CC BY
17ГТАХР 39.21.02, 06.81.23
АЛМАТЫ ЦАЛАСЫ ХАЛЦЫНЬЩ 0М1Р СУРУ САПАСЫНЫЦ ЭЛЕУМЕТТ1К-ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Р.Т. Искакова география мамандыгыныц PhD докторанты Абай атындагы Казащ улпъщ педагогикальщ университетi, Казахстан, Алматы щ.,
email: rtiskak22@gmail.com
Макалада Алматы каласы халкынын вмiр суру сапасыньщ элеуметпк-демографиялык мэселелерi карастырылган. Халыктын экономикальщ жэне элеуметтiк кврсеткiштерiнiн бiрi - вмiр суру денгейi болып табылады. Каярп когамда элеуметлк-экономикалык дамудын басты доминанты - адамнын вмiр суру сапасы. Алматы каласынын взiнде элi де болса денсаулык пен узак жасау, табыс квлемi, жайлы вмiр суру, тургын уймен камтылуы, гылыммен айналысу, бiлiм дагдыларын жегiлдiру кврсеткiштерi бойынша проблемалар бар. Сондыктан, елдщ элеуметпк-экономикалык элеуегiн квтеруде халыктын сапалык жагынан кешендi турде сипаттау мемлекет немесе аймак бойынша гана емес, кала денгешнде де аныктаудын взектшп туындап отыр.
ТYйiн свздер: вмiр CYPУ сапасы, адам элеуеттщ даму индека, креативтi экономика, ацылды цала, постиндустриялыц цогам, орталыцсыздандыру (децентрализация)
К1р1спе
Казакстан экономикалык всу мен дамудын жана моделш куруда тек жана секторлардын дамуы гана емес, сондай-ак адам дамуынын жана мумюндштерше назар аударуда. Адамнын элеуетш, бшмш, дагдыларын жэне заманауи экономикага кажет инновациялар элеуетш дамыту ушш зерттеу, инновация, жогары бшм беру жуйесш ныгайту аркылы Казакстаннын проблемаларды шешуге ерекше назар аударуы - взект мэселелердщ б1р1. Каз1рп когамда элеуметпк-экономикалык дамудын басты доминанты - адамнын вм1р суру сапасы. Дэл осы жагдайды кала денгешнде алсак, кала дамуынын процес тек материалдык немесе экономикалык элеуетп квтеру реннде гана емес, адамнын мумкшдштерш кенейту, ягни узак вм1р суру мен салауатты вм1р салты мумкшд1ктер1, бшм алуга кол жетюзу мумюндт, квп жумыс жасау мумкшдш тургысынан карастыру. Себеб1, элемдш тэж1рибе кврсеткендей, кала дамуынын басты принциптершщ б1рше кала халкынын элеуетш жаткызады. Каз1рп дуниенщ дамуында адам ресурсынын манызы артып отыр. Сондыктан елдердщ тургын халкынын сапалык жагынан кешецщ турде сипатгауга мумюндш беретш кврсетюш кажет. Осыган байланысты дуние жуз1 бойынша 1990 жылдан бер1 Б¥¥ жанындагы Даму багдарламасы (Б¥¥ДБ) деп аталатын арнайы Халыкаралык уйымнын енпзген эдютемес бойынша есептелетш адам элеует дамуынын индекс (АЭДИ) колданылады. АЭДИ кврсетюш1 аталган влшемдердщ орташа арифметикалык шамасы туршде алады. Онын шкаласы 0 мен 1 аралыгында ауыткиды, негурлым АЭДИ кврсетюш1 1-ге жакындаса, согурлым адам элеуетшщ дамуы жогары деп есептеледь
Б¥¥ жанындагы Даму багдарламасы сонгы жылдары АЭДИ бойынша елдерд1 мынадай топтарга бвледк
- кврсетюш1 вте жогары денгейдеп (0,8 бен 1,0 аралыгында) елдер;
- кврсетюш1 жогары денгейдеп (0,670 пен 0,799 аралыгында) елдер;
- кврсетюш1 орташа денгейдеп (0,470 пен 0,669 аралыгында) елдер;
- кврсетюш1 твмен (0,470-тен кем) елдер [1;79].
