымы жэне халыктыц табиFи козFалысы, б1л1м децгеш, кэаби доминанттар мен жумыспен камту, кеш1-кон процестерш талдайды. Зерттеу жумысында Республиканыц баска облыстарымен катар Павлодар облысы казак ултыныц 1979-1999 жж. сандык динамикасы, олардыц Yлес салмаFы карастырылFан (Асылбеков, Козина, 2000:102).
Ал, осы демограф Fалымдарымыздыц «Демографическое развитие Казахстана в условиях суверенитета» атты ецбектершде тэуелазд1к алFаннан кешнг1 республикадаFы халык санындаFы езгер1стер, аймактардаFы олардыц орналасуы, улттык, жыныстык, жастык ерекшел1ктер1 жэне б1л1м децгешмен катар кеш1-кон YPДiсiнiц халык саныныц езгеруше эсер1 карастырылFан. Ецбекте 19891999 жж. санак аралык кезецдеп Павлодар облысы халкыныц орналасу тыFыздыFына, облыстаFы балалар ел1мшщ децгешне шшара талдау жасалFан (Асылбеков, Козина, 2001:112).
Жалпы, жогарыда карастырылган 60-80 жылдардагы ецбектерд саралау, мынадай корытындылар жасауга мYмкiндiк бередт Ягни, XX f. 70 - жылдарындагы зерттеулерде табиги edм каркыныныц бэсецдеуше байланысты элеуметпк-экономикалык, элеуметт1к-психологиялык факторларга талдау жасау колга алынса, 80 - жылдардыц ортасында жариялылыктыц ушкынымен халыктыц турмыс жагдайы, ецбек ету жагдайын жаксарту, ецбек белсендДлшн арттыру мэселелерше кeцiл бeлiне бастады.
Ал, 90-жылдардагы когамдык-саяси гылымдардыц дамуындагы eзгерiстер Казакстан тарихын зерттеуде галымдардыц алга койган максаттарын тYбегейлi eзгертт1. Казак этносыныц eмiрiндегi кайгылы окигалардыц беттер1 ашыла бастады. Сонымен катар, Казакстан тарихын зерттеуде галымдардыц алга койган максаттарын тYбегейлi eзгерт1п кана койган жок, жекелеген аймактык зерттеулерге ерекше гащл бeлiне бастады. Эр1 бул тургыдагы ецбектерд жазу елдщ тэуелаздш, eз ттзпнш eзi устауы кез1нде жэне республикада калыптаскан демографиялык ахуалга байланысты да каркын алды.
Казакстан тарихшы-демографтары
ел1м1з халкыныц тэуелаздДк жагдайындагы элеуметт1к демографиялык дамуы мен гашь кон ерекшел1ктер1 мен нэтижелерш зерттеуге кeбiрек кeцiл бeлдi.
Тарихи демография саласында жеке аймак бойынша калам тарткан галымдарымыз
A.Н. Алексеенко (1994), М.Н. Сдыков (1995),
B.В. Козина (2000), Г.К. Кадыркулова (2000) мен М.К. Тeлекова (2003), А.А. Какенова (2002) жэне баскалары Казакстанныц жекелеген аймактары халкыныц элеуметт1к-демографиялык дамуыныц ерекшел1ктерш ашуга кол жетазе б1лд1
Тарихи демография саласындагы аймактар зерттеулердщ б1р1 - А.А. Какенованыц «Социально-демографические процессы в Северном Казахстане в 1926-1959 гг.» атты кандидаттык диссертациясы. Диссертацияда мурагаттык, статистикалык т.б. деректер негшнде СолтYCт1к Казакстан халкыныц
этникалык жэне мэдени дамуыныц зацдылыктары мен аймактык ерекшел1ктер1 аныкталады. Тарихтыц бетбурыс, кYрделi жэне даулы кезещндег1 аймактыц элеуметпк жэне демографиялык даму проблемаларыныц барлык спектр1 багаланады. Xалыктыц демографиялык, элеуметпк, этникалык курылымын, б1л1м беру жэне мэдени децгешн калыптастырудыц непзп - саяси жэне экономикалыкфакторларынаталдаужасайды. Индустриаландыру саясаты, ¥лы Отан согысы салдарыныц аймак халкыныц элеуметпк, этникалык курамы жэне демографиялык дамуына ыкпалы сараланады. Куатты гашь кон агындарыныц халыктыц сандык жэне сапалык кeрсеткiштерiне, орналасуы мен козгалысына эсер1 талданган. Аймактыц каз1рг1 демографиялык дамуыныц жагымсыз беталасыныц бастаулары мен себептер1 аныкталады. Xалыктыц элеуметпк жэне материалдык эл-аукатыныц проблемалары талданган.
