10МРНТИ 03.20
EpTic ещршщ киелi кещстт: тарихи жады мен улттык; 6ipere^iK
Мэди И. Рахимов1, Айгуль М. Турлыбекова2
Торайгыров университет, Павлодар, К,азакстан
"Corresponding author:
[email protected] 1https://orcid.org/0000-0001-8712-2876 2https://orcid.org/0000-0001-5671-9119 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-89-105
Ацдатпа. Макала EpTic ещршщ киелi орындарын зерттей отырып, тарихи жадыны жащырту мен улттык бipегейлiк мэселелеpiне арналады. Сарыарканыц Ертк eHjpi - сонау ерте заманнан келе жаткан мэдениеттщ тутаскан жер1 Макаланыц басты максаты - кешеп еткен Кецестж тоталитарлык кезецнщ салда-рынан умыт калган киелi жерлер жайында мэлiметтеp беру. Дш - апиын деген тарихи сездщ байыбына бармай жалац урандатып, кецестж билiк казак халкыныц наным-сенiмiне, дни кезкарастарына карсы саясат колданды. Атеистж саяси багыт устанган эмipшiл-экiмшiл Yкiметтiц сыцаржак эpекетi салдарынан кененщ iзiмен жалгасып келе жаткан казак халкыныц дэстYpлi рухани жYйесi бузылды, эулие энбие есiмдеpi ескеpусiз калды, киелi орындар жабылып, улттык сананыц бipжола ешу кауш тенген едi. Саяси кудалауга тYсipу мен идеологиялык наукандардыц нэтижесiнде халыктыц санасы кияли коммунизм идеясымен уландырылып, эдет-гурып пен дэс^рлер умыттырыла бастады. Сол тарихи жiбi Yзiлген кезецнщ жадысын калпына келпру, eткендi кайта жащырту - заман талаптарынан туындаган акикат деп бiлемiз. Сондыктан саяси пpоцестеpi кезiнде казак хал^ынын; улттык тарихи жадыныц тутастыгын сактауда Еpтiс ещрщдеп киелi орындардыц тарихи-мэдени peлi жайлы бул макалада жан-жакты талданады. Жалпы Еpтiс eHjpi бойынша далалык материалдар керсеткендей, киелi орындарга зиярат жасау гурпы казак когамыныц бeлiнбес бeлшегi болып табылады. Сол себептi, бул кубылысты казак халкыныц кYнделiктi eмipiнен жа-санды жою пpоцесстеpi ешкандай жаксылыкка жетюзбейтшше кез жетiп тур. Авторлар бул макалада дYниетанымдык, этнографиялык, топонимикалык мэлiметтеpге сYйене отырып, Еpтiс ещршщ киелi жерлерщщ орналаскан жерш аныктап, тарихи - мэдени мацыздылыгын кepсетедi.
Ty^h сездер: Еpтiс; киелi; география; тарих; жады; улттык; касиеттi; жащыру; дщ; гурып.
Received 10 June 2022. Revised 10 June 2022. Accepted 31 July 2022. Available online 30 September 2022. For citation:
Rakhimov М., Turlybekova А. Sacred space of the Irtysh region: historical memory and national identity // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 140. - №. 3. - P. 89-105. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140- 89-105
Для цитирования:
Рахимов М., Турлыбекова А. Сакральное пространство Прииртышья: историче- ская память и национальная идентичность // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. -2022. - Т. 140. - №. 3. - С. 89- 105. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-89-105
Kipicne
К,аз1рг1 элемдеп геосаяси езгерктер мен жаца жаhандыкl шындык, жагдайында тарихи жадыны жащырту мен аймак,тык, жэне улттык, бiрегейлiктi сак,тау - езектi мэселелер к,атарына жатады. Жат деструктивтi агымдардыц экстремистiк эрекеттерi немесе батыстан келген жаца трендтер кщамныц санасын улап к,ана поймай, улттык, дэстур мен еткен тарихты ешiруiмен сипатталады. Онсыз да кецес Yкiметi кезiнде тарих пен мэдениеттiмiздi умыттыруга багытталган жеттс жылдык, терiс саясат тiл мен дДндД халык,тан айыруга талпынды. ТэуелаздДкке к,ол жеткiзгелi отыз жыл етсе де, кецеспк идеологиялык, сол саясат дертшен кщам элi айыга алмай келед1 Менщ ойымша, тарихи жадыны к,айта к,алпына келт1ру, жастарга дурыс тэрбие беру, улттык, дэстYP мен мэдениетп бойга ащрумен к,атар кенеден келе жатк,ан киелi орындарды зерттеп, насихаттаумен тыгыз байланысты. Себебi, киел! орындар дэстYP мен д1нд1 сак,таушы, еткен мен бYгiнг1 кYндi жалгаушы «естел1к орын» рет1нде мацыздылыкда ие.
Сарыарк,аныц Ерт1с ещр1 - сонау ерте заманнан келе жатк,ан мэдениетпц тутаск,ан жер1. Бул - рухани мол дYниеmц зор к,азынасы. Бул ещр тарихта елеул1 орын к,алдырган б1ртуар дарындыларымен, ерекше кезге тYсетiн, кербез кесене мен ескертк1штерге тунып жатк,ан жер. Кене дэу1рлерден бастау алатын тарихи мацызды киел1 орындар саны кептеп кездеседт Оган Ерт1с ещршщ табиги жэне мэдени-тарихи к,орларыныц кепт1г1 Ерт1с жазыгыныц Еуразия кещстшнде географиялык, к,олайлы жерде орналасуымен сипатталады. Сондык,тан, Ерт1с ещр1нщ киел1 нысандары мазмуны мен типологиялык,
белгiлерiне карай ерекшеленедi. Бул б1р1нш1 кезекте халыкпен касиеттендДр^ген табиги нысандар, географиялык ландшафтар жэне т.б. Келесi тарихи-мэдени мурамен байланысты орындар: жартастагы бейнелеу енер^ тарихи окига орны, мацызды тарихи шайкас алацы, кернектi тарихи тулганыц жерленген жерi жэне т.б. Ерекше топка дши-мшэжаттык нысандар жатады.
Географиялык аумактык белiнiс бойынша Ертк ецiрi (жазыгы) (белгiлi бiр аумакты жердi камтитын территориялык белiк) - Ертк езетнщ екi жагы, Зайсан келшен солтYCтiк-батыска 550-600 шакырымга созылып жатыр. Озеннщ сол жагалауы Ертк бойы, оц жагалауы Ертiс сырты деп аталады. Енi 80 шакырымнан 250 шакырымга кецейедi. Яши, эюмш^к-шекаралык белiнiс бойынша Шыгыс Казакстан облысы, Абай облысы жэне Павлодар облыстарын камтиды.
Географиялык аумактык белiнiсi бойынша шыгысында Бараба жазыгы жэне Кулынды даласымен, оцтYCтiк-батысында Сарыаркамен, батысында СолтYCтiк Казакстан жазыгымен жалгасады (Казакстан улттык энциклопедиясы, 1999: 156). Аталган географиялык аумакты камту аркылы Ертiс ещршц тарихи-мэдени киелi нысандарын терец зерттеу Yшiн тиiмдi деп уйгарылды.
Ертк ецiрiн зерттеу объектiсi ретшде тацдау елкенiц бай тарихи мурасымен байланысты. Ощрдщ киелi орындары «Туган жер» жэне «Киелi география» багдарламалары шецберiнде белсендi зерттелуде. БYгiнде Ертк ецiрiнде касиеттi орындар саны жетерлiк. Бул ещрдщ туриспк капиталыныц дамуына да ерекше Yлес косуда. Эсiресе, туристер мен зиярат етуш^ердщ кеп баратын объектiлерi: МэшhYP ЖYсiп, Исабек ишан кесенелерi, Коцыр эулие Yцгiрi. Жалпы киелi орындар
к,аз1рп отандык, тарихта толыкканды зерттелмеген феномендер катарына жатады. Сондыктан б1здщ тэсiл - Ерт1с ощршц киел1 орындарын тарихи жадыны сактаушы «естелш орын» контекст1нде карастыру болып табылады.
Материалдар мен эдiстep
Макала материалдары Ертк o^pi бойынша далалык барлау зерттеулерше негiздiлген.
Тарих гылымы кец келемд эд1стемел1к тэсiлдеpге ие, соныц непз1нде б1р-б1р1н толыктырып туратын осы жумыстыц зерттеу базасын калыптастыруга болады. Ец бастысы жалпы гылыми танымдык принциптердш 1ш1не кipетiн тарихилык принцип1. Тарихилык - тарихи кубылыстыц дамуы, накты нысандарга объективтi зерттеулер жYpгiзуде колданылатын негiзгi устанымдардыц катарына жатады.
Макаланыц теориялык-эдДснамалык негiзi pетiнде epкениеттiк эдДснама колданылды. Бул эдiснама зерттеу такырыбын уакыт пен кезец зацдылыктарымен бipге кецiстiк пен коршаган табиги ортаныц ара катынасын толыгырак карастыруга ]^мюндДк беpедi. Сонымен катар, зерттеу жумысы жYЙелiлiк пpинципiне негiзделдi.
Бул эдДс Еpтiс eцipiнiц киелi орындарын бip калыпка негiздеп жYЙелi карастыруга м^мкщдДк тугызды. Аталмыш эдiснамалык принциптерден баска, салыстырмалы-тарихи зерттеу тэст колданылды. Салыстырмалы-тарихи зерттеу тэс^ дэстYpлi казак когамындагы киелi кубылысыныц мэнiн ашуга септiгiн тигiздi.
Жалпы гылыми (логиалык, аналитикалык, компаpативистiк) тэалдерд колдану тарихи мамуматтармен жумыстыц накты эдДснамасымен айкындалады.
Макала жазу барысында пэнаралык зерттеу эдiстеpi де кажет болды. Такырыпты философиялык, географиялык, психологиялык, дiнтану, элеуметтанулык, этнографиялык, мэдениеттанулык,
елкетанулык жэне топонимикалык ^мдердщ пэнаралык тогысында карастыру негiзiнде
киелi географияныц мэнi мен магынасын, теориялар мен тужырымдарды жан-жакты талдауга непз болды.