Аталган уйымда (Б¥¥ДБ) «адам дамуынын индекстер1 мен индикаторлары» атты 2018 жылгы корытынды есеб1бершд1. Онда Казакстан АЭДИ кврсетюш1 бойынша 2017 жылы ен жогары елдер тобына юрд1 (0.800), ягни 189 елдщ арасынан 58 орынга турактаган. Онда елдер тврт параметр бойынша багаланды: вм1р суру узактыгы, бшм алу мумюндш (кутшетш оку жылдары), окудын орташа мерз1м1, жан басына шаккандагы Ж1Э квлем1.Рейтинг квшбасшылары: Норвегия, Швейцария мен Аустралия [2]. Дегенмен, б1р гана Алматы каласынын вз1нде эл1 де болса денсаулык пен узак жасау, табыс квлем^ жайлы вм1р суру, тургын уймен камтылуы, гылыммен айналысу, бшм дагдыларын жетшд1ру кврсетюштер1 бойынша проблемалар бар.Сондыктан, елдщ элеуметпк-экономикалык элеуетш квтеруде халыктын сапалык жагынан кешецщ турде сипаттаумемлекет немесе аймак бойынша гана емес, кала денгешнде де аныктаудын взектiлiгi туындап отыр.
Бастапцы деректер мен зерттеу эджтери Каз1рп дамыган постиндустриялыц елдер «шыгармашылыц экономикасына» кешуде, кейде оны «креативт экономика» деп те атайды. Онда ендiрiстщ негiзгi факторы жаца енiмдер жасауга цабшетп халыцтыц зияткерлiк, шыгармашылыц белсендшш болып табылады. Бул кешудщ непзп мацсаты инновациялыц орта цалыптастыру жолымен дамыган экономиканы цуру. Бул мэселелермен американдыц социолог жэне футуролог Элвин Тоффлерден бастап, кептеген галымдар айналысты.
Kазiр цалаларды дамыту женiнде гылымда, «болашацтыц краетивтi цаласы», «инновациялыц цала», «ацылды цала» т.б. угымдар енген. Осы саламен Британдыц маман, «0мiр сапасы жэне цалалыц орта», «Мэдениет арцылы цалаларды цайта еркендету», «Креативт цала» сияцты цалалардыц дамуы бойынша ецбектер жазган Чарльз Лэндри болды. Оныц басшылыгымен- Албаниядан Гонконгца дешн, Жаца Зеландиядан Мексикага дейiн цалалыц жобалар жузеге асырылды [3]. Географияда халыцтыц емiр суру сапасын зерттеудеп релiн алгаш рет американдыц географ Д. Фрэйзер аныцтаган болатын, ол адамныц тiршiлiк эрекетше цатысты кептеген мэселелерд1 географиялыц елшемдермен сипатталады деп тужырымдады.Адамныц емiр суру децгешнщ турлi улгiлерiн, олардыц багалау керсеткiштерiн, реттеу механизмдерiн жасаумен: Котлер Ф., Брю С.Л., Кейнс Д.М., С. Фишер т.б. айналысты.
Мацаланы жазуда Алматы цаласыныц Статистика жэне Бiлiм беру департаментшщ ресми мэлiметтерi, Алматы цаласыныц ресми сайттарыныц мэлiметтерi негiзiнде, салыстырмалы-географиялыц эдютер пайдаланып, жуйелiк статистикалыц талдау жасалды.
Халыцтыц экономикалыц жэне элеуметпк керсеткiштерiнiц бiрi - емiр суру децгейi болып табылады. Жалпы алганда, муны халыцтыц езше цажеттi материалдыц игiлiктермен жэне цызмет турлерiмен цамтамасыз етiлуiнiц децгейi деп атауга болады. вмiр суру децгейлерш езара салыстыру ушiн эдетте жан басына шаццандагы Ж¥Э келемi, тутыну багаларыныц индексi, тутыну цурылымы сияцты экономикалыц керсеткiштерiмен цатар, адамдардыц емiр жасыныц узацтыгы, туу мен елiм коэффициенттерi, сэби елiмiнiц децгейi сияцты элеуметпк-демографиялыц керсеткiштер цажет.
Алматы цаласы дамуыныц элаз жацтары мен даму мумкшдштерш аныцтай келе, халцыныц емiр суруiне эсер етушi проблемалардытемендеп SWOT-талдау ретiнде керсеттiк.
• ^алада мемлекеглк бшм беру мен уйымдарыныц барлыц турлершщ болуы;
• шагын жэне орта бизнест дамыту есебшен ецбекке орналастырудыц кец саласы;
♦ экономиканыц ашьщтыгы;
♦ к;алада жетекпи хальщаральщ денсаульщ сацтау уйымдарыныц болуы.
