7МРНТИ 03.20
EpTic e4ipi киелi орындарын зерттеудщ тарихи-мэдени аспектiлерi мен агиотопоним мэселесi
Мади И. Рахимов1, Кайрат К,. Батталов2 Азамат Т. Дукомбайев3*, Камеля С. Сапарова4
1ТораЙРыров университет, Павлодар, Казахстан 2Astana IT University, Астана, Казахстан
3Л.Н. Гумилев атындаты Еуразия улттык, университетi, Астана, Казахстан "Казахстан Республикасыныц ¥лттыщ музейi, Астана, Казахстан
"Corresponding author:
dukombaiev_1992@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0002-4242-3648 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-84-101
Ацдатпа. Мацала Ертк вцгртщ T^acuemmi орындары - агиотопоним мэселейне арналады. Шыгыста Алтайдан батысында Каспийге дейт созылып жатцан Казахстан аумагында эулиелердц есттен аталган жер-су атаулары квптеп кездеседi. Соныц шшде Ертк ецрнде де эулиелер есiмiмен байла-ныстырып цойылган жер аттары жетерлК. Осы орайда, Ертк вцiрi мыцжылдыц тарихы бар цазац халцыныц цасиетти мекендершщ бiрi екешц атап кеткен жен. Ертк бойыныц эулил орындарын зерттеу арцылы гана дэстYрлi дши-нанымдарды сацтай аламыз. Жыр-ацыздарга арцау болган киелi кейткерлер, бойына цасиет дарыган эулиелер, олардыц жYрiп еткен жолдары, агиотопонимдк ата-улардыц цалыптасуына негiз болды. Халыцтыц дYниетанымы бойынша эулиелер аяц басцан жерлер киелi саналатын, ал киелi кейткерлерге арнап тYргызылган гибадат орындары мацызды мшэжат нысандарына айналган.
Ty^h сездер: Ертк ецрГ; цасиеттГ; киелi орындар; агиотопоним; тарихи жады; Yлттыц бiрегей-лт; рухани ^ндылыцтар.
Received 10.06.2022. Revised 20.06.2022. Accepted 15.09.2022. Available online 30.12.2022. For citation:
Rakhimov M.I., Battalov К.К., Dukombaiev А.Т., Saparova K.S. Historical and cultural aspects of the study of the sacred places of the Irtysh region and the problem of hagiotomension // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 141. - №. 4. - P. 84-101. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-84-101. Для цитирования:
Рахимов М.И., Батталов К.К., Дукомбайев А.Т., Сапарова К.С. Ертк eщрi киелi орындарын зерттеудщ тарихи-мэдени аспектiлерi мен агиотопоним мэселеа // Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университетшщ Хабаршысы. Тарих гылымдары. Философия. Дштану серия-сы. - 2022. - Т. 141. - №. 4. - С. 84-101. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-84-101.
Юркпе
Алаш зиялылары «жер-судьщ аты
- тарихтыц хаты» деп тепн айтпаган. К,азактардыц б1р касиет - б1р кезде болган 1р1 окигага катысты шаткалды мекендерге ат кою шеберлш. Айтылган ацыздар мен географиялык атаулар б1зге ете мацызды тужырымдар жасауга мYмкiндiк беред1. Соныц iшiц4е агиотопонимдiк атауларды жаткызуга болады. Агиотопонимдiк атаулар киелi орындармен тыгыз байланысты, Ал киелi орындар - халыктыц улттык бiрiгейлiк символы деп тужырымдай аламыз. Себебi, киелi орындарды халыктыц бiрегейлiк символы рет1нде кастерлеу - кенеден келе жаткан дэстур.