Киелi жеpлеpдiц орналаскан жерш аныктау Yшiн картографиялык деректер колданылды. Картографиялык эдiс киелi орындардыц орналасу зацдылыгын накты аныктау Yшiн пайдаланылды.
Ерпс eцipiндегi киелi нысандардыц калыптасу тарихи алгышарттарын аныктауда pетpоспективтi эдiспен катар, бакылау, сипаттау, тэпсipлеу, талдау, корыту (синтез) сеюлдД арнайы тарихи тэалдер кец келемде колданыс аясын тапты.
Талк,ылау
Тэуелсiздiкке кол жетюзу тарих гылымындагы кецестiк идеология мен таптык кезкарастан арылу, тарих гылымында калыптаскан ой-тужырымдарды кайта карау еткен тарихымызды объективтi зерттеуге мYмкiндiктеp беpдi. Тоталитарлык тэpтiп еткенге кетш, тарихи санамызды ояту, тарихи жадымызды кайта калпына келтipу, рухани кундылыктарымызды дэpiптеуге жолдар ашылды.
Еpтiс eцipiн отарлау, табиги ландшафтысын жою пpоцестеpi патша Yкiметi заманынан басталган. Еpтiс ещршц орман-тогайына жасалып жаткан кертартпа зиянкеспктер жайлы Мемлекеттiк бакылау палатасыныц ага ревизоры Мельниковтыц: «Тогайларды курту салдарынан Х1Х гасырдыц соцгы 10 жылдыгында казак даласы куацшылыкка ушыраганы сонша - Ертк eзенiнiц кейбip тустарынан жYзiп ету онша киын болмай калды». Ал 1885 жылы К,азакстанныц далалык eцipлеpiн аралаган (Гейнс, 1897: 129) казактардыц орман, тогайды, жеке ескен агаштарды касиеттi санап коргайтыныц айткан. К,азак даласындагы орман, тогайлардыц жойылуына казактардыц мYлде катысы жок, кеpiсiнше гасырдар бойы ормандардыц далалы eцipдегi мацызына, олардыц сакталып калуына казактардыц барынша тырысып багып, жагдайына ерекше кeцiл аударганы туралы жазады.
Кецеспк кезец аралыгында табиги, тарихи объекплердщ халi мYлдем нашарлап кеткен едi. Соныц iшiнде дiни-мiнэжаттык орындардыц киратылуы да бар. Бiр мысал ретiнде 20 жыл уакыт денесi бузылмаган, казак арасына эулиелiгiмен белгiлi МэшhYр-ЖYсiп Кепейулыныц моласын Кецес Yкiметimц атеистiк багытта жYргiзген саясатыныц нэтижесiнде 1952 жылдары жабайы тYрде киратылуын, кертартпа, варварлык, ерескел саясаттыц жагымсыз беттерi деп атау кажет. Ягни казак далсындагы табигаттыц жойылуы, киелi орындарымыздыц киратылуы - барлыгы iшкi емес, сырткы факторлардыц эсерiнен келiмсектердiц жасаган зулымдык iстерiнiц зардаптары.
Киелi орындардыц кецеспк идеологиялык саясатпен жаппай киратылу кезiнде толык жойылмай сакталып калуыныц басты себебi - касиеттiлiгiнiц нэтижесi болу керек. Адамдар кецеспк атеизм кезещнде киелi орындарды жоя алмай калганы туралы мыцдаган мысалдар келтiредi. Мысалы, гажайып коян пайда болып, тракторшыныц жагдайы нашарлап кеттi, немесе алып жылан пайда болып бульдозердi аударып тастаган. Кепшiлiк гибадат орындары, мазарлар сол себепп толык киратылмаган. Ондай орындар iрi масштабтагы жобаларга карамастан сакталынып калган. Сол секiлдi ГYр-Эмiрде орналаскан Эмiр Темiр мазарын антрополог М.М. Герасимов тобыныц 1941 жылы маусым айында ашуымен ¥лы Отан согысы басталгандыгын жэне И.В. Сталиннщ арнайы буйрыгымен жаhангiрдi кайта орнына апаруымен Сталинград тYбiндегi алгашкы жещске жету туралы кепшiлiкке белгiлi ацызды да жаткызуга болады.
Жалпы белгт хандардыц, султан, би, батырлардыц жаткан жерлерi касиетп саналады. Оны корлау келецсiз зардаптарга экеледi. Тарихта езшц жаткан жерiн корлаудан сактау максатында жасырган Шыцгыс хан мен немереа Батый ханныц соцгы есиеттерi де белплт
Киелi орындарды корлау жэне оныц зардаптары туралы Ш.Ш. Уэлиханов жазган едi. Оныц айтуынша, касиетп орындарды
корлау, тiл TMrÏ3y киенщ каhарын тугызады. Киенщ каhары - кес1р деп аталады. Сондыктан Ертк e4ÎpÎH4eri МэшhYP ЖYdп эулие, Исабек Ишан, Мэстек, К,араман абыз, Лекер эулие, Таймас эулие, белг1л1 султан, би, батырларымыздьщ киел1 орындарыныц сакталып калыуыныц б1р мысалы, ез-ез1н коргай алу касиет деп б1лген жен.
Ертк ещршде б1рнеше гасырды камтитын ата-бабаларымыздыц тайга тацба баскандай калдырган i3i жатыр. Киел1 орындар еткен заманныц жаршысы ретiнде бYгiнгi ^нд жэне болашакты жалгаушы кeпiр болып табылады. ¥лттыц тiрегi, рухани байлыгы, мэдени мурасы, жасампаз халкымыздыц бага жетпес казынасы. Оны коргау мен сактау жэне келесi урпакка аманаттыкка тапсыру -эр азаматтыц парызы деп кабылдау кажет.
Ощрдщ киелi кещстшн талдай отырып, ец алдымен француз зерттеушiлерi М. Хальбвакстыц ужымдык жады, Я. Ассманныц тарихи жады жэне Пьер Нораныц естелж орындар концепцияларына CYЙендiк.
Киелi орындарды зерттеуде тарихи жады мен естелiк орындарыныц мацызы зор. Тарихи жады теориясыныц негiзiн калаушылардыц бiрi француз философы, социолог Морис Хальбвакс «¥жымдык жэне тарихи жады» атты зерттеуiнде, тарихи жадыныц функциясын индивидуальдiк жэне ужымдык, жады деп ей типпен ажыраткан. Тарихи жадыда сакталган мэлiметтердiц кeбiсi абстрактiлi екенiн жэне болган окиганы толыктай жан-тэнiмен сезiну Yшiн еткен окигага катысты естелiк орындарымен жYзбе жYЗ танысу керектiгiн айтады (Хальбвакс, 2005: 14).
Аталмыш теория аясында жумыс iстеп, М. Хальбвакстыц теориясын жалгастырган немiс тарихшысы, дiнтанушысы Ян Ассман болды. Оныц ецбег1нде тарихи естелш орындарын бiрнеше типке белш карастырган. Б1р1нш1с1, мимикалык естелiк - адамдар б!рш-61р1 кайталау аркылы урпактан-урпакка жалгасып келе жаткан дэстур. Ек1нш1с1, заттык естелiк - кенеден келе жаткан заттар ужымдык есте сактау каб^еттнщ белгiлерi. Yшiншiсi, коммуникативт! естелiк - коршаган ортамен карым-катынас нег1зiнде сакталган
естелжтер. Тepтiншiсi, мэдени естелш - бул алдыщы Yш естелiктiц басын косатын естелiк. Ян Ассманныц птршше, мэдени естелiк орындары - уакыт пен кецiстiктiц eлшемi, халык бipегейлiгimц нышаны (Ассман, 2004: 78).
Я. Ассман теориясын жалгастырган француз тарихшысы Пьер Нора «естелж орындары» тарихи концепциясын усынады. Ол барлык естелiк орындары тарих гылымыныц шецбеpiне катысты екетн айтады (Ассман, 2004: 17). Оныц аныктамасы бойынша, естелiк орындары - бул еткеннщ калдыктары. Тарихтагы коммеморативт (есте калдыру Yшiн аталган атаулар (жер-су атаулары, ескеpткiш, кеше жэне т.б.) жады тYpiнде кepiнiс тапкан. Яши улттык жадыда сакталган тарихи атаулар. Осы тYсimк казipгi замандагы деритуализациялау негiзiнде дYниеге келдi. Естелш орындарына музей, архив, мазар, улттык мереке, монумент, гибадатханалар кipедi. Ондай кундылыктар - еткен дэуipдiц куэгерлерт Естелiк орындар халыктыц CYЙiспеншiлiк, ыкылас сезiмi аркасында eмip CYpедi жэне кенеттен пайда болмайды. Сондыктан мыцжылдыктарды камтитын осы орындарды сактауда барлык жагдайларды карастыру кажет деген пiкip бiлдipген (Нора, 1999: 37).
Ж.О. Артыкбаев пiкipi бойынша, казipгi казак тiлiнде есте сактау «насаб нама», «ата тек» магынасында гана колданылатынын, ал оныц екiншi нускасы «естелiк», «образ», «память» б^щретш парсыныц «йад» сeзiнен шыгатын «жады», «жадыда устау» жиi колданыска тYCпегеmн жазган. Галымныц пiкipiнше улттык жадыда сакталган мэлiметтеpдiц кeпшiлiгi эпсаналарда сакталгандыгын жэне тэпсipлеу аркылы акикатты, керект мэлiметтеpдi айырып алуга болатынын айтады. Зеpттеушi эпсана туралы теориясын келесдей корытады: «Эпсана, адам санасыныц бip кepiнiсi... Кудайлар мен элемнiц жаратылысы туралы калыптаскан тYсiнiк pетiнде когамдык iс-тэpтiптiц, дiни сенiмдеp мен мшез-кулык тYpлеpiнiц кажеттiлiгiн дэлелдеу Yшiн кызмет жасайды. Эпсана -адам Yшiн нагыз шынайылык, ой мен eмipге
ете кажеттi категория» (Артыкбаев, 2015: 35). Осы орайда, галымныц тюрше CYЙене отырып, эпсаналардагы сакталган тарихи тулгалар, окигалар туралы тарихи жады мэлiметтеpiн сараптап, естелiк орындарына катысты окига желiсiн жYЙелi тYpде кайта калыптастыру мYмкiншiлiктеpiне кeзiмiздi жеткiзуге болады.