► жогары инвестицияльщ элеуе':
► ецбек нарыгында к;ажет ететш мамандьщтыр бойынша оцыту бипм беретш мекемелер саныньщ жеткипкт1 болуы;
• непзп демографияльщ керсетюштердщ туращы он; динамикасы;
• бэсекелестк ортаныц болуы.
кешьцонныц есу1нен жастар жумыссыздыгыныц жогаргы улесц
мектепке детнп жэне жалпы бипм беретш уйымдарда орындардьщ жетюпеушинп; тургындардьщ жедел медицинальщ кемек женшдеп етш1штер шщ элспз реттелуц гылыми-зерттеу жумыстарымен айналысатын мамандардыц азаюы
► цаланыц экологиялыц жагдайга байланысты аурудыц жогаргы децгет;
► тургын уй багаларыныц цол желмсздт;
► ецбек нарыгында цалыптасцан кейб1р циындыцтар;
► цылмыс саныныц артуы
Сурет 1 - Алматы щаласы халщыныц вм!р суруше эсер етушI факторларт SWOT-талдау (автордыц щурастыруыгмен)
Алматы цаласы халцыныц саны 2018 ж. 1 цазанда 1843,1 мыц адамга жетп. Алматы цаласында 8-аудан бар екенiн ескерсек, аудандар бойынша халыц саныныц жыл сайынгы есу
сершнш 1-ш1 кестеде бершген. Халкынын саны бойынша 100-200 мынга дешнп - Жетюу, Наурызбай аудандары - аз, 200-250 мынга дешнп халык саны - Алатау, Алмалы, Туркс1б, Медеу аудандары - орташа, 250-350 мыннан жогары топка Бостандык, Эуезов аудандары юрдг
Кесте 1 - Алматы каласы аудандарынын халык саны, мыц адам (автордыц курастыруымен)
ЭюмшШк-аумактык бiрлiк 2014 2015 2016 2017 2018 ж. 1
казан
Алматы к 1 641,4 1 702,7 1751,3 1802,0 1 843, 1
Алатау 195,4 208,1 224,9 244,3 256, 1
Алмалы 204,8 212,0 215,4 216,1 216, 1
Эуезов 277,3 283,4 286,4 289,4 294, 3
Бостандык 316,0 329,8 331,7 336,9 342, 1
Жепсу 158,0 159,4 161,1 163,1 165, 2
Медеу 188,9 195,5 200,7 205,4 209, 0
Наурызбай 91,2 97,9 107,6 118,0 126, 3
Туркиб 209,8 216,6 223,5 228,7 233, 7
Алматы каласында 2018 жылы туу коэффициент 1000 адамга шакканда 17,5 адамды кураса, 2017 жылы 17,2 адамга жеткен. Туудынжогары кврсеткiшi Алмалы (26,2), Эуезов (19,29), Наурызбай (18,97), Туркаб (17,25) аудандарына сэйкес келдь Элу коэффициент 2018 жылы 6,3 курады. Элу коэффициент сонгы 6 жылда 0,5 коэффициентке гана твмендеген (2013 жылы-7,3 ал, 2018 жылы-6,8 адам).
Туркаб Наурызбай Медеу Жетiсу Бостандык Эуезов Алмалы Алатау Алматы к.
0 5 10 15 20 25 30
| 9,34
1
15,46
7 1 14,6
8,4
10,25
13
11,9
19
Табиги вам □ Элу
Туу
9,29
7,25
8Д6
□ 11,12
8,97
26,2
17,5
Сурет2 - Алматы цаласыныц аудандар бойынша туу, влу, табиги вам коэффициентi, 2018 жыл,1000 адамга шаццанда (автордыц цурастыруымен)
Kß3aK, мeмлeкemmiк K,u3dap neдaгогuкaлъщyHueepcumemiHщ Xaбapшыcы № 1 (77), 2019
HapeCT^ep eлiмiнщ жыл camrn aзaюы or кepceткimкe иe. 2014 жылы нэpecтeлep eлiмi 1000 aдaмFa maKKaR4a 9,2 aдaм бoлca, 2018 жылы 7,8 aдaмды яFни 1,4 кoэффициeнткe тeмeндeгeн. Âyдaндap бoйынma caлыcтыpcaк, ropeCT^ep eлiмiнщ жoFapFы кepceткimi Âлaтay ayдaндapындa - 10,25 Эyeзoв - 9,69, Meдey - 9,38, Haypызбaй - 8,94кoэффициeнттi к¥paды, aл Бocтaндык - 4,8, Жeтicy - 6,8 Алмaлы - 4,6ayдaндapындa eлy кoэффициeнтiнiц тeмeндeгeнiн 2-mi кecтeдeн кepyгe бoлaды [4]. Hэpecтeлep meri^y^^ жпзп ceбeбi пepинaтaлды кeзeндe пaйдa бoлaтын жaFдaйлap бoлып тaбылaды, oлapдьщ нэтижeciндe 2017 жылFы кaцтap-жeлтoкcaндa 135 ropeCTe (2016 жылы-167) нeмece нэpecтeлep apacbi^^Fbi eлiм oкиFaлapыньщ жaлпы camimiR 61,1%-ы (2016 жыл - 68,4%) eлдi. Tya бiткeн ayыткyлap нэтижeciндe eлгeндepдiц caны 32 aдaм нeмece 14,5%, тыньгс aлy жoлдapыныц aypyлapы нэтижeciндe eлгeндep -8,6%.