Диссертация Солтуспк аймакты камтуы себепт1Павлодар облысына депортацияланган халык саны, кeшi-конныц облыстагы ецбек ресустарыныц eсуiне ыкпалы сараланады (Какенова, 2002:30) .
Солтуспк-Шыгыс Казакстан диаспорасы-ныц элеуметт1к-мэдени даму тарихы мэселес1 А.С. Аманованыц кандидаттык диссертациясында кeтерiлiп, жумыс Павлодар облысы материалдары непзшде жYзеге асырылуы себепт1, осы аумакта кeпултты курамныц калыптасу, олардыц орналасу географиясы, депортацияланган, эвакуацияланган халыктар мэселелер1 жумыстыц б1р бeлiмiне аркау болган (Аманова, 2009: 29).
СолтYCт1к аймак бойынша зерттеулер катарында С.С. Самаркиннщ «Социально-демографические процессы в Северном Казахстане в конце XIX - первой четверти XX века» атты кандидаттык диссертациясын атауга болады. Диссертацияда XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц б1ршш1 ширег1ндег1 СолтYCт1к Казакстанга к1рет1н Костанай, Солтуспк Казакстан, Акмола жэне Павлодар облыстардагы элеуметт1к-демографиялык
Yрдiстердi саяси, элеуметпк-экономикалык даму ыкпалында талдауды жYзеге асыра отырып, осы кезецдеп халыктыц табши KOЗFалысыныц динамикасы, кеш1-кон жэне оныц демографиялык жаFдаЙFа эсерш, халыктыц сандык жэне сапалык KурылымындаFы езгер1стер, СолтYCтiк Казакстан ещршдеп этномэдени жэне ултаралык катынастар, б1л1м беру жYЙесiнiц дамуы жаFдайындаFы халыктыц б1л1м децгешндег1 езгерктер, халыктыц денсаулык жаFдайы децгеш зерттелген (Самаркин, 2010:30).
Ерт1ст1ц Павлодар ещр1 халкыныц демографиялык даму тарихыныц
тарихнамасын толыкты^ан ецбектердщ б1р1 - Г.Т. Шамшудинова, Ш.Д.
Батырбаеваныц «Материалы переписи населения как источник изучения демографической истории Казахстана (на примере Павлодарской области)» атты монографиялары. Монографияда халык санаFы материалдарын деректанулык тYрFыдан зерделеу мэселелерш, ХХ Fасырда халык санаFы материалдарыныц акпараттык мYмкiндiктерiн салыстырмалы талдай отырып, КазакстандаFы демографиялык Yрдiстердiц ещрл1к ерекшел1ктер1 Павлодар облысыныц мысалында талданады. Сондай-ак, монографияда 1999 жылы жYргiзiлген халык санаFы мэл1меттерш саралай отырып, егемендДктщ алFашкы жылдарында Павлодар облысына тер1с демографиялык керсеташтердщ: халык еам1нщ кYрт темендеу1, кеш1-конныц кYшеюi, халыктыц картаюы YPДiсi тэн болды деген корытынды жасайды (Шамшудинова, Батырбаева, 2014:156).
Казакстанныц солтYCтiк аймаFыныц элеуметт1к-демографиялык дамуына
катысты жарык керген соцFы жылдардаFы ецбектердщ б1р1 А. Жаркенованыц докторлык диссертациясы болып табылады (Жаркенова, 2017:49) .
Ецбекте Fалым, СолтYCтiк аймакта зерттеу кезещнде ез1ндДк этнодемографиялык ахуал калыптаскандыFымен ерекшелетшдшн алFа тарта отырып, осы баFыттаFы нег1зп YPДiс Х1Х f.
аяFындаFы моноэтностыктан (казак халкыныц басымдыFы) ХХ FасырдаFы полиэтностыкка карай езгеру1, одан эр1 дуализациялануы (казак/орыс) жэне моноэтностыкка оралу ыктималдыFында деген корытынды жасайды. Сонымен катар, каз1рг1 уакыттаFы СолтYCтiк ещрдег1 халыктыц кеш1-кон аFыныныц тер1с сальдосыныц орын алуы, егде жастаFы халыктыц басым болуына байланысты туу керсетюшшщ темендеу жэне ел1м-жтмнщ жоFары болуы аймактаFы элеуметт1к-экономикалык жацFыруFа кауш тудырады деген кезкарасты алFа тартады.