Орта гасырлык мемлекеттерде халыктыц б!рлшн ныгайту жолында эулиелерге арнап курылыстар тургызган. Осы туралы Массон жазады: «Эм1р Темiрдiц XIV гасырда Орта Азиялык 61р1нш1 децгейлi киелi ескертюш тургызуыныц басты себебi халыкты рухани 61р орталыкка 61р1кт1ру едi. Себеб! эм1р алыс жорыктарга аттанганда, Сырдария халкы кетерiлiстер уйымдастырып, мемлекетт1н орталыгы Самаркандка кауiп тецдiруi мYмкiн болды. эм1р Темiр кешпелi халыктыц б!рлшн киелi орынды салумен ныгайтып, эр! мемлекеттщ элеует1н керсеткш келдД» (К,азакстанныц ецiрлiк, 2017, 4 б.). Сол сеюлдД ерт1с ецiрiнде орналаскан к^л1 орындардыц аткаратын мацызды функцияларыныц 61р1
- халыкты 61р орталыкка шогырландырып, рухани символдык мiндет аткаратындыгы. Соныц шшде эулиелермен, касиеттi тулгалармен калыптаскан агиотопоним атаулары мацызды рел аткарады.
Эаресе, казак халкы багзы заманнан ата-бабаныц аруагын ерекше кастерлеген. Осы жайында отандык галым З.Е. К,абылдинов жазады: «К,иын-кыстау кезецдерде казактар ездерiнiц ацызга айналган аталарыныц аруагынан жэрдем сурайды. Оларга арнап курбандык шалады. ег1н шыкпай, кургакшылык болган жылдары ата-баба аруагына табынып жауын сурап,
«тасаттык» немесе «курмалдык» салтын етюзедД. К1ш1 буын ездер1н1ц балаларына танымал ата-бабаларыныц еамдерш беруге тырыскан. Осылайша шекйз курметш жетазген» (К,азакстанныц киел1, 2017, 9 б.). Сол себептерден шаткалдар, таулар, ормандар, езендер мен келдер, жазыктардыц атауларыныц кеб1с1 ата-бабаларымыздыц курметше байланысты койылып, ез атауын тарихи жадыда сактап кала алган.
Б1зд1ц басты максатымыз казак даласы туралы мэл1мет жинаган зерттеуш1лер мен саяхатшылардыц ецбектершдеп Ерт1с ец1р1ндег1 агиотопонимдерд1 сурыптап, тэпарлеп, гылыми айналымга ецг1зу.
Зерттеу aAierepi
Тарих гылымы кец келемд1 эд1стемел1к тэс1лдерге ие. Соныц нег1з1нде б1р-б1рш толыктырып туратын осы жумыстыц зерттеу базасын калыптастыруга болады. Ец бастысы жалпы гылыми танымдык принциптер1, соныц 1ш1нде тарихилык принцип1. Тарихилык принцип эр тYрлi тарихи кубылыстарды зерттеуде мацызды эдктердщ б1р1, соныц 1ш1нде тарихи кубылыстыц дамуы, накты тарихи шартты объект1лерд1 жэне жеке зерттеулер жYргiзуде колданылатын устанымдардыц бiрi. Сонымен катар зерттеу жумысы жYЙелiлiк принцитне негiзделдi, бул эдiс авторларга киелi орындарды жYЙемен карастыруга мYмкiндiк тугызды. Аталмыш эдiснамалык принциптерден баска, салыстырмалы-тарихи зерттеу тэсiлi колданылды. Салыстырмалы-тарихи эдк зерттеу кубылысыныц мэнiц ашуга мYмкiндiк жасады.
Зерттеу жумысы барысында пэнаралык зерттеу эдiстерi де кажет болды. Соныц iшiнде дYниетанымдык, этнографиялык жэне топонимикалык.
Киелi жерлердiц орналаскан жерiн аныктау Yшiн картографиялык деректердi тарту керек болды. Сол себепт картографиялык эдiс киелi орындардыц орналасу зацдылыгын накты аныктау Yшiн пайдаланылды.
Талк,ылау нэтижелерi
Ерт1с ещршщ киелi жерлерiн зерттеуде, ец алдымен «агиотопоним» терминiнiц этимологиясын аныктаган жен. Лингвистикалык сездiктерде «агиотопоним» дегенiмiз (грек тiлiнен агио-касиетт1, топос-орын) магынаны б1лд1ред1. Ягни эулие рет1нде танылган тулгаларга байланысты мекендер (коцыс орны, болган немесе жерленген жер1 жэне т.б.) жэне соган байланысты калыптаскан киел1 жер-су атауларын атаган.
«Орыс ономастикалык терминология сездшнде» Н.В. Подольская агиотопоним термишнщ кез келген агионимнен, ягни эулие еамшен (1лияс пайгамбар т.б.) жасалган топоним рет1нде тYсiндiрiледi (Подольская, 1988, 26).