Кecтe 2 - Hэpecтeлep eлiмi кoэффициeнтi, 1000 aдaмFa maKKa^4a (aвтopдыц к¥Pacтыpyымeн)
ЭшмшШк-аумактык 2G13 2G14 2G15 2G16 2G17 2G18
бiрлiк
Алмaты к. 12,3 9,2 9,7 7,6 6,9 7,88
Âлaтay 12,3 7,1 8,5 7,7 7,3 10,25
Âлмaлы 12,9 7,7 2,5 6,6 6,7 4,67
Эyeзoв 14,4 7,5 11,9 9,1 8,1 9,69
Бocтaндык 13,9 16,3 18,7 10,0 4,8 7,80
Жeтicy 11,0 8,1 6,9 6,2 5,9 6,84
MeAey 11,6 8,8 11,5 7,5 6,3 9,38
Haypызбaй - - 8,3 7,2 10,4 8,94
TYPRCÍ6 7,7 9,0 6,0 5,0 7,1 7,63
Âлмaты кaлacындa xaлыктыц жeкeлeгeн ж^ктлы aypyлap тypлepiнe maлдыFyы apтып кeлeдi. Coлapдыц iшiндe caльмoнeллeз 5,8 ece, жoFapы тыньгс жoлдapыныц eткip aypyлapы 77,4%, бayыpдьщ ^бы^ы 1,7 eceгe, жeлmemeк 3,2 ece^ ap^a^ Б¥Faн нeгiзiнeн acep eтymi фaктopлap: кopmaFaн opтaны лacтay ыктимaлы фaктopы peтiндe мeдицинaлык кaлдыктapды пaйдaлaнyFa apнaлFaн зaмaнayи к¥Paл-caймaндapдыц бoлмayы, д^ьгс жэнe тиiмдi тaмaктaнy пpинциптepiн ^^a^ambra, тeз дaйындaлaтын кoFaмдык тaмaктaндыpy кэciпopындapы: «KFC», «^eœp» бacкa дa жeдeл тaFaм opындapыныцжэнe oндa тaмaктaнaтындapдыц camimiR ecyi, xa^i^raR e^e^ imra жэнe ^ф^ы мигpaция пpoцecтepi кaлa т¥pFындapыньщ aypy ыктимaлдылык мyмкiндiктepiнiцecyiнe aлып кeлyi мyмкiн [5].
XamiK camimiR тyылFaннaн кyтiлeтiн eмip жacыньщ ^aK^^i 2017 ж. Âлмaты кaлacы бoйыншa 76,1 жacкa ecкeн, тоньщ iшiндe epлep -72,03, эйeлдep-79,21 жac. Б^л кepceткim 2013 жылы 73,6 жacты K¥paFa^ жыл caйын жac ¥зaктыFыньщ eciмi бaйкaлaды. Âлмaтыдa дeнcayлык ca^ray жyйeciндeгi peфopмa т¥pFындapдьщ эpтypлi мeдицинaлык кызмeттepгe дeгeн кaжeттiлiгш ecкepiп, жYзeгe acыpылyдa.Maцызды мeдицинaлык ¥йымдap - кaзipгi зaмaнFы мeдицинaлык диaгнocтикaлык-eмдey opтaлыктapы, кэаби дeцгeйi бoйынma rçapanyFa apнaлFaн eмxaнaлap ¥йымдacтыpылды. Б^л eз кeзeгiндe кaлa т¥PFындapыньщ eмip жacыньщ ^aKraFMra or ьщпaл eтyдe.