Керш отырFанымыздай, Ресеймен шекараласкан Казакстанныц солтYCтiк аймактарындаFы демографиялык жаFдай мемлекетт1к тYрFыдан араласып, арнайы баFдарламаныц кабылдануын кажет етедД. БYгiнде жYзеге асырылып жаткан оцтYCтiк аймактардан халыкты кеш1ру, Серпш баFдарламасы аркылы жастарды тарту осындай максаттарда жYзеге асырылып оты^аны белпл!
Жалпы, алFанда Казакстан тарихи демография саласындаFы тэуелаздДк жылдарында жарык керген ецбектерд зерделей отырып, б1з Казакстан тарихында кецест1к кезецде шынайы керсет1лмеген тарихи окиFаларды талдауFа объективт кезкарасты байкаймыз. Зерттеуш1лер Казакстан демографиясыныц кекейкесп мэселелерш аймактар децгешнде зерттеуд KOЛFа алды жэне соныц нэтижесшде салыстырмалы талдаулар жасауFа кол жетк1зд1.
К,орытынды
Б1здщ макала келем1 кетергенше жасаFан тарихнамалык талдауларымыздан мынадай корытындылар шыFаруFа болады. РеволюцияFа дешнп зерттеуш1лердщ ецбектершен Х1Х FасырдаFы Павлодар ещр1нщ эк1мш1л1к курылысы, турFындарыныц саны мен шаруашылы^ы, улттык, жыныстык курамы туралы жетнде кептеген мэл1меттер аламыз. АталFан зерттеулер отарлык саясат
максатындагыецбектерболганынакарамастан, сол кезецдеп Павлодар e^Pi бойынша кунды деректер бере алатындыгымен мацызды.
Кецеспк дэу1рде жазылган ецбектердщ басым бeлiгiнде сол кезецдег1 сырттан кeшi-конды жан-жакты зерттеп, гашь конга катыскан халыктыц сандык, сапалык курамына талдау жасай отырып, ецбек ресурстары мэселелерше кещнен талдау жYргiзiлгенiн байкаймыз.
Кецест1к кезецдег1 ецбектерде сырттан жумыс колын тартудыц этнодемографиялык салдары, осы аумактардагы жерг1л1кт1 улттыц элеуметпк-мэдени дамуына ыкпалы
мэселелер1 зерттеу аясынан тыс калып отырды десек артык болмас.
Сонымен катар, тарихнамалык талдау, XIX-XX f. басындагы элеуметт1к-демографиялык Yрдiстердiц, 20-30 жылдардагы бай-кулактарды тап рет1нде жою саясатыныц eцiрдегi сипатын накты мэл1меттер негшнде талдау, ек1нш1 дYниежYзiлiк согыс жылдарындагы облыстагы демографиялык ахуал, облыстагы экологиялык мэселелердщ халыктыц демографиясына ыкпалы, бYгiнг1 тацдагы облыстагы кeшi-кон мэселелер1нщ арнайы зерттеуд кажет етет1ндшн кeрсетет1нiн алга тартамыз.
Эдебиеттер Ti3iMi
Азиатская Россия [Электронный ресурс]: сборник. Т. 1: Люди и порядки за Уралом, 1914. - VIII, 578 с. URL: http://resolver.gpntb.ru/purl?docushare/dsweb/Get/Resource (^аралган кун: 16.02.2023)
Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. - Алматы: Гылым, 1993. - 125 с.
Алексеенко А.Н. Народы Восточного Казахстана. - Усть-Каменогорск, 1994. - 52 с.,
Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана (численность, размещение, состав 18701914 гг.). - Алма - Ата: Наука КазССР, 1981. - 112 с.
Алексеенко Н.В., Алексеенко А.Н. Население Казахстана на 100 лет (1897-1997 гг.). - Усть-Каменогорск: РВК ПО «Полиграфия», 1999. - 158 с.
Аманова А.С. Социально-культурное развитие диаспор Северо-Восточного Казахстана в 1937-2005 гг. (на материалах Павлодарской области).: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - Караганда, - 2009. - 29 с.
Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -Алма - Ата: Гылым, 1991. - 191 с.
Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические процессы в Казахстане (1980-1990 гг.). - Алматы: Атамура, 1995. - 128 с.
Асылбеков М.Х., Козина В.В. Казахи (демографические тенденции 80-90-х годов). - Алматы: Эркени-ет, 2000. - 102 с.
Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие республики Казахстан в условиях суверенитета. - Алматы: Эркениет, 2001. - 112 с.
Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР (Национальный аспект). - Алма - Ата: Казахстан, 1987. - 153 с.
Бекмаханова Н.Е. Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии (последняя треть XVIII - 60 гг. - XIX в.). - М.: Наука, 1980. - 150 с.
Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы XIX в. - 1917 г.). - М.: Наука, 1986. - 244 с.
Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX - начало XX в.). (Библиотека казахской этнографии, 16-том). -Павлодар: НПФ «ЭКО», 2006. - 422 с.
Жаркенова А. Социально-демографическое развитие населения Северного Казахстана во второй половине XIX — начале XXI в.: автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. Минск, 2017. -49 с.
Кадыркулова Г.К. Население Семиречья в 1867-1926 годы (историко-демографические аспекты проблемы).: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - Алматы, 2000. - 31 с.
Какенова А.А. Социально-демографические процессы в Северном Казахстане в 1926-1959 гг.: Авто-реф. дисс. ... канд. ист. наук. - Алматы, - 2002. - 30 с.
Козина В.В. Население Центрального Казахстана (конец XIX в. -30-е годы XX в.). - Алматы: Эркениет, 2000. - 144 с.
Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. [Т. 16]: Область сибирских киргизов. ч. 1 / сост. Ген. штаба подполковник Красовский. - 1868. - III, 428 с., 17 л. табл.
Население и трудовые ресурсы городов Северного Казахстана. - Алма - Ата, 1970. - 275 с.
Население Казахстана в 1959-1970 гг. (Структурные сдвиги и их оценка). - Алма - Ата: Наука Казахской ССР, 1975. - 160 с.
Население и трудовые ресурсы Казахстана (тенденции и прогнозы). - Алма - Ата, 1979. - 306 с.
Нурбаев К.Ж. Из истории административно-территориального устройства Павлодарского Прир-тышья // Краеведение. - 2002. - №3. - С.89-93.
Павлодарская область в цифрах и фактах прошлого по документам Госу-дарственного архива Павлодарской области и его филиалов. Справочник. - Павлодар, 1999. - 235 с.
Павлодарское Прииртышье. Энциклопедия. - Алматы: «Эверо», 2003. - 676 с.
Самаркин С.С. Социально-демографические процессы в Северном Казахстане в конце XIX - первой четверти ХХ века.: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - Караганда, - 2010. - 30 с.
Сдыков М.Н. Население Западного Казахстана: история формирования и развития (1897-1989 гг.). -Алматы: Гылым, 1995. - 220 с.
Тэпмов М.Б. Ауылдагы демографиялык ахуал. - Алматы: К,айнар, 1990. - 240 б.
Тэпмов М.Б. Демография жэне тэуелаздш. - Алматы: Жет жаргы, 1999. - 367 б.
Тереник М.С. Павлодар - это нашей истории строки. - Павлодар: НПФ «ЭКО», 2002. - 292 с.
Телекова М.К. Жетку eщрi хал^ыньщ элеуметтш-демографияльщ дамуы (1897-1999 жж.).: тар. гыл. д-ры. дисс. - Алматы, 2003. - 395 б.
Экономическое состояние городских поселений Сибири. Спб., типография Министерства внутренних дел, 1882. [2], XII, 422 с.
Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: Том XXI^ (44). - СПб.: Семеновская Типолитография (И.А. Ефрона), 1897. - 500 с.
Шамшудинова Г.Т., Батырбаева Ш.Д. Материалы переписи населения как источник изучения демографической истории Казахстана (на примере Павлодарской области). - Павлодар: Кереку, 2014. -156 с.
Замзагуль А. Сабданбекова, Айгуль М. Садыкова
Павлодарский педагогический университет им. Олкей Маргулана
К историографии населения Павлодарского Прииртышья
Аннотация: В статье проведен историографический анализ демографического развития населения Павлодарской области. В результате комплексных исследований в контексте отдельного региона изучено влияние событий отечественной истории на социально-демографического на социально-демографическое развитие населения, что дало возможность более глубокого выявления последствий исторических событий.