М.В. Горбаневский агиотопоним термишнщ кещрек тYсiндiрмесiн усынады, ягни ол апелляциялар мен жалпы ес1мдер дши сипаттагы (сонымен катар, христиандыктыц гана емес, сонымен катар езге дши угымдарымен, терминдер1мен байланысты) жасалган географиялык атауды б1лд1ред1 (Горбаневский, 1989, 14).
Казак т1л1н1ц ономастикалык кец1ст1г1нде дшге катысты сездер мен терминдерд1 камтитын географиялык атаулардыц тутас б1р тобы да бар. Б1рак орыстыц агиотопонимдер1нен айырмашылыгы, казак т1л1ндег1 агиотопонимдерд1ц елд1 мекен атаулары емес, мазарлар орналаскан киел1 жерлер, яти эулиелер жерленген жерлер1. Мундай орындар бурын (кепш1л1г1) зиярат жэне гибадат орындары болган жэне болып табылады.
Киел1 тYсiнiгiне катысты терминдерд1 гылыми тургыда ж1ктеген зерттеуш1 Кер1мбаев А.Е. гылыми 1зден1с1нде жазады: «Казак сакралды лексикасында киел1 адамдар ес1мдер1, олар жерленген касиетп жерлерд1ц жалкы географиялык атаулары агиотопонимдер рет1нде жи1 колданылады. Т1р1 кез1нде сыйыну нысанына айналган киел1 адамдардыц о дYниелiк болганда киелш арта тYседi, олар жерленген жерлерге кепшшш зиярат етед1. Осылайша, эулиелерге сыйыну кайтыс болган ата-бабалар эруактары мен
эулиел1 жерлерге сыйынумен ете тыгыз байланысты» (Кер1мбаев, 2007, 14 б.). Б1здщ п1к1р1м1зше, агиотопонимикалык атаулар тек эулиелермен гана байланысты емес. Бул ата-бабалар жаткан орын, тэуелс1зд1к жолында шайкас еткен жерлер, емдДк касиет1мен белг1л1 табиги нысандар (кел, булак, тау, Yцгiр), улттык мерекемен байланысты орындар (наурыз мейрамы, сабантой, улттык курылтайлар жэне т.б.) жатады.
Ертк ещр1ндег1 киел1 орындарга катысты сакталган ацыздар естел1к жадыда токылып, осы уакытка дешн жеткен. Бул табиги непзде калыптаскан киел1 орындардыц тарихи элеуетпк гылыми потениалын ашуда кундылыгы зор эдктердщ б1р1 рет1нде карастыруга болады.
Зерттеуш1 Кер1мбаев А.Е. жазады; «Эулие бастау, Кыз эулие, Эулие кел, Эулие сыр жэне т.б. калыптаскан атаулар табигаттан тыс мифологиялык уFым-тYсiнiк непзшде калыптаскан». (Кер1мбаев, 2007, 14 б.). Ягни, бул жер-су атаулары трансцендентп магынага ие деп багалауга болады. Осындай агиотопонимдер санатына Баянауылды жаткызуга болады.
Казактыц киел1 жерлершщ б1р1 Баянауыл тарихи окигалардыц тогыскан ортасы. Бул киел1 жерден неб1р орак "плдД акындармен дацкты батырлар, гулама галымдар мен саяси кайраткерлер шыккан. Баянауылдыц киелшш туралы, топонимикалык атауыныц магынасына назар аудара кеткен жен. М. Кашкаридщ «ТYркi тшдершц сездшнен» «Байат» сезшщ ¥лы тэщрдщ аты екеш айтылады (Махмут Кашкари, 1998, 234 б.). Бул дерект белг1л1 галым Ж.О. Артыкбаев былайша сипаттайды: «Казак шшде «Байана» кудайына табыну умытылганымен де, бшк таулардыц бауырындагы Yнгiрлерге барып «байанага» тэуап ету, курбандык шалу, сыркатка шипа, баласызга перзент сурау дэстур1 жалгасып келедД», - деп (Артыкбаев, 2009, 25 б.), Баянауыл жершщ казак халкы Yшiн магынасы терец кут кошан жер екенш атап керсетедД.