KaзaкcтaндaFы бiлiм бepy жyйeci eл экoнoмикacын эpтapaптaндыpy мэceлeciн memyдe epeкme opын aлaды. corto oн жылдa Kaзaкcтaн aйтapлыктaй npo^eœe крл жeткiздi. Coнымeн бipгe, Kaзaкcтaн Рecпyбликacыньщ экoнoмикaлык ecyдiц нeгiзгi кoзFaymы кymi peтiндe Fылым мeн иннoвaциялapды дaмытy жэнe eцбeк нapыFыньщ тaлaптapынa cэйкec кeлeтiн xami^iTOR кэciби дaFдылapын кaлыптacтыpyдa. Âлмaтыдa «Цифpлы Kaзaкcтaн» бaFдapлaмacы aяcындa бiлiм бepy, дeнcayлык ca^ray caлaлapындa caндык тexнoлoгиялapды eнгiзy ж¥мыcтapы кapкынды жypyдe. Бiлiм бepy caлacындa жaцapтылFaн бiлiм мaзм¥ны жэнe ym тiлдe бiлiм бepy жyйeci or нэтижeгe иe.
Халыктын элеуметпк дамуынын индикаторларына сондай-ак, гылым мен бшмнщ дамуы, мэдениет пен спорт, халыкка элеуметпк колдау кврсету кврсетюштер1 жатады. Кала аумагынын улгаюы жэне халык санынын табиги вс1м1 мен квш>кон есебшен артуы мектепке дешнп бшм беруге сураныстын айтарлыктай артуына алып келд1. Алматы каласынын статистикалык мэл1метгерше сэйкес 2017-2018 оку жылынын басында калада 250 куцщзп жалпы бшм беренн мектеп жумыс жасаган, мунда 243452 бала бшм алады. Мектеп окушыларынын саны 2015 жылмен салыстырганда 29,2 мын адамга арткан. Эткен оку жылымен салыстырганда окушылардын саны 12,6 мын адамга вскен. Нэтижесшде Наурызбай, Алатау, Медеу жэне Эуезов аудандарындагы жалпы бшм беретш уйымдарда орындардын жетюпеушшп, мектептерде бала санынын артык болуы байкалды. Калада 83 колледж бар, мунда 68 900 адам бшм алады, жеке меншш мекемелер жалпы санынын шамамен 73%-н курайды. 2016 жылы техникалык жэне кэсштш бшм берудщ (14-24 жас) жасындагы жастар - 22,2% кураган. Колледждердщ саны ен квп Алмалы, Эуезов, Бостандык аудандарында пркелсе, ен азы Алатау, Туркаб, Жетюу аудандарында.Алматы каласында жогары оку орындарынын саны 40. Олардын басым бвлш Алмалы, Бостандык, Медеу аудандарындаорналаскан. Оку орындарына кабылданган студенттер саны 2016-2017 оку жылында 38568 адам, ал оку бтргендер саны 32197 адамды курады (Сурет 3)[6]. Аталган аудандар гылыми-техникалык жэнеинтеллектуалдык орта, кызмет кврсету тургысынан баска аудандармен салыстырганда тартымды екецщгш дэлелдейдь
32000 30000
2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017
щабылдангандар ощу бтргендер
Сурет 3 - Жогары оцу орындарына цабылданган студенттер жэне б1т1ргендер1, адам
(Дерекквз1: www.stat.gov.kz/almaty)
Калада жалпы жумыссыз халыщтыц саны 2014 жылы 44,7 мыц адам болса, 2017 жылы 49,6 мыц адамга ескен. КР ¥лттыщ экономика министрлiгi Статистика комитетшщ 2016 жылгы мэлiметiне сэйкес Алматы щаласындагы жалпы жастардыц саны 448,8 мыцга жеттi, жумыссыз жастардыц саны 18,5 мыц адам. 2018 жылгы III тощсанда жумыссыздар саны 49,4 мыц адамды щурап отыр. Жумыссыздыщ децгеш жумыс кYшi санына 5,2% щурады. Жумыспен щамту органдарында есепте турган жумыссыздар саны 2018 жылгы щазанныц соцына 9757 адам немесе жумыс кYшiне 1,0%.