Отаршылдык кезецiндегi Еpтiс eцipiнiц киелi географиясына, жалпы киелi географияга катысты ецбектерд сараптай келе, бул тарихи дамудыц отаршылдык кезецiнде орын алган дагдарыс пен epлеудiц сэйкес шартталганымен атап ету керек. Эсipесе, патшалы Ресейдiц колонистiк багытта жYpгiзген эскери экспедициялары негiзiнде жарык керген ецбектердщ кeбiсi, казак халкыныц рухани дуниетанымын тYпкiлiктi танып, киелi орындарын аныктау емес, басты максат - казак даласын отарлауга багытталгандыгын ескерген жен.
Жалпы тарихта керсеталген еткен шак естелiгi когам Yшiн, халык Yшiн, жалпы мемлекет Yшiн мацызды. Жогарыда айтып кеткен мысалдардай мундай естелштерге толы киелi орындардыц танымдык кундылыгы зор. Мэдени-тарихи ескеpткiштеp, касиеттiлеpге арналган мемориалды кешендер, эпсаналар мен салт-жоралгылар - кене дэстYP мен архетиптерд сактайды. Тарихи архетиптер - миф™ бейнелер, дiни iлiмдеp, салт-дэстур, улттык идея тYpiнде тасымалданады. Сондыктан эр ещрдщ eткенiмен танысу Yшiн киелi орындарын аралау кажеттi. Олар ещрдщ мэртебеа мен мактанышы. Мысалга мифтiк образдардыц мацыздылыгы аркылы галым Сеpiкбол К,ондыбай эулиелеpдiц тарихын ещрдщ географиясымен байланыстырып сипаттаган. Мащыстау ещршщ табшаты мен киелi ландшафтысын, касиетт тулгаларын мифтiк сюжеттермен баяндап, сол ещрге кызыгушылыкты арттырган. Расында, Мащыстаудыц географиялык еpекшелiгiне зер салсак тау мен тастардан мифтiк бейнелеpдi байкауга болады. Дэл сондай Еpтiс ещршщ табши географиялык пейзажы, мифтiк бейнеамен тылсым купияга толы.
Елдiц, ещрдщ ерекшелшн сипаттайтын киелi орындар езшц рухани кундылыгы
негiзiнде мемлекеттщ басты 61р тiрег1 болып табылады. Бiрiншiден, киелi орындардыц eзект1лiг1 еткен шактыц сактаушысы бола отырып болашакка кадам жасау тэж1рибеа болса, екшш1ден, ец1рд1ц ерекшел1г1н сипаттайтындыктан, ол тек кер1кт1 жер гана емес, сол ещрдщ мэдени келбет1н керсетед1. Yшiншiден, тарихи географиялык сипатталган жер кещстшнщ символдык нYктелерi болгандыктан елд1ц накты б1р уакыт шецбер1ндег1 тарихи-мэдени кундылык элеует1н1ц керсетк1ш1 рет1нде мацызды м1ндет аткарады.
Жалпы Ерт1с ец1р1н1ц киел1 географиясына катысты отандык, посткецеспк, шетелдДк гылыми зерттеулерд сараптай келе, мэселеге т1келей байланысты келемд зерттеулер жок, мэселенщ тарихнамасы тек теориялык-методологиялык багытка гана арналган ецбектермен шектеледД. Бул мэселе тарихнамада арнайы зерттелмеген. Тек мерз1мд1 баспасез беттершде такырыпка катысты жекелей нысандар туралы терт-бес макалалар жарияланганы жэне бертш жарыкка шыккан арнайы жинактарда аныктамалык шолу реттнде сипаттамалар бер1лгеш аныкталды. Бул зерттеулерде Ертк ещршщ киел1 географиясы тарихи зерттеу объекпа болмагандыктан такырып арнайы кYрделi жэне непзделген саралауды кажет етт1. Сондыктан аталмыш мэселе зерттеулерде жанама тYрде козгалган деген корытынды жасауга болады.
Нэтижелер
Ертк ещр1нде тYркi заманынан келе жаткан касиетп орындар саны жетерл1к. Ертк езетнщ езш кимак-кыпшак тайпалары касиетп деп санаган екен. Гардизи жазады: «К,имактар бул езенге ерекше курмет керсетед жэне кадДр-касиет танытады». Ягни езен тYркi халыктарыныц тYсiнiг1нде киел1 магынасына ие болган.
Жалпы Ертк езет Орта Азиядагы ец Yлкен езендердщ катарына жатады. ¥зындыгы 4248 км. курайды. Ертк басын Yлкен Алтайдан алады. Зайсан келше дешн езен К,ара Ертк
деп аталады. Келден шыккан Ертк далалык аймакпен Ак немесе Тынык Ертк атауымен 300 км агады. Кешн таулы аймакпен 100 км. жылдам агыска кешш, езен Жылдам Ертк деп аталды. Оскемен каласынан С1б1р жазыгына шыгып, Объ бассешнше куйып, солтYCтiк Музды мухитына темендей беред (Бартольд, 2002: 435).
Ертк атауы VIII гасырда кене тYрiк жазбаларында кездесед. КYлтегiн ескертк1ш1нде тYрiктер Ертк аркылы жYзiп епп, тYргеш тайпасын жецгенщ жазады. Ертктщ алгашкы этимологиялык шеш1мш М. К,ашгари беруге талпынган. Ол «эртишмак», ягни жылдам жYзiп ету деген (Кашгари, 2006: 127) Академик В. Бартольд Масудидщ «Китаб ат-танбих» ецбег1нде «К,ара» жэне «Ак» Ертк туралы айтылатыныц жэне Каспийге куятыныц, ал «Худуд аль-алам» ецбепнщ авторы Гардизи Ерткт1 Едлдщ б1р агысы деп санайтыныц жэне жерплштт халыктыц ацызы бойынша Ертк атауы Артуш (Эртюш, Ер TYC - человек спустись) магынасынан шыкканын жазады (Бартольд, 2002: 435).
Б1здш пiкiрiмiзше Ерт1с сезшщ этимилогиясына катысты дурыс аныкаманы В.П. Семенов-Тяньшанский берген сеюлдт Ол жазады: «Иртыш (ир(жер) - по-киргизски «земля», тыш(т1с) - рыть)». «Иртыш» «жерд тглш аккан» деп аударуга болады (Семенов-Тянь-Шанский, 1903: 42).
К,аз1рп кезде Зайсаннан бастау алып, Омбы шаhарын басып ететш Ертк ещр1нде жYЗден аса киел1 нысан тгркелш отыр. Бул нысандардыц кейб1р1 ещрл1к т1з1мге де енпз1лмеген. Ондай нысандар жайлы мэл1меттер жерплштт халык арасында танымал болып жеке б1р накты аумакка гана тарауымен ерекшеленед1 Кебшесе толык зерттелмеген келдер мен булактар, ес1м1 тарихи тургыда зерттелмеген тарихи тулгалар немесе кепшткке мэл1м болмаган мацызды тарихи окигаларга катысты орындар. Солардыц б1рнешеуше токталып етсек.
Абай аймагы, Жарма ауданы, Суыкбулактан 7 шакырым кашыктыкта, Шар езетнщ бойында касиетт1 К,ыз бейт немесе К,ыз эулие орналаскан. Ескертк1ш шамамен
Х1Х гасырдыц I ширепне тургызылган. Тарихи ацыз-эцгiмелеpде XIX гасырдыц I жартысында Мамажай деген молда eмip CYpiптi. Орта жаска келгенде молда кыз бала кepiптi. Кыз баланыц айырыкша белгiлеpi бала кезiнен б^ше бастаган.
Бала Yш айдан аскан уакытында анык сездер айта бастаса керек. Осындай окигадан кейiн экес кызын Yшкipiп, бесiгiн отпен аластапты. Бес жаска келген кыз Куранды накышына келтipiп оки бастапты. Кызды керем деушiлеp жан-жактап жиылып, Мамажайдыц YЙiн босатпапты.
0се келе Эулие кыз ещрде не болатынын алдын ала сезiп отырса керек. Бойындагы ерекше касиетiмен танылган кыз ауырган адамдарды емдей бастапты. Кыз эулиеге емделуге ещрдщ кепш^к тургындары келетш болган. Дегенмен жас кызга кез тшп, жастайынан кайтыс болыпты. Кешннен Кыз эулиенiнiц бейiтi халыктыц зиярат орынына айналган. Элi кYнге дешн касиеттi орынга келушiлеp саны азайган емес. Жол бойы жYpген жолаушылар Кыз эулиеге арнайы токтап, актык байлап, куран багыштамай eтпейдi екен (Бабалар сез^ 2012: 187).
Кыз эулиенщ орналаскан орны 1884 жылгы топографиялык картада да кepсетiлген. Казipгi кYнi Кыз эулиенiц бейiтi коршалып реставрацияланып, халыктыц курмет-ыкыласына беленген.
Ерпс eцipiнiц келесi касиеттi нысаны - Эйгеpiм булагы. Касиеттi булак атауы Абайдыц CYЙiктi жары Эйгеpiмmц куpметiне аталган. Киелi нысан Абай ауданы Акшокы кыстауынан Архат тауы аркылы Абай мен Эйгеpiмнiц алгашкы таныскан жеpi Шiлiктi кезецiнде орналаскан.