Классификация, дифференциация и анализ региональных особенностей дает возможность определения влияния на демографическое развитие населения, служит основой для научной гипотезы в определении причин социально-демографических проблем. Проведение социально-демографических изысканий имеет большое научное значение, расширяет базу сравнительного материала.
Проанализированные в статье авторами труды и исследования включают публикации периода царской власти, советской эпохи и периода независимости. В дореволюционный период исследования, касающиеся населения Павлодарского региона, в основном, содержали статистические данные, предоставленные чиновниками царского правительства и путешественниками. Специальных исторических демографических исследований почти нет. Большая часть работ, написанных в советское время, характе-
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 89
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
ризуется анализом количественного и качественного состава населения, проблемами трудовых ресурсов, тогда как в работах за годы Независимости уделено внимание анализу колониальной политики царского правительства, последствий советской политики, особенностей и причин социально-демографического развития регионов в общем или одного региона в частности.
Ключевые слова: население; историческая демография; этнос; социальная структура; миграция; урбанизация; демографический показатель; механический прирост.
Zamzagul А. Sabdanbekova, Aigul М. Sadykova
Alkey Maguían Pavlodar Pedagogical University
To the historiography of the population of Pavlodar Priirtyshya
Abstract: The article provides a historiographic analysis of the demographic development of the population of Pavlodar region. As a result of comprehensive research in the context of a particular region, the influence of events of national history on the socio-demographic development were studied, which made it possible to identify the consequences of historical events in more depth.
Classification, differentiation and analysis of regional features provides an opportunity to determine the impact on the demographic development of the population, serves as a basis for scientific hypothesis in determining the causes of socio-demographic problems.
In the pre-revolutionary period, studies concerning the population of the Pavlodar region consisted mainly of statistical data provided by officials of the tsarist government and travelers. There are almost no special historical demographic studies.
Pre-revolutionary studies consisted of statistical data provided by officials of the tsarist government and travelers. Most of the works written in Soviet times are characterized by an analysis of the quantitative and qualitative composition of the population, problem of labour resources. Works during the years of Independence focus on an analysis of the colonial policy of the Tsarist government, the consequences of Soviet policy, the specifics and causes of socio-demographic development of regions.
Keywords: population; historical demographics; ethnos; social structure; migration; urbanization; demographic indicator; mechanical growth.
References
Aziatskaya_Rossiya_t.1_Lyudi_i_poryadki_za_Uralom [Asian Russia [Electronic resource]: collection. T. 1: People and orders beyond the Urals]. 1914. - VIII, 578 p.
Alekseenko A.N. Naselenie Kazakhstana 1920-1990 gg. [Population of Kazakhstan 1920-1990]. (Almaty, Gylym, 1993,125 p.)
Alekseenko A.N. Narody" Vostochnogo Kazakhstana [People of East Kazakhstan].(Ust"-Kamenogorsk, 1994, 52 p.)
Alekseenko N.V. Naselenie dorevolyuczionnogo Kazakhstana (chislennost", razmeshhenie, sostav 1870-1914 gg.)[ The population of pre-revolutionary Kazakhstan (number, location, composition 1870-1914).] ( Alma - Ata, Nauka KazSSR, 1981, 112 p.)
Alekseenko N.V., Alekseenko A.N. Naselenie Kazakhstana na 100 let (1897-1997 gg.) [Population of Kazakhstan for 100 years (1897-1997).]. (Ust"-Kamenogorsk, RVK PO «Poligrafiya», 1999, 158 p.)
Amanova A.S. Social'no-kul'turnoe razvitie diaspor Severo-Vostochnogo Kazahstana v 1937-2005 gg. (na materialah Pavlodarskoj oblasti).: Avtoref. diss. ... kand. ist. Nauk [Socio-cultural development of the diasporas of North-Eastern Kazakhstan in 1937-2005. (on the materials of the Pavlodar region).: Abstract of the thesis. diss. ... cand. ist. Sciences] - Karaganda, - 2009. - 29 p.
Asy"lbekov M.Kh., Galiev A.B. SocziaTno-demograficheskie proczessy" v Kazakhstane (1917-1980 gg.) [Socio-demographic processes in Kazakhstan (1917-1980)]. (Alma - Ata, Gylym, 1991, 191 p.)