Жастар арасындагы жумыссыздыщтыц есуiне, басща ецiрлерден жыл сайын кешiп келетiндердiц жогаргы керсеткiшi себеп болды. Сонымен щатар, ЖОО-ныц жыл сайын шамамен, 60-65% резидент емес тYлектерi Алматы щаласында щалуды кездейдь 2016 жылгы тYлектер саны - 28192, солардыц тек 19712-сi гана жумысща орналасщан. Жумыспен щамту саласында щиындыщтар пайда болуы, тYлектердiц кепшшп экономикалыщ, щаржылыщ жэне щущыщтыщ кэшби мамандыщтарга тапсыру фактiсi ыщпал етед^ ал ецбек нарыгында техникалыщ мамандыгы бойынша жумысшыларга сураныс жогары болып щалуда.
Алматы щаласында NEET (NEET - агыл. Not in Education, Employment or Training) керсеткiшi бойынша 15-28 жас аралыгындагы жумыс ютемейтш, ощымайтын жэне бiлiктiлiгiн кетермейтiн жастардыц жалпы саны 2014 жылы 5,5%, 2017 жылы 5,3% щурады, аудандар бойынша жалпы децгеш бiрдей.
Постиндустриялыщ щогамда гылымга негiзделген жэне алдыцгы щатарлы технологияларды дамыту, щолайлы экономикалыщ орта мен инвестициялыщ климатты щалыптастыруда инновациялыщ идеялар щажет. Бунда know-how-дыц болуы оны жYзеге асыратын щаржыны оцай
тартуга мумкшдш береди Алматыда кептеген гылыми мекемелер, жобалау институттары жэне жогары оку орындары орналаскан. Негiзгi мiндет гылыми зерттеулер нэтижелерiн ендiрiске енпзу Yшiн гылым, бiлiм жэне ендiрiстi ыкпалдастыруды камтамасыз ету болып табылады. Fылыми орталыктарда гылыми-зерттеу жумыстарымен айналысатын кызметкерлер саныныц темендеуi байкалады, 2014 жылы 11094,0 адам болса, 2017 жылы 8821 адам, ягни 2273 адамга темендеген. Fылым докторлар саны 2014 жылы 1027 адамга жетсе, 2017 жылы 891 ягни 136 адамга кем^ен. Fылыми-зерттеу жумыстарымен айналысуга тежеушi негiзгi факторлар: ЖОО-ньщ гылыми зерттеу жумыстарымен айналысуы мен гылымньщ дамуына элсiз тартылуы, экономикалык еимнщ бэсеццеуi жэне инвестициялык белсендшктщ темендеуi,Fылыми зерттеулер нэтижелершщ нарыктаFы суранысыныц темендiгi эсер етуде.
Кесте 3 - Алматы каласындаFы Fылыммен айналысатын уйымдар мен кызметкерлер саны, бiрлiк/адам (Дерекквзi: www.stat.gov.kz)
ГЫЛЫМ 2013 2014 2015 2016 2017
FЗЖ-мен айналысатын 122 148,0 152,0 133,0 131
уйымдардыц
(кэсшорындардыц) саны
Fылыми зерттеулер 9654 11 094,0 10 505,0 9 542,0 8 821
жумыстарымен айналысатын
кызметкерлер саны, адам
Соныц шшде зерттеушiлер 6732 8 210,0 7 796,0 7 069,0 6 969
Fылым докторы 772 1 027,0 933,0 903,0 891
профиль бойынша дэртер 404 384,0 306,0 301,0 182
философия РЬБ 110 191,0 250,0 244,0 309
Казакстанныц Жалпы шю енiмi ецщргсшщ келемi 2018 жылFы 1-токсанда 11786,2 млрд. тецгеш курады жэне 2017 жылдыц сэйкес кезещмен салыстырFанда накты мэнде 4,1%-Fа ескен. Ж66 ендiрiсiнде ец кеп Yлестi Алматы паласы - 20,3%, ал ец аз Yлестi СолтYCтiк Казахстан облысы - 1,6% алады. 2017 жылы халыктыц жан басына шаккандаFы жалпы ещрлш келемi 6505,7 мыцтецгеш курады, бул Атырау облысынан кешнп екiншi орында [7]. Орта есеппен жан басына шаккандаFы атаулы акшалай табыста жыл сайын есiм бар, 2014 жылы 142310 тецге болса, 2018 жылы 195 593 тецгеге ест (Кесте 4). Аудандар бойынша салыстырсак, ец жоFары орташа айлык Медеу, Бостандык, Алмалы аудандарында болса, теменп акшалай табыс Наурызбай, Жетгсу, Алатау, Эуезов аудандарына сэйкес келедi [8].