Абай мен Эйгеpiмнiц танысуы жайлы М. Эуезовтыц Абай жолы эпопеясында сипатталады. Окига желiсi бойынша, Кунанбайды Мекке сапарына шыгарып салган Абай касындагы досы Ербол екеуi Семейден Шыщыс жакка кайтпакшы болады. Кайтар жолда несер жауынныц астында калып, Байшора руынан Бекей деген кiсiнiц YЙiнде аялдайды. Алыс жолдан шаршаган Абай оттыц жылуында мызгып кетедi. ТYсiнде Тогжанды
кeредi. Сейтсе Тогжанмен б1рге алты бакан теу1п салган «Топай кек» эн1н керш1 жактагы Yйден б1р кыз шыркаса керек. ТYP келбет1н Тогжан деп елестеткен Абай Бекейд1ц кызы ШYкiмэндi кeредi. Дауысы мен сулулыгына тэнт1 болган Абай мен Ербол кызга «Кер1м, Эй, кер1м» - деп CYЙdнiп, Эйгер1м атауды уйгарыпты. Кеп кешiктiрмей Абай Эйгерiмдi айттырып, езшщ елiне туарген екен.
Абай мен Эйгер1мнщ таныскан жерiндегi булак бастауын халык «Эйгер1м булагы» деп атап кеткен екен. БYгiнгi кYнi булак бастауына баратын халык суды касиеттi деп б1л1п ыдыстарына куйып алып жатады. Сонымен катар, Эйгерiм булагына Абай элемiмен жакын танысу максатында халыктыц жи1 баратын тарихи-танымдык турист1к маршруттарыныц катарына жатады.
Ерт1с eцiрi эулиелi орындарга толы деп айтуга болады. Себеб! бул жерде эр кезенде ем!р CYрген эулие-энбиелерд1ц коцыс кылган немесе жерленген орындары сакталган.
Ерт!с ещр1 бойыныц касиет дарыган тарихи тулгасы - бул эулие МэшhYP ЖYсiп Кепеев.
МэшhYP ЖYсiп Кепеев кесенеа Баянауыл ауданы Жацажол ауылынан солтYCтiкке карай 17-18 шакырым кашыктыкта Ескелд1 елдi мекенiнде орналаскан. К,азак халкы жас бала ЖYсiпт1ц 61л1м1н жогары багалады. Оныц жыр-дастандарды жатка айтатын дарындылыгы кYллi Сарыарка даласына эйг1л1 болды. Сондыктан таланты жас балага Баянауыл сырткы округ1н1ц ага султаны Муса Шорманов «МэшhYP» деген косымша ат койды. Бул сез араб т1лшен аударганда «атакты, курметп, танымал» деген магынаны бiлд1ред1. МэшhYP ЖYсiп Кепейулы «Оз атым АдамжYсiп, ел-халык атап кетт1 МэшhYP ЖYсiп» деп «МэшhYP» аталуын келес1дей жазады: «Баянауылга Муса мырза кел1п: Сопы балацды алып кел, керем1н! - деп, алдына алдырып сейлет1п: «-Мынау журтка мэшhYP болып, журт кулагын шулатайын деп тур екен, болсын, бакыр-ай, кеп жасагыр екен! Сопы, бул балаца Yкi тагып кой, мунан былай баланды Yкiсiз жYрг1збе!» - депт1 (Кепейулы, 2006: 278), Эулие ез1нщ ем1рбаяныц былайша шумактайды:
«Бес жаста «бкм^ля» айтып жаздым хатты, Бул дYние жастай маган тидi катты. Сегiзден тогызга аяк баскан ^нде, Муса едi косактаган «МэшhYP» атты» (Кепейулы, 2006: 35).
Ауызша мэлiметтерге CYЙенсек, М.Ж. Кепеев кесенесi езшц кезi тiрiсiнде салынган. Ерекше касиетке ие жан болгандыктан, сонымен катар езшц дYниеден етерiн кYнi бурын бiлгендiктен, кесененiц курылымын жасап, белмелердщ калай орналасуы керектiгiн атап, туыстары мен жакындарына тапсырма бередi. Бастысы - оныц денесi жер койнауына тапсырылмауы тиiс. Кецеспк билiк жылдары мазары сырылды, бiрак денесi шiрiмей, сол калпы сакталган. 2008 жылы М.Ж. Кепеевтiц 150 жылдыгына орай кешен ашылды. Кесене жанында муражай орналаскан. Жацажол ауылындагы музей 2016 жылы ЕскелдДге кешiрiлдi.
Сурет 1. МэшhYр-ЖYсm Кепейулы
кесенесi (1858-1931) (Баянауыл ауданы, Ескелдi мекенi)
Кесене тебеде орналаскан, оган баспалдактыц 73 сатысымен жетуге болады. Бул сандар ойшылдыц емiр CYрген жасын бiлдiредi. Кешен эулие урпактарыныц бакылауы мен карауында. М.Ж. Кепеевтiц туган немересi Кажымукан ага - шыракшы, барлык зиярат етуш^ер Yшiн дуга окиды.
БYгiнгi кYнi кесененi керу Yшiн эр тYрлi мемлекеттерден адам легi кеп келедъ
Бул мiнэжат орныныц халкымыздыц дYниетанымында мацызды киел мэнге ие екетн айкындайды.
МэшhYP ЖYсiп Кепейулыныц устазы, эулие Исабек ишан хазiрет те ел арасына эулиелiгiмен, емш^шмен танылган тулга. Алгаш рет МэшhYP ЖYсiптi хадис окуга баулып, Букара медресесiне жол керсетiп, багыттаган рухани тэлiмгерi. Исабек Ишанныц емiр CYрген уакыты 1792-1871 жылдарга сэйкес. Кесенеа Еюбастуз каласыныц Акдел ауылынан 18 шакырым жерде орналаскан. Эулиенiц шыккан тегi, казак когамындагы айырыкша элеуметпк топ, кожаларга жатады. Исабек ишанныц шеж1ре тармагында атасыныц аты Акку ишан, экесiнiц аты Мурат Ишан деп керсеттлген.
Исабек ишан хaзiреттiц кaсиеттiлiгiн, тылсым-купияга толы киелi орынныц мэнiсiн зерттеушi ¥лан Бигожин езшщ зерттеулерiнде атап кеткен. Зерттеушiнiц птршше, жалпы Аккел-Жайылма ецiрiнiц кaсиеттiлiкке толы купия тылсым сырлары толык ашылмаган. Бул аймакты терец зерттей туссе, элi де киелi елкеден тарихи жумбактардыц шешiмiн табуга болады деп есептейдъ
БYгiнгi кезде Исабек ишан хaзiрет кесенесi - мацызды тарихи-мэдени мэнге ие киел орын. Казактардыц пайымында Исабек ишанныц жерленген орны хaзiрет аруагы киындыктар мен ауыртпалыктарды кетеруге жэрдемдесетiн касиетп жер болып есептеледi, сондыктан белгт эулиенiц кесенесiне елiмiздiц барлык ещршен келiп жатады.
Павлодар каласынан 140 шакырым кашыктыкта, Шарбакты ауданында Габдыл-Уахит кесенесi орналаскан. Аталмыш эулие туралы кепшiлiк бiле бермейдД, кебiнесе ауызша Yлгiдегi aцыз-эцгiмелер Ертк орманы клaстерi мацында таралган. Хaзiрет 1853-1926 жылдары аралыгында емiр CYрген. Тарихи жады мэлiметтерiне CYЙенсек, кецеспк кезецде дiн - апиын деп жариялангандыктан бiреулер хaзiретке катысты шагым айтыпты. Эпсанага сэйкес, намаз окып отырган шагында YЙiне баса-кектеп юрген кызыл жендеттер кaсиетгi куранныц паракшасын жырта бастаса керек.
Осы туста гажайып окша болып, куранды жырткан ОГПУ кызметкеpiнiц колы шыгып кеткен. Xазipеттi туткындап, атуга апарган кезде, соцгы eтiнiшiн орындауга келiседi. Ол намаз окуын аяктауын сурап, ату жазасына дайындалады. Сол сэтте жецдеттеpдiц бipiнiц каруы атпай калса, бipiнiц колы жансызданып калыпты. Нэтижеанде эулиенiц кaсиеттiлiгiнен корыккан теpгеушiлеp босатып жiбеpуге мэжбYP болган (Казакстанныц ещрлш кaсиеттi нысандары, 2017: 434).
Сурет 2. Хазipeт Еабдыл-Уахит
Ттенш^лы(1853-1926) (Шарбак,ты ауданы)
Елiне оралган хaзipет халыкты емдеп, муктаж жандарга кемектесуге eмipiн арнайды. 1926 жылы хaзipет eмipден озган соц, кeпшiлiк оныц жерш киелi орыша айналдырады. Тэуелсiздiк алган уакыттан соц ескi кесене орнына кYмбездi жаца кесене бой кетерген.
Еабдыл-Уахит хaзipет секiлдi есiмi белгт бip локaльдi аймакка таныс, XVIII гасырдыц соцы мен XIX гасырдыц ортасында Тарбагатайдыц таулы аймактарында емш^ сыныкшы Досканулы Ыргызбай эулие eмip CYpiптi. Эулиенiц eмip CYpген жылдары шамамен 1787-1850 жж. аралыгы.
Ауызша жеткен мэлiметтеpде, емшi шипалы шептермен наукасты емдеп, кан тамырлардыц согысы аркылы ауруды аныктаган. Бipaк езшщ кeмектеpi Yшiн халыктан ешкашанда акы алып кермеген:
«Жетiм-жесipге беpiцдеp, менщ мiндетiм белек», - дейдi екен. Эулиенщ жалпак журтка есiмi катты сыркаттанган Кунанбай бидi емдем жазганымен таныла тYCкен.
Эулие eмipден озган соц 1902 жылдары мазары тургызылган. Жаткан жеpi кaсиеттi саналып, халык басына келуiн ешуакытта токтатпаган. 2014 жылы есю мазардыц орнына жаца кесене тургызылып, халыктыц мiнэжaт орнына айналган.