Asy"lbekov M.Kh., Kozina V.V. Demograficheskie proczessy" v Kazakhstane (1980-1990 gg.) [Demographic processes in Kazakhstan (1980-1990).]. (Almaty", Atamüra, 1995, 128 p.)
Asylbekov M.Kh., Kozina V.V. Kazakhi (demograficheskie tendenczii 80-90-kh godov) [Kazakhs (demographic trends in the 80-90s)]. (Almatyi, Orkeniet, 2000, 102 p.)
Asylbekov M.Kh., Kozina V.V. Demograficheskoe razvitie respubliki Kazakhstan v usloviyakh suvereniteta [Demographic development of the Republic of Kazakhstan in the conditions of sovereignty]. (Almatyi, Orkeniet, 2001, 112 p.)
Bazanova F.N. Formirovanie i razvitie struktury~ naseleniya Kazakhskoj SSR (Naczional~ny~j aspekt) [Formation and development of the structure of the population of the Kazakh SSR (national aspect)]. (Alma -Ata, Kazakhstan, 1987, 153 p.)
Bekmakhanova N.E. Formirovanie mnogonaczionaFnogo naseleniya Kazakhstana i Severnoj Kirgizii (poslednyaya tret~ XVIII - 60 gg. - XIX v.) [Formation of the multinational population of Kazakhstan and Northern Kyrgyzstan (the last third of the XVIII - 60 years - XX century)] (M., Nauka, 1980,150 p.)
Bekmakhanova N.E. MnogonaczionaTnoe naselenie Kazakhstana i Kirgizii v e~pokhu kapitalizma (60-e gody~ XIX v. - 1917 g.) [The multinational population of Kazakhstan and Kyrgyzstan in its era of capitalism (60s of the 20th century - 1917)]. (M., Nauka, 1986,244 p.)
Vostrov V.V., Mukanov M.S. Rodoplemennoj sostav i rasselenie kazahov (konec HIH - nachalo HH v.). (Biblioteka kazahskoj etnografii, 16-tom) [Tribal composition and resettlement of the Kazakhs (the end of the 19th - the beginning of the 20th century). (Library of Kazakh ethnography, 16th volume)]. (Pavlodar: NPF «EKO», 2006,422 p.)
Zharkenova A. Social'no-demograficheskoe razvitie naseleniya Severnogo Kazahstana vo vtoroj polovine XIX — nachale XXI v.: avtoreferat dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni doktora istoricheskih nauk [Socio-demographic development of the population of Northern Kazakhstan in the second half of the 19th - early 21st centuries: abstract of a dissertation for the degree of Doctor of Historical Sciences]. (Minsk, 2017, 49 p.)
Kady~rkulova G.K. Naselenie Semirech~ya v 1867-1926 gody~ (istoriko-demograficheskie aspekty~ problemy1).: Avtoref. diss. ... kand. ist. Nauk [The population of Semirechey in 1867-1926 (historical and demographic aspects of the problem).: Abstract of the thesis. diss. ... cand. hist. Sciences.] - Almatyi, 2000. - 31 p.
Kakenova A.A. SocziaTno-demograficheskie proczessyi v Severnom Kazakhstane v 1926-1959 gg.: Avtoref. diss. ... kand. ist. Nauk [Socio-demographic processes in Northern Kazakhstan in 1926-1959: Abstract of the thesis. diss. ... cand. hist. Sciences] - Almatyi, - 2002. - 30 p.
Kozina V.V. Naselenie CzentraFnogo Kazakhstana (konecz XIX v. -30-e godyi XX v.) [Population of Central Kazakhstan (late 20th century - 30s of the 20th century)] - (Almatyi,Orkeniet, 2000,144 p.)
Materialy dlya geografii i statistiki Rossii, sobrannye oficerami General'nogo shtaba. [T. 16]: Oblast' sibirskih kirgizov. ch. 1 / sost. Gen. shtaba podpolkovnik Krasovskij [Materials for the geography and statistics of Russia, collected by officers of the General Staff. [T. 16]: The region of the Siberian Kirghiz. part 1 / comp. Gene. headquarters Lieutenant Colonel Krasovsky]. - 1868. - III, 428 s., 17 l. tabl.
Naselenie i trudovye resursy gorodov Severnogo Kazahstana [ Population and labor resources of the cities of Northern Kazakhstan ] (Alma - Ata, 1970, 275 p.)