Кесте 4 - Орташа айлык, тецге (автордыц курастыруымен)
Эк1мш1л1к- 2018ж.кыркуйек
аумактык
51рл1к
Алматы к. 155 242 161 845 178 678 190875 195 593
Алатау 115 466 117 699 132 533 135 320 141 368
Алмалы 153 590 160 690 173 013 189 742 191 081
Эуезов 109 888 114 882 127 338 135 927 148 588
Бостандык 175 970 177 705 201 042 222 400 219 062
Жетюу 120 648 123 733 129 155 135 358 148 356
Медеу 195 174 210 958 235 564 243 078 249 950
Наурызбай 95 316 104 775 120 653 127 947 119 905
ТYрксiб 130 717 138 156 157 909 160 684 174 999
Халыктын баспанамен камтамасыз етшу денгей кала бойынша б1р адамга 2014 жылы 28,0 м2 болса, 2017 жылы 27,6 м2-ден басталады. Пайдалануга бершген тургын уйдщ жалпы квлемшщ улгаюы Алатау, Медеу, Наурызбай аудандарында тркелген.
Дегенмен, бул кала халкынын толыктай уймен камтамасыз етуш шешед1 деген свз емес, Алматыда жана тургын уйлердщ нарыктагы 1м2 багасы 321 266 тенге, ал квркейтшген тургын уйлер 339 990 тенгеден басталады [9]. Орташа айлык жалакысы 119905 тенгеден басталатын халыктын 1м2 4 321 266 тг. курайтын пэтерд1 сатып алу мумкшдтн канагаттандырмайды. Калада тургын уймен камтылудын кол жетмшздт, пэтер багасынын жогарлыгы, студентпк жатакханалар санынын жеткшкс1здш, салынган кейб1р уйлердщ сапасынын твмендт,баспанамен камтамасыз ету ушш косымша тургын уй салу кажеттшп эл1 сакталып отыр.
Кала халкынын жайлы вм1р суруше эсер ететш факторлардын б1р1 когамдык каушс1зд1к. Каладакылмыс жасаган 889 адам аныкталган (2017 жылмен салыстырганда 8,8%-га кемад), кылмыстык жауапкершшкке 396 адам тартылган. Кылмыс жасагандардын арасында 12,9%-ын эйелдер (2017 жылы - 20,6%), 1,2%-ын кэмелетке толмагандар (1,3%) курады. Кукык бузушылар арасында аныкталгандардын басым квпшшп жумыссыздар - 96,2% (2017 жылгы кантар -92,3%). Аудандар арасындагы кылмыстар саны Алмалы (13955), Эуезов (11372), Бостандык (9617) аудандарында т1ркелген (Кесте 5) [10].
Кесте 5 - Т1ркелген кылмыстар саны(автордыц курастыруымен)
Эк1мш1л1к- 2013 2014 2015 2016 2017
аумактык б1рлж
Алматы к. 55 482 61 391 73 505 68 702 63 797
Алатау 5 488 6 352 8 225 7 431 6 971
Алмалы 12 051 13 415 15 167 15 156 13 955
Эуезов 11 088 11 940 13 283 11 847 11 372
Бостандык 7 854 9 396 11 461 10 262 9 617
Жетюу 5 649 6 321 7 627 6 876 6 308
Медеу 7 919 8 438 9 042 8 570 7 979
Наурызбай - 5 529 1 891 2 583 2 049
Туркаб 5 433 - 6 809 5 977 5 544
Жалпы Алматыда гана емес, Казакстан бойыншада жасвсшр1мдер арасындагы кылмыс жаксармай отыр.2017 жылы кантарына кэмелетке толмагандардын кылмыс саны 15 болса, 2018 жылы 21-ге жеткен. Алматыда кылмыстын всуше бiрiншiден, 10 жыл шшде каланын географиялык аумагынын кенею1, 2008 жылы калада жана Алатау ауданы, 2014 жылы Наурызбай ауданы курылды, халык саны шамамен ею есе артты. Екiншiден, есепке алу эдютер1 де взгерд^ ягни 2014 жылы жана кылмыстык кодекс кушше енд1 жэне кылмысты электронды т1ркеу енпз1лд1. Yшiншiден, мегаполис болгандыктан шю миграция да вз эсерш тилзедь
Цорытынды
Алматы каласындагы элеуметпк дамудын индикаторларын талдай келе, халыктын сапалы вм1р суру факторлары бойынша салыстырмалы талдау жасауга мумкшдш берд1. Алматы каласы аса 1р1 экономикалык, мэдени, каржы-1скерл1к, гылыми-техникалык элеуетке ие. Калалык орта дамуга, халыктын сапалы вм1р суру1не колайлы ыкпал етет1н жагдайлармен катар, жекелеген салалар бойынша: тургын уймен камтылу, денсаулык саласындагы кейб1р мэселелер1, халыктын элеуетш дамытуда «орталыксыздандыру» (децентрализация) кагидасына тэн, кала шет1 аудандарынын халкы сапалы мэдени вн1мге деген кажеттшктерш канагаттандыру, кала тургындарынын зияткерл1к белсендшш мен шыгармашылык тургыдан вз1н-вз1 дамыту уш1н мумк1нд1ктер жасау кажет. Бул мэдени вм1рд1н, бос уакытта эртурл1 нысандарда болуын, сондай-ак, шыгармашылык бизнестщ дамуына жол ашады. Осы кврсетюштер бойынша да кейб1р кала аудандарында жетюпеушшктер байкалады. Мысалы, Наурызбай ауданында гылыми орталыктар, адамдардын бос уакытын ти1мд1 пайдаланатын муражайлар, театрлар, ютапханалар, бассейндерд1 салуды колга алу, ал Алатау, Эуезов жэне Жетюу аудандарында осындай нысандардын квб1рек ашылуын кажет етед1. Эрб1р аудан жеке элиталы мэдени, каржы орталыктарына айналса, бул