БYгiнде эулие жаткан жер халыктыц кещлдерше демеу, деpтiне дауа -плеп келетiндеpдiц орнына айналган.
Актайлак бидiц мазары XVIII гасырда тургызылыпты. Ескеpткiш кYЙдipiлмеген кipпiштеpден терт бурышты етiп каланган. Кipетiн есiгi ощустж багытынан шыгарылып, жактаулары агашпен курыстырылган. 1997 жылы экелi-бaлaлы Байкара мен Актайлак бидщ кесенелеpi реставрацияланып, ^мбезд жаца кесене бой кетерген. Бул кесене казак халкыныц синкpеттiк танымындагы кaсиеттi нысандар катарына жатады.
Актайлак бидiц кенже баласы Сабырбай акынныц бейiтi де халык кадДрлейтш кaсиеттi орындардыц катарына жатады. Сабырбай Актайлакулы 1793-1880 жылдар аралыгында eмip CYpген тарихи тулга. Актайлак би терт баласыныц шшдеп кенжесi Сабырбайдан зор Yмiт, Yлкен нэтижелер кYттi. Жас баланыц тэрбиеане кеп мэн беpiп, ел баскаруга бейiмдей бастайды. 0зiне жастайынан суырып салма акындык енер бойына дарыган Сабырбай акын экесiне жэpдемдесiп ел арасындагы мацызды мэселелеpдi шешуге ат салысып отырды.
Мэселен халык арасында кец тараган ацыздардыц бipiнде Сыбан руына екпелеп белшп кеткен Эбiлпейiз султанныц урпагы Солтабай тepенi Сабырбай акын елге кайтарган екен. Ацыз мэлiметтеpiне CYЙенсек картайган Актайлак бидiц узын сапарларды кетеруге шамасы жетпей, Солтабай теренщ ауылына ел 18-19 жасар Сабырбай акынды жiбеpудi уйгарыпты. Дарынды жас жшт акындык eнеpiмен Солтабайды терет тац калдырып, елге кайта оралуына кeндipiптi. Сол кезден бастап Сабырбай акыннан калган
«тереаз ел болмайды, тебеаз жер болмайды» деген еск1 сез сакталып калса керек.
Жалпы Сабырбай акынныц ел аузында тараган айтыстарыныц кейб1р нускаларын МэшhYP ЖYсiп Кепейулы жазып алган екен. Мысалы, «К,аракесек К,амбар Жанак пен Найман Сабырбай айтысыныц» Yлгiсiмен МэшhYP ЖYсiп жинактарынан танысуга болады
Толык зерттелмеген эулие Акбалык хаз1рет. Акбалык хаз1реттщ шамамен 1833 жылдары дYниеге келген деген дерек бар. К,айтыс болган жылдары белпаз.
Хаз1рет жайлы жазба деректер сакталмаган. Тек хаз1реттщ касиетплш туралы Эпсаналар халыктыц жадында ауызша акпараттар гана сакталып жеткен. Эулиенщ шын ес1м1 - ЭбдДлдэ екен. Букара каласында б1л1м алып, елге келген уакытында, ерекше кезге тYсiп ак киш жYрiптi. Оз1 де аккуба жYЗдi болгандыктан халык Акбалык деп атап кеткен. Ал дши б1л1мше тэнт1 болган К,азан, Уфа калаларынан келген ишандар хаз1рет деп атаган.
Халык жадында сакталган ацыздыц б1ршде Акбалык хаз1реттщ Тентек Тэнт1 атты б1р байды сабасына тYсiргенi жайлы айтылады. С1б1рден келген Тэнт1 жеке б1р ауылды баскарыпты. Сол Тэнт1 халкына еамш айткыздырмай, езш мырза деп атауды буйырыпты. Мырзаныц тентек эрекеттерш Yлг1 туткан ауыл жастары кара жолда кетш бара жаткан жолаушыга «мырзага неге сэлем бермей етш барасыц» деп кершгенге тшсуд шыгарган. Осы окигаларды ест1ген Акбалык хаз1рет ез1 салдырган Бестаудагы меш1т-медресесшен Тэнтшщ ауылына шугыл женелшт1. Шацдатып келе жаткан б1р топ адамдарды керген Тэнтшщ адамдары мырзаларына жогары жактан Yлкен адам келе жатыр деп жедел хабар ж1берген. Дайындалып Yлгермеген Тэнт1 кобалжыган кYЙде жабык арбага(повозка) жакындап, шымылдыктан шыккан аппак Акбалык хаз1реттщ колдарын жогары жактан келген генерал-губернатордт деп ойлап жабыса CYЙе бастаса керек. Сол сэтте Акбалык хаз1рет Тэнтшщ мойнынан
шап берш: «Сенщ атыц Тэнт1» деп Yш рет айкайлап, сабасына салган екен. Акбалык хаз1рет ез ауылына келген соц ауылдастарына: «Керш1 ауылда б1р тентек атын умытыпты, соган ат койып келдДм», - депт1. Жастарды 1зг1л1кке, имандылыкка шакырган Акбалык хаз1ретт1 халык ерекше кадДрлеген. Хаз1рет дYниеден озган соц, жерплшт халык жаткан жерш касиетп деп б1лш ерекше курметтейтш болган.
Ертк ещршде абыздарга катысты да б1рнеше касиетп орыдар сакталган. Атап айтанда, К,араман, Курманбай, Мэстек, Нысан абыздарды атап етуге болады.
Нысан абыз туралы алгашкы мэл1меттер Шэк1р1м КудайбердДулыныц «Ецл1к-Кебек» поэмасында айтылады. Поэма жел1с1 бойынша, Кебек Нысан абызды арнайы 1здеп барып, болашагын болжауын етшген. Сонда абыз жштке: «Ажалыц бшк кабак сурлау кыздан, батырым, ондай жанга кещл белме. Бул сезд1 ез ойымнан айтпаймын кур, Шырагым, сондай кыздан сактанып жYP» -деп ескертсе керек (КудайбердДулы, 2007: 63). Нысан абыз туралы келеа дерек, М. Эуезовтыц «Абай жолы» романында кезедесед1 М. Эуезов жазады: «Заманында Нысан абыз деген ел сыншысы Оскенбайга: «Озщнщ багыц К,ыдырдай болса, балацныц багы Шыщыстай болады», - депт1 Кездейсоктык па, элдеб1р мистикалык байланыс бар ма, бул, эрине, б1р Аллага аян сыр», - деп жазушы ойын корытындылайды.
Шэкэр1мнщ «ТYрiк, кыргыз, казак hэм хандар шеж1ресЬ> ецбепнде: «Тобыктыныц ек1 баласы - Ырысбетек, Дэулетбек. Дэулетбектен - Байгара, Байшора, Жиеншора. Бул Жиеншора окымысты болган соц - «Хафиз» деуге "пл келмей Абыз атанды» - деген мэл1меттер беред (Кудайбердулы, 2007: 65). Осы Жиеншораны халык Нысан абыз деп атап кеткен деген болжамдар да бар.
Негш Нысан абыз ойдан шыгарылмаган, шынайы тарихта болган тулга. Белгт жазушы Т. Журтбайдыц мэл1меттер1нде Нысан абыз XVIII гасырдыц II жартысында ем1р CYрген тарихи тулга деп растайды (Журтбай,
2003: 45). Ал Дала уэлаятыныц 1892 жылгы жариялаган макаласында Нысан абыздыц бейнеа туралы мынадай маглумат бер1лед1: «Нысан кеп сейлемейт1н, тYсi суык, карт к1а екен. Оз1нщ туанщ суьщтыгынан, бал ашып, кобызымен ойнаганда ешк1м шыдай алмай кашып кетед1 екен. Кобызды тыцдагандардыц кезше жас келш отырады екен», - деген сипаттама бер1лед1.
Т. Журтбайдыц мэл1мет1 бойынша, Нысан абыздыц зираты - Абай облысы, Абай ауданы, Медеу елд1 мекеншен алыс емес, Кыдыр таулы кыратыныц етег1нде орналаскан. 1987 жылы Нысан абыздыц CYЙег1 казып алынып, кыраттыц тебеане жерлетп, мазар орнатылса керек (Журтбай, 2003: 49). Осыган байланысты эулиеге арнап б1рнеше рет ас та бер1лшт1.
Ас беру жайлы академик Э.Х. Маргулан тYсiнiктеме бере кеткен: «Ата-баба елеан кад1рлеу Yшiн оларга ас беред1, басына там орнатады, кYмбез жасайды, оны урпактары улы м1ндет деп кабылдайды» (Маргулан, 2007: 261).
ШYрекулы Караман абыз - Далбаныц тау бектер1нде XIX гасырда ем1р CYрген касиетп тулга. Шыккан тег1 Аргын руы 1шшде Айдабол, Коскулак бабасынан тарайды. Оныц ем1рге келген жылы мен дYниеден еткен жылдары жайында накты деректер табылмады. «Жасыныц шамасына карай Курманбай абызбен курдас», - деп МэшhYP ЖYсiп Кепейулы жазып кетед1 (Кепейулы, 2006: 266).
Халкына б1рнеше жылдар кызмет жасаган Караман абыз Далба тауларыныц жиепнде, Жацат1лек ауылынан алыс емес, Караман деген жерде жерленген. Абыздыц басында белг1 тас рет1нде узындыгы шамамен 3 метр, ет 1,5 метрл1к 1р1 стелла орнатылган. Кулпытаста: «Карасуды кер1 агызган дугаменен, айткан сез1 жанга шипа болган ем....», - деген терт шумактык елец арналган.
Караман абыздыц жаткан жерше дуга ет1п, кещлше шипа, дерт1не дауа 1здеп келуш1 кауым тэуелаздДк алган кезден бастап кебейе тYCкен. Сондыктан ещрл1к киел1 нысандар тшмше етп, арнайы белпмен ерекшеленд1р1лген.
Сурет 3. К,араман абыз зираты, орналаскан жepi Мурынталга барар жолда орналаскан.