Naselenie Kazakhstana v 1959-1970 gg. (Strukturnyie sdvigi i ikh oczenka) [The population of Kazakhstan in 1959-1970 (Structural shifts and their assessment)] (Alma - Ata, Nauka Kazakhskoj SSR, 1975, 160 p.)
Naselenie i trudovyie resursyi Kazakhstana (tendenczii i prognozyi) [Population and labor force of Kazakhstan (trends and forecasts)]. (Alma - Ata, 1979, 306 p.)
Nurbaev K.Zh. Iz istorii administrativno-territorial'nogo ustrojstva Pavlodarskogo Prirtysh'ya [From the history of the administrative-territorial structure of the Pavlodar Prirtishye], Kraevedenie. 2002.No 3. P.89-93.
Pavlodarskaya oblast' v cifrah i faktah proshlogo po dokumentam Gosu-darstvennogo arhiva Pavlodarskoj oblasti i ego filialov. Spravochnik [Pavlodar region in figures and facts of the past according to the documents of the State Archive of Pavlodar region and its branches. Directory]. (Pavlodar, 1999, 235 p.)
Pavlodarskoe Priirtysh'e. Enciklopediya [Pavlodar Irtysh area. Encyclopedia].(Almaty, «Evero», 2003, 676 p.)
Samarkin S.S. Social'no-demograficheskie processy v Severnom Kazahstane v konce XIX - pervoj chetverti HH veka.: Avtoref. diss. ... kand. ist. Nauk [Socio-demographic processes in Northern Kazakhstan at the end of the 19th - the first quarter of the 20th century.: Abstract of the thesis. diss. ... cand. ist. Sciences]. - Karaganda, -2010. - 30 s.
Sdyikov M.N. Naselenie Zapadnogo Kazakhstana: istoriya formirovaniya i razvitiya (1897-1989 gg.) [The population of Western Kazakhstan: the history of formation and development (1897-1989)]. (Almatyi, Qylym, 1995, 220 p.)
Tätimov M.B. Auyldagy demografialyq ahual [Demographic situation in the village]. (Almaty, Qainar, 1990, 240 p.)
Tätimov M.B. Demografia jäne täuelsizdik [Demographics and independence]. - (Almaty, Jeti jargy, 1999, 367 p.)
Terenik M.S. Pavlodar - eto nashej istorii stroke [Pavlodar is our history line]. - (Pavlodar, NPF «EKO», 2002, 292 p.)
Tölekova M.K. Jetisu öniri halqynyn äleumettik-demografialyq damuy (1897-1999 jj.) [Socio-demographic development of the population of Zhetysu (1897-1999)] .: diss. ... doc. hist. Sciences. - Almaty, 2003. - 395 p-Almaty", 2003. - 395 p.
Ekonomicheskoe sostoyanie gorodskih poselenij Sibiri [Economic condition of urban settlements in Siberia]. Spb., tipografiya Ministerstva vnutrennih del, 1882. [2], XII, 422 p.
Enciklopedicheskij slovar' Brokgauza i Efrona [Encyclopedic Dictionary of Brockhaus and Efron]: Tom XXIIA (44). (SPb., Semenovskaya Tipolitografiya (I.A. Efrona), 1897, 500 p.)
Shamshudinova G.T., Batyrbaeva Sh.D. Materialy perepisi naseleniya kak istochnik izucheniya demograficheskoj istorii Kazahstana (na primere Pavlodarskoj oblasti) [Population census materials as a source for studying the demographic history of Kazakhstan (on the example of Pavlodar region)]. (Pavlodar, Kereku, 2014, 156 p.)
Сабданбекова Замзагуль Абляшовна - ассоциированный профессор Высшей школы гуманитарных наук, кандидат исторических наук, Павлодарский педагогический университет, ул.Торайгырова 54, Павлодар, Казахстан.
Cадыкова Айгуль Маратовна - доцент Высшей школы гуманитарных наук, доктор PhD, Павлодарский педагогический университет, ул.Торайгырова 54, Павлодар, Казахстан.
Sabdanbekova Zamzagul - Associate Professor of the Higher School of Humanities, Candidate of Historical Sciences, Pavlodar Pedagogical University, 54 Toraigyrov str., Pavlodar, Kazakhstan.
Sadykova Aigul - Associate Professor of the Higher School of Humanities, Doctor of PhD, Pavlodar Pedagogical University, Toraigyrov str. 54, Pavlodar, Kazakhstan.