барынша каланыц постиндустриалды, креативт кала катарында дамуына халыктыц сапалы eMip суруше мYмкiндiк жасайды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Каймулдинова К.Д. К^рп дуние географиясы. Жогары оку орындарына арналган окулык. - Алматы, 2011. - 333 б.
2 Kazakhstan. Country Profile: Human Development Indicators 2018.// http://hdr.undp.org/en/countries/profiles/KAZ
3 Лэндри Ч. Креативный город. — М.: Издательский дом "Классика-ХХ1, 2011. - 399 с.
4 Казахстан Республикасы Статистика Агенттш. Алматы паласы 2017. Жылнама.
5 «Алматы-2020» даму багдарламасы. 2017 //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ P1100000862
6 Алматы каласыныц Статистика департаментьАлматыкаласыныцэлеуметпк-экономикалыкдамуы. - Алматы, 2018. - 88 б.
7 Казакстан Республикасы ¥лттык экономика министрлiгi. Статистикалык жылнама. Алматы, 2017.
8 http://stat.gov.kz/faces/almaty/reg main? afrLoop
9 КазакстанРеспубликасыУлттык экономика министрлiгi Статистика комитета Казакстанeщрлерi 2017 жылы / Статистикалыкжылнамалыгы / казакжэнеорыстiлдерiнде / Астана 2018. - 448 б.
10 Алматы каласы бойынша К¥кыктык статистика жэне арнайы есепке алу жeнiндегi баскармасы сайты. http: //pravstat.prokuror.gov .kz/
СОЦИАЛЬНО-ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ КАЧЕСТВА ЖИЗНИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДА АЛМАТЫ
Р. Т. Искакова докторант PhD специальности «география» Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Казахстан, г. Алматы
email: rtiskak22@gmail.com
Одним из экономических и социальных показателей населения является уровень жизни. В современном обществе главным доминантом социально-экономического развития является качество жизни насиления. В городе Алматы имеются проблемы по показателям здоровья и долголетия, объема доходов, комфортного проживания, обеспеченности жильем, занятий наукой, совершенствования знаний. Поэтому в повышении социально-экономического потенциала страны возникает актуальность комплексного качественного описания населения не только по стране или региону, но и на городском уровне.
Ключевые слова: качество жизни, индекс развития человеческого потенциала, креативная экономика, Умный город,постиндустриальное общество, децентрализация
SOCIO-DEMOGRAPHIC PROBLEMS OF THE QUALITY OF LIFE OF THE POPULATION OF
ALMATY CITY
R. T. Iskakova PhD student of the «Geography» specialty Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan, email: rtiskak22@gmail.com
One of the economic and social indicators of the population is the standard of living. In modern society, the main dominant of socio-economic development is the quality of life of the population. In the city of Almaty, there are still problems in terms of health and longevity, income, comfortable living, housing, science, improving knowledge. Therefore, in increasing the socio-economic potential of the country there is the relevance of a comprehensive qualitative description of the population not only in the country or region, but also at the urban level.
Key words: quality of life, human development index, creative economy, Smart city, post-industrial society, decentralization
Pega^nara 23.01.19 Ka6bmgaHgbi.