Есiмi ел арасына танылган Караман абыздыц замандасы сэуегей, эулие Курманбай абыз Байконакулы. Жаткан жеpi Баянауылдагы Жаяу Муса ауылынан алыс емес, солтYCтiк-бaтыскa карай Тайжеген деген жерде орналаскан. Oмip CYpген жылдары 1821 жылмен 1891 жылдар аралыгы. МэшhYP ЖYсiп Баян ещрше «Дiннiц таралу тарихы» атты деpектеpiнде Курманбай абыздыц шежipесiн былайша epбiтедi: «Айдабол-Каракозы-Айтуган-Курамыстан шыккан Курманбай абыз. Сасык-Куырдак-Байконактыц баласы». Курманбай абыздыц бойындагы кaсиеттiлiгi мен алган дiни бiлiмi жайында абызды кeзi керген МэшhYP ЖYсiп келеадей жазады: «0з заманында бip Кудайдан баскага мойыны бурылмай кеткеннiц бipi болган кiсi-осы Курманбай абыз едт 0з кepгенiмiзде, Муса, Секербай заманында торышолак атпен Туяк деген жолдаспен кырык бip жасында Ошакты Коцырбай халфеге Аркага келген. Бухарбай-Шэрште Курманбай абыз Хасен баласы Габдастар Магзуммен бес жыл кызметiнде турып, кайыр-патихасын алып шыккан» (Кепейулы, 2006: 267).
Курманбай абыз жас кезiнде еdмi ел арасына танымал касиетп Косанбаласы Кыстаубай абызбен бipге турса керек. Содан кейiн Баянауыл ага султаны Муса Шорманов Курманбай абызга арнап Тайжеген деген кыстауды сыйга тартыпты (Кепейулы, 2006: 266).
Халык арасында Курманбай абыздыц к,асиетплш жайында кептеген ацыздар тараган. Солардыц 6ipiH Максат Алпысбесулы жазады: «Кыпшакбайдыц Yйiне бiрде коцак болып келген терт эулие - Курманбай абыз, Лекер эулие, Кешербай абыз, Караман абыз - улы жок Кыпшакбайга бата берштъ Бiреуi «Байпакбай» есiмiн бердiм, енд бiрi «Т1леубай» атадым, келесi «Сейсек» есiмiн бердiм, тертiншiсi «ДYЙсек», - депт1. Олар кеткен соц бiрер уакыттардан кейiн Кыпшакбай катыны терт ул туып, аталган есiмдерге азан шакырып койган екен» (Алпысбес, 2005: 382).
Курманбай абыздыц зираты бшктш шамамен 1 метрдей болатын терт
бурышты жалпак тастардан калашан. Бетк1 кабыргасыныц узындыгы 10 метр, ал еш 8 метрдi курайды. Зираттыц iшiнде белг1тас (кулпытас) орнатылган. Онда абыздыц ем!р CYрген жылдары керсет1лген. Берт1цгi уакытта абыз зиратынан 1 шакырымдай жерде шыракшы Yйi тургызылган. Халыктыц кепшiлiгi киелi орыша келш, зиярат жасап, дертше шипа !здегендер тYнеп жатады екен.
Ерт1с ещр1нщ танымал касиетт1 абыздарыныц 61р1 - Мэстек (шыц аты Кудайберген) абыз. Мэстек абыздыц зираты Баянауыл аймагындагы Мурынтал ауылында орналаскан. Абыз Х1Х гасырда гумыр кешкен касиетт1 тарихи тулгалардыц катарына жатады. Зерттеушi М.А. Алпысбес деректерд салыстыра келе, Мэстек абыздыц туган жылы 1793 болу керек деген (Алпысбес, 2005: 5).
Абыздыц дYниеден озганы туралы накты мэл!меттер эзiрше табылмады. Дегенмен кариялардыц мэлiметтерiнде Х1Х гасырдыц 80-ш1 жылдары деп есептелшедт МэшhYP ЖYсiп Мэстек абыздыц шеж1ресш Айдабол iшiндег1 Жацкозы бабасынан таратып, Телебай батырдыц Еламанынан тараган дацкты Ботан абыздыц улы екенщ жазады.
Кудайбергеннiц Мэстек атануы жайында М.А. Алпысбес кария сездершен мынадай дерек келт1редi: «Шын аты Кудайберген шырылдап жерге тYсiсiмен «Алла^ Аллаh» деп жылай берiпт1. Ер жете келе, бойы узын, кулагы Yлкен болса керек, орыстыц мэстеп
сиякты, содан элг1 Мэстек абыз атанып кет1пт1» (Алпысбес, 2005: 416). Халык Мэстек (Кудайберген) абызды «аруакты адам», «бойында касиет1 бар» деп ерекше кад1р туткан. Себеб1 Мэстек абыз кез1нде хасида 1л1мш игерген касиетт1 адамдардыц катарына жаткан.
Каз1рг1 кезде де Мэстек абыздыц жаткан жерш халык касиетп деп б1лш, ас берш, дуга багыштап турады. Казак халкы осы б1р тамаша салт-гурыптык рэамдерд бейресми тYрде емес, дэстурл1 мэдениет1м1здщ белшег1 кейпшде улттык болмыста сактап кала алган. Кецеспк б1рнеше жылдык дши, дэстYрлi дYниетанымFа карсы багытталган кыспактан соц, туган жердщ тарихи орындары кайта жацгыртылуды, жалпыхалыкка таныстырылуды кажет етед. Себеб1 бул орындар б1здщ тарихымыз бен мэдениет1м1здщ белшег1.
Найза мекетнен 10 шакырымдай кашыктыкта касиетт1 Жалаулы кел1 орналаскан. Жалаулы - тещз децгешнен 72 м. бшкт1кте орналаскан туйык кел. ¥зындыгы 21 км, ет 15 км. Жалаулы кел1 Сарыарка даласы Yшiн жоцгарлармен кYрес алацы рет1нде белпл1 (Алпысбес, 2005: 10).
Тузды келдщ жагасында казак батырлары ту т1г1п, С1лет1 езеш бойымен жауды куып, душпанныц бет1н кайтарган екен. Жец1ст1ц белпа рет1нде узак уакытка дешн азаттыктыц жалауы желб1реп турыпты. Сол себепт1 келд «Жалаулы» деп атап кетсе керек.
Жалаулы кел1 мацында орын алган окшалар казак халкыныц батырлары ТYгел, Жазы, Кошкарбай ес1мдер1мен байланысты. Олкетанушы М. Жаманбалиновтыц мэл1меттершше, Yш батыр халык арасынан жасактар жинап, келдщ басында тогыскан. Осы жерден жауга аттанып, жау эскерш талкандаган. Ерт1с ещрш жощар баскыншыларынан азат етуде Yлес коскан Yш батырдыц еамдерш б1р1 б1лсе де, кепш1л1к б1ле бермейд (Жаманбалинов, 1998: 127)
Жалаулы кел1 жанында кYрес жYрг1зген кыпшак ТYгел, Жазы батырлардыц орындарына 1998, 2003 жылдары белп тастар койылган. Бул орындар халык арасында
Жазытебе, Жуантебе деген атаулармен белплт Жалаулы ауылы мен Шуга ауылдарыныц аралыгында Кршкарбай батыр баласы К,онай тебеа де белгт. Эйг1л1 К,ошкарбай батырдыц жаткан жер1 осы уакытка дешн белпаз болып келген болатын. Батыр урпактарымен кездесу барысында, батырдыц жаткан жер1 аныкталып отыр. К,ошкарбай батыр бейт К,онай тебесшен алыс емес жерде орналаскан екен. Бул батырдыц ерл1ктер1 туралы Э. Бекейханов, елкетанушы жазып кеткен (Потанин, 2005: 67). К,аз1рп уакытта батырдыц жаткан жер1 коршалган. Дегенмен ещрл1к киел1 орындар тшмше алып, ескертюштердД кайта ецдеу жумыстарын колга алу кажет деп есептейм1з.
Жалпы Абылай заманын Шокан Уэлиханов: «К,азак халкыныц рыцарлык жYЗжылдыFы», - деп атаган. Ерт1с ещр1 бойындагы б1рнеше жер атауы казактыц беделд1 ханы Абылайдыц ес1м1мен байланысты койылган. Мэселен, Павлодар облысы, Май ауданы, Баскел ауылына карасты 11 шакырымдай жерде Абылай жайлауы деп аталатын орын бар. Ацыздарга CYЙенсек, казак-жоцгар согысы дэу1р1 кезшде Абылай султан эскери б1р 1р1 жорыктан оралып келе жатып, бэсентшннщ аукатты байы Шабанбайдыц жайлауына согады. Осы жерде жорыктан кайткан 500 жауынгерге арнап, Шабанбай ас эз1рлеп, 2-3 кYн бойы бабын тауып, кYтiп, эр жауынгерше б1р-б1р аттан жетектетсе керек. Сол кезден бер1 Абылай турактаган бул жер «Абылай жайлауы» аталып кетшт!. Осы ацыз-эцг1ме ауызша Yлг1де бYгiнг1 кYнге дешн жет1п, елкетанушылардыц ецбектер1нде кер1тс тапкан.
Сол сек1лд1 Ерт1с бойында Найза мекет деп аталатын жер бар. Бул Павлодар аймагы Ертк ауданы, Токта ауылыныц мацында орналаскан. Т.А. Ецсебаев Найза мекетне катысты ацызды келес1дей мэл1мдейдк «Ертк ауданыныц Найза конысында Абылай ханныц эскерлер1 дем алуга токтаган. Осы жердщ эйпл1 байы К,ацжыгалы руынан шыккан Мураттыц 17 мыц жылкысы болган, ол 400 салт атын Абылайга сыйга таркан. Хан эскер1
токтаган жерде кеп уакыт жерге кадалган найза калган, содан бер1 бул жер «Найза» деп аталып кеткен» (Ецсебаев, 2017: 96). Жерг1л1кт1 кариялардыц айтуынша, Найза мекетнен 2 шакырым кашыктыктагы Токта ауылы Абылай ханныц эскерш токтатканына байланысты ез атауын алган деседД.
Жалаулы келшен алыс емес жерде Токта деген ауыл бар. Аталмыш ауыл атауы ел жадында Абылай ханмен байланысты калыптаскан. Жоцгар колын осы аймактан куу Yшiн келген Абылай осы жерде жасактарын тыныктыру Yшiн токтаткан екен. Токта ауылынан Буланбай ауылына барар жолда 3 шакырымдай жерде Найза мекет орналаскан. Халык жадында бул орын атауы Абылай батырларыныц б1р1 CYЙiр найзасын кадап, бул найза узак уакытка дешн осы жерде суырылмай турган десед1 Жерплшт халык Yшiн бул жер эркашан касиетп саналган. Ел жадынан умыттырмау Yшiн жерг1л1кт1 ауыл аксакалдары б1рлесш шагын гана белп тас койыпты. Б1здщ тк1р1м1зше, бул мацызды тарихи нысанга аласапыран замандагы тэуелаздДк Yшiн кYрестiц белпа рет1нде 1р1 ескертк1ш тургызган да артык етпес деп ойлаймыз.
Ертк ещр1нде касиетплшмен танымал болган эулиелердщ б1р1 атакты кыпшак батыры ТYгел батырдыц баласы Таймас эулие. Эулиеге арнап тургызылган кесене Павлодар облысы Ерт1с ауданы ¥зынсу ауылынан солтYCтiкке карай 18 шакырым кашыктыкта, Салкынсу тузды кел1нщ мацында орналаскан. Эулиенщ шын ес1м1 Ботакара, халык емш1л1к касиеттерше байланысты Таймас деп атап кеткен. Таймас эулие шеж1ре бойынша К,ыпшак руы, оныц 1ш1нде Бултын К,ыпшак, оныц 1ш1нде Сагалдан тарайды.
Дегенмен Таймас эулие туралы жазбаша деректер табылмады. Тек ел арасындагы ауызша тарихи дэстур негшнде жеткен деректер гана сакталган. Бул деректердщ жYЙеленуiне CYбелi Yлес коскан елкетанушы МYбэрак Жаманбалинов болатын.
Олкетанушыныц мэл1меттер1нде CYЙенсек, Таймас туралы ацыздардыц б1р1нде мынадай
BECTHMK Eepa3uueKozo mvjuoHOKbHow ymeepcumema UMeHU A.H. ryMUxeea. № 3(140)/2022 101
Cepux McmopunecKue HayKU. Quaoco^ux. Pexuzuoeedeme
дерек айтылады: б1р кездер1 Таймас катты ауырып жаткан адамныц ауылыныц мацынан етед екен. Сол сэтте Таймас элг1 адамныц жан киналысын сезш, кемектесу Yшiн, сол ауылга барады. Ауылга к1ре сала жерплштг тургындардан, ез1 сезгендей, адамныц жан киналысы туралы хабарды естидД. Эулие барлык адамныц кшз YЙден шыгуын етшш, ез1нщ ем шараларын бастайды. Наукасты айнала отырып, тYрлi гурыптык рэамдерд жасайды. Б1р-ек1 жума шипалы шептермен, дуга-тглекпен наукасты емдеп, нэтижеанде дертшен айыктырады.
Таймас эулиенщ кесенеа Ерт1с ещр1 журтшылыгыныц танымында касиетп болып саналады. Жерплжтт казактар арасында эулиенщ кайырымдылык ктер1, тацгажайып киел1 кYштерi жайында ацыз-эцг1мелер сакталган. Ертк ещр1 журтшылыгы эулие жайлы естелжтт курметтеп, кесене басына дуга кайырып, ас берш турады.
Жалпы, Ертк ещр1нщ агиотопонимикалык киел1 орындары казак халкыныц кенеа мен бYгiнг1сiн жалгастыратын тарихи кетр тэр1здес. Эулие-энбие, абыздардыц жаткан орындары халык мэдениетгнщ кайнар кез1 болып табылады. Э.Х. Маргулан жазгандай: «Кейб1р галымдардыц бакылауынша, казактыц абыздары, акындары, билер1 -б1лг1ш, жаркын ойлы, кемецгер келедД. Олар эркашан халыктыц тглепне сай келетш жаркын ойларды еске тYсiредi», - деп эулиелердщ казак когамындагы мацызды релше токталган (Маргулан, 2007: 287) Мше, сондыктан казак халкы эулиелерш ерекше курметтеп, жаткан орындарын кадДрлеп, !зг1л1кт1 ктерш улттык жадыда токып калган.
Корытынды
Ертк ещр1нщ киел1 географиясына катысты келесДдей ой корытуга болады:
1. Ертк ещр1нде орналаскан киел1 орындардыц тарихи-мэдени астарында киел1л1к мэтмен сипатталган халыктыц рухани символикалык езеп жатыр. Ягни, тарихи жады, улттык дэстур, дши мура,
отбасы, т1л тогысып халыктыц тарихи-мэдени келбетш айгактайды.
2. Гурыптык, мшэжаттык киел1 орындар, кенеден келе жаткан казак халкыныц дэстурл1 дши кезкарасын устанып, рухани сауаттылыкты терецдетш, шеттен келген деструктивт1 жат дши агымдарга, шетелд1к дэстYрлi емес кезкарастарга карсы устанымдарды калыптастыруга кемектеседД.
3. Киел1к дэстур туралы дYниетанымдык кезкарастар коршаган табиги ортага деген курмет пен ыкылас сыцды казаки тэрбиел1кт1 бойга ащртед1, ягни, еамдДктер мен жануарлар элемше укыпты карау, езен, кел суын ластамау, жалпы коршаган табиги мураныц сакталуын кадагалау кагидаттары.
4. Зерттеудщ гылми нэтижелерш киел1 туризм багытыныц дамуына пайдалануга болады. Тарихи-мэдени мацыздылыгы тургысынан, Ерт1с ещршщ киел1 нысандары елкел1к кана емес, элемдДк аукымдагы кундылыктарга жатады. Киел1 ацыз-эцпмелердщ негшнде, осындай касиетп объекплердД насихаттау аркылы ел1м1здщ танымалдыгын арттырган жен.
5. Ертк ещр1нщ киел1 орындары - когамдык ем1рдщ ажырамас белш ретшде интеграциялык кызмет аткарады. К,азак халкында бауырмалдылык пен конакжайлылык канга сщген касиет болгандыктан, мемлекет1м1з кепултты б1регейл1кт1 сактау бойынша толеранттылык парадигмасын устанады. Бул санатта дэстYрлi мэдениет1м1зден сыр шертетш касиетт1 орындарымыз улттык б1регейл1кт1 сактауда мацызды рел аткарады.
Жалпы Ертк ещр1 бойынша далалык материалдар керсеткендей, киел1 орындарга зиярат жасау гурпы казак когамыныц белшбес белшег1 болып табылады. Сол себептг, бул кубылысты казак халкыныц ^ндел1кт1 ем1ршен жасанды жою процесстер1 ешкандай жаксылыкка жетк1збейтшше кез жетш тур.
Зерттелш отырган аукымды такырыпты б1р макала аясында толыктай камтып шыгу мYмкiн емес. Сондыктан болашакта жекелеген такырыптар бойынша терещрек зерттеулер жалгаса тYседi деп ойлаймыз.
Эдебиеттер тiзiмi
Алпысбес М.А. Кешпел1лер когамындагы «абыз» институты (шеж1ре дерекгершдеп Кулболды эулие, Ботан, Мэстек абыздар) // КарМУ хабаршысы. - 2005. - №1(35). - Б. 9-16.
Алпысбес М.А., Аршабек Т.Т., Касен Е.Б., Кейк1 Е.Е. Кене Кектау, 6айыргы Баянаула байтагыныц та-рихы: монографиялык эерттеу / М.А. Алпысбес, Т.Т. Аршабек, Е.Б. Касен, Е.Е. Кейк1. - Астана: «Парасат Элем1» баспасы, 2005. - 480 б.
Артыкбаев Ж.О. Казак шеж1рес1: улы даланыц кайнар кез1 жэне тужырымдамасы / Ж.О. Артыкбаев.
- Астана: Фолиант, 2015. - 496 б.
Ассман Я. Культурная память: письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности / Я. Ассман. - Москва: Языки славянской культуры, 2004. - 368 с.
Каскабасов С.А. Бабалар сез1. 100 т. / С.А. Каскабасов. - Астана: Фолиант, 2012. - Т. 80. - 432 б. Бартольд В.В. Работы по исторической географии / В.В. Бартольд. - Москва: Наука, 2002. - 711 с. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов / А.К. Гейнс. - Санкт Петербург: типография Станислави-ча,1987. - 528 с.
Жаманбалинов М., Бэделханов А. Тугел батыр жэне оныц урпактары: тарихи ацыздар, шешендж толгаулар, шеж1ре-деректер / М. Жаманбалинов, А. Бэделханов. - Павлодар: ЭКО,1998. - 121 б. Журтбай Т. Бес1г1нд1 аяла / Т. Журтбай. - Астана: Фолиант, 2003. - 504 б.
Ецсебаев Т.А. Павлодар ещршщ тарихы туралы очерктер / Т.А. Ецсебаев. - Павлодар: ПМПИ, 2017. -Т.1. - 188 б.
Эбд1галиулы Б. Казакстанныц ец1рл1к касиетт1 нысандары / Б. Эбд1галиулы. - Астана: Фолиант, 2017.
- 504 б.
Нысанбаев Э. Казакстан улттык энциклопедиясы / Э. Нысанбаев. - Алматы: «Казак энциклопедиясы-ныц» Бас редакциясы, 1999. - Т. 2. - 720 б.
Кудайберд1улы Ш. Тур1к, кыргыз-казак Ьэм хандар шеж1рес1 / Ш. Кудайберд1улы. - Астана: Алтын к1тап, 2007. - 269 б.
Кашгари М. Древнетюркский словарь / М. Кашгари. - Алматы, 2006. - 376 с.
Кепейулы М.Ж. Шыгармалары: 20 т. / М.Ж. Кепейулы. - Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2018. - Т. 9. - 366 б. Кепеев М.Ж. Тацдамалы: 2 т. / М.Ж. Кепеев. - Алматы: Еылым, 2007. - Т. 1. - 273 б. Маргулан Э.Х. Шыгармалары / Э.Х. Маргулан. - Алматы: «Алатау» баспасы, 2007. - Т. 1. - 608 б. Нора П. Франция-память / П. Нора. - СПб.: Изд-во Санкт-Петербургского университета, 1999. - 328 с. Потанин Г.Н. Избранные сочинения: в 3 т. / Г.Н. Потанин. - Павлодар: ТОО «Эко», 2005. - Т. 1. - 549 с. Семенов-Тянь-Шанский П.П. Россия. Полное географическое описание нашего отечества: Настольная и дорожная книга. Т. XVIII. Киргизский край / В.П. Семенова-Тянь-Шанский. - Санкт-Петербург, 1903. -479 с.
Хальбвакс М. Коллективная и историческая память // Неприкосновенный запас. - 2005. - №2-3(40-41).
- С. 8-27.
М.И. Рахимов, А.М. Турлыбекова
Торайгыров университет, Павлодар, Казахстан
Сакральное пространство Прииртышья: историческая память и национальная идентичность
Аннотация. Статья посвящена вопросам возрождения исторической памяти и национального самосознания, изучению сакральных мест Прииртышья. Прииртышье Сарыарки - место древней культуры.
Основная цель статьи - предоставить информацию о сакральных местах, забытых в результате бывшей советской тоталитарной системы. Взяв на вооружение известное марксовское выражение «религия -опиум для народа», власть Советов, чтобы в корне уничтожить религиозное сознание, традиционную систему верования казахского народа, вела идеологическую политику против устоявшегося религиозного воззрения народа. В результате атеистической политики авторитарного правительства была разрушена
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 103
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
традиционная духовная система казахского народа, игнорировались имена святых, закрывались святилища, а национальное самосознание оказалось под угрозой исчезновения. Мы считаем, что восстановление памяти о периоде, когда оборвалась историческая нить, возрождение прошлого - реальность, вызванная требованиями времени. Поэтому в данной работе подробно анализируется историко-культурная роль сакральных мест Прииртышья в сохранении целостности национальной исторической памяти казахского народа во время его политических процессов.
В целом полевые материалы в Прииртышье показывают, что обряд паломничества к святым местам является неотъемлемой частью казахского общества. Следовательно, ясно, что процесс искусственного устранения этого явления из повседневной жизни казахского народа не принесет никакой пользы.
Авторы, опираясь на мировоззренческие, этнографические, топонимические данные, определяют местонахождение сакральных мест Прииртышья и показывают их историко-культурное значение.
Ключевые слова: Иртыш; сакральный; география; история; память; национальный; священный; возрождение; религия; обычай.
M.I. Rakhimov, A.M. Turlybekova
Toraigyrov University, Pavlodar, Kazakhstan
Sacred space of the Irtysh region: historical memory and national identity
Abstract. The article is devoted to the issues of the revival of historical memory and national identity, and the study of sacred places in the Irtysh region.
The main purpose of the article is to provide information about sacred places forgotten because of the former Soviet totalitarian system. Using the well-known Marxian expression "religion is the opium of the people", the Soviet authorities adopted it to radically destroy the religious consciousness, and the traditional belief system of the Kazakh people and pursued an ideological policy against the established religious outlook of the people. As a result of the atheistic policy of the authoritarian government, the traditional spiritual system of the Kazakh people was destroyed, the names of saints were ignored, sanctuaries were closed, and national identity was in danger of disappearing. Therefore, during the political processes, to preserve the ethnic identity and national self-consciousness of the Kazakh people, they were emasculated, in the conditions of the proclaimed ideological setting for the construction of a single «Soviet nation». We believe that the restoration of the memory of the period when the historical thread broke, the revival of the past is a reality born of the demands of the time. The article comprehensively analyzes the historical and cultural role of the sacred objects of the Irtysh region.
In general, field materials in the Irtysh region show that the ritual of pilgrimage to the holy places is an integral part of Kazakh society. Therefore, the process of artificial elimination of this phenomenon in the daily life of the Kazakh people will not bring any good.
In this article, the authors, based on ideological, ethnographic, and toponymic data, locate the sacred places of the Irtysh region, and show their historical and cultural significance.
Keywords: Irtysh; sacral; geography; story; memory; National; sacred; revival; religion; custom.
References
Alpysbes M.A. Koshpeliler kogamyindagyi «abyiz» institutyi (shezhire derekterindegi Kulboldyi aulie, Botan, Mastek abyizdar) (Institute of «abyz» in the nomadic society (Kulboldy aulie, Botan, Mastek abyzdar in genealogical data) [Institute «abyz» in the Society of cochevnikov (abyz Kulboldy Aulie, Botan, Mastek)], Bulletin of KarSU [Kargu Bulletin]. 2005. No.1. (35). P. 9-16, [in Kazakh].
Alpysbes M.A, Arshabek T.T., Kasen E.B., Keiki E. Kone Koktau, bayyirgyi Bayanaula baytagyinyin tarihyi [History of the ancient Koktau, Bayanaul steppe: a monograph], (Parasat Alemi Publishing House, Astana, 2005, 480 p.), [in Kazakh].
Artykbaev Zh.O. Kazah shezhiresi: uly dalanyn kajnar kozi zhane tuzhyrymdamasy [Kazakh genealogy: the source and concept of the great steppe], (Foliant, Astana, 2015, 496 p.), [in Kazakh].
Assman J. Kulturnaya pamyat: pismo, pamyat o proshlom i politicheskaya identichnost v vyisokih kulturah drevnosti [Cultural memory: writing, memory of the past and political identity in the high cultures of antiquity], (Languages of Slavic culture, Moscow, 368 p.), [in Russian].
Kaskabasov S.A. Babalar sozi. [Words of ancestors: 100 t.], (Foliant, Astana, 2002, Т. 80, 432 p.), [in Kazakh].
Bartold, V.V. Rabotyi po istoricheskoy geografii [Works on historical geography] (Moscow, 711 p.), [in Russian].
Gejns A.K. Sobranie literaturnyh trudov [Collection of literary works], (St. Petersburg, Stanislavich printing house, 1897, 528 p.), [in Russian].
Zhamanbalinov M., Badelhanov A. Tugel batyr zhane onyn urpaktary: tarihi anyzdar, sheshendik tolgaular, shezhire-derekter. [tugel batyr and his descendants: historical legends, eloquent speeches, genealogies], (Pavlodar, EKO, 1998, 121 p.), [in Kazakh].
Zhurtbay T. Beslglndl ayala [Take care of the cradle], (Foliant, Astana, 2017, 504 p.), [in Kazakh].
Ensebaev T.A. Pavlodar oniriinin tarihy turaly ocherkter [feature article on the history of Pavlodar region], (Pavlodar, PMPI, 2017, T.1., 188 p.), [in Kazakh].
Kazakstannyin onirlik kasietti nyisandaryi [Regional sacred objects of Kazakhstan], [Astana, Foliant, 2017, 504 p.), [in Kazakh].
Nysanbaev A. Kazakstan ulttyk enciklopediyasy [National encyclopedia of Kazakhstan], ( «Kazak enciklopediyasynyn» Bas redakciyasy, Almaty, T.2., 720 p.), [in Kazakh].
Kudaiberdiyevich Sh. Turik, kyirgyiz-kazak ham handar shezhiresi [Chronicles of the Turks, Kyrgyz-Kazakhs and khans], (Astana, Altyn Kitap, 2007, 269 p.), [in Kazakh].
Kashgari M. Drevnetyurkskiy slovar. [Ancient Turkic Dictionary], (Almaty, 1999, 376 p.), [in Russian].
Kopeyulyi M.Zh. Shyiqarmalary. 20 vols. [Poems], (Pavlodar, EC0,2006, Vol. 9, 366 p.), [in Kazakh].
Kopeyulyi M.Zh. Tandamaly, [Optional: 2 vol.], (Almaty, Gylym, Vol. 1, 273 p.), [in Kazakh].
Margulan A.Kh. Shyiqarmalary [Poems], (Almaty, Alatau Publishing House, Vol. 1, 608 p.), [in Kazakh].
Nora P. Frantsiya-pamyat. [France-memory], (St. Petersburg, Publishing House of St. Petersburg University, 328 p.), [in Russian].
Potanin G.N. Izbrannye sochineniya: v 3 t. [Selected writings], (Pavlodar, TOO «Eko», Vol. 1, 549 p.), [in Russian].
Semenov-Tyan-Shansky P.P. Rossiya. Polnoe geograficheskoe opisanie nashego otechestva: Nastolnaya i dorozhnaya kniga. [Russia. Full geographical description of our fatherland: Table and travel book], (Kyrgyz Territory, Saint-Petersburg, 1903, 479 p.), [in Russian].
Halbvaks M. Kollektivnaya i istoricheskaya pamyat [Collective and historical memory] Emergency reserve. 2005. No. 2-3 (40-41). P. 8-27. [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмет:
Рахимов Мэди Илялович - Ph.D., ага о^ытушы, Торайгыров университет^ Павлодар, Казахстан.
Турлыбекова Айгул Мухаметханк;ызы - тарих гылымдарыныц кандидаты, ^ауымдастырылган про-фессоры, Торайгыров университет, Павлодар, Казахстан.
Rakhimov Madi Ilyalovich - Ph.D., Senior Lecturer, Toraigyrov University, Pavlodar, Kazakhstan.
Turlybekova Aigul Mukhamethanovna - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Toraigyrov University, Pavlodar, Kazakhstan.
BECTHMK Eepa3uUcK0Z0 HauuoHaAbHOzo yHueepcumema UMeHU A.H. ryMUAeea. № 3(140)/2022 105
Cepux McmopunecKue HayKU. Quaoco^ux. PeAUzuoeedmue