Баянауыл атауыныц шыгу тарихын кепшшш Баян сулу еам1мен байланыстырады.
«Сол Сарыбайдьщ жалгыз кызы Баян сулудыц туган жерi - Баянаула тауы. Бул таудыц атыныц Баянаула к,ойылган себебi «Баянауыл» деп аталып кеткеннен. Сол кыздыц каркарасы жогалып к,алган жерi «Каркаралы-Казылык» аталган, домбырасы мен бетмоншагы тYсiп к,алган жерi«Домбыралы-Моншакты»аталFан. Жэмшiсi тYсiп к,алган жер «Токырауын-Жэмш1лЬ> аталган. Сандыгы тусш к,алган жер «Алтын сандык-Акшатау» аталган. Олец айтып той к,ылган жерi «ОлецтЬ> аталган, атыныц шiдерi туап к,алган жерi «Ш1дерт1» аталган...», - деп жазады шежiрешi МэшhYP ЖYсiп Кепейулы (Кепейулы, 2006, 22 б.).
Козы Керпеш-Баян сулу жырын зерттеген галымдардыц бiрi Г.Н. Потанин ед1 Ол жырдыц бiрнеше нускасын к,олга тYсiредi. Оларды ж1бергендердщ iшiнде акын Абай (1884 ж.), Е.А. Александров, К.В. Урасов т.б. Г.Н. Потанин Козы Керпеш жырыныц орналаскан жерiмен катар, оныц жYрiп ететш жолына да кеп мэн берген. Эр жыр нускасында келесiдей жер атаулары: Аягез, Жауыр, Мецзек, Токырауын, Жэмш1, Алтынсандык, Каркаралы, Баянауыл, К,араеткел (Еал бойы), Домбыралы, Моншакты, ТYмен кездесед (Коншин, 1901, 15 б.).
Жалпы Ерт1с езетнщ агиотопонимикалык атауы ТYркi заманы кезещнде алгаш атала бастайды. К,има^-к,ыпшак, тайпалары ерт1с езенщ кудай деп санаган екен. Гардизи жазады: К,имактар бул езенге курмет керсетш, оган табынып: «Озен кимактардыц кудайы» дейдi. (Бартольд, 1973: 44). Ягни езен тYрк1 халыктарыныц тYсiнiгiнде киел! магынасына ие болган.
К,ыр баласы - Элиханныц, казактыц лирикалык жыры Баян сулу - Козы Керпеш жайында: «Козы Керпеш, Баян» Ертк аягы Тобыл татарында, кYншыFыс ТYркiстаны Тараншыда, ТYркiстанда, Сарыаркада, Алтайда, Орынкайда, Оралда, башкуртта, Кауказда, шешенде, осетинде бар. Нормаета «Фауст» кандай болса, тYрiк баласына «Козы-Керпеш, Баян» сондай», - деп, ой тYЙiп, -«Алтын шыккан жердi - белден каз», - деп сезш бек1ткен (Бекейхан, 1995, 311 б.). Яти, дэстурл1 казак коFамында Козы мен Баян
жырыныц каншалыкты мацы^а ие мэдени ескерткiштердiц 61р1 екенш, ал жыр дуниеге келген ещрдщ киелiлiгi сез болып тур. Сондыктан 61зд1ц пiкiрiмiзше бул атаулардыц барлы^ы халыктык этимология нег1зiнде туындаFан.
XVIII Fасырдыц ортасына таман Ерт1с бойына Ресей империясыныц бекiнiс шептерi салынып, эскери экспедициялардыц нег1зiнде жер атаулары калыптаса бастаFан. Семей, Оскемен, Кереку атауларына байланысты Алаш кесемк «1713 жылы генерал-губернатор Гагарин, I Петрге Ертк бойына бекiнiс салуды усынды. Осыны жузеге асыру ушш Бухгольц 3 мыц адаммен келш Жэм1ш езенi бойында, Жэм1ш беютан салуды бастаFан, кейiн ЖоцFарлардыц кысымымен Омбы езен саFасына шег1нiп, сол жерде Омбы беютсшщ 1ргес1н калаFан. Келес1 жылдары жоцFарлармен дипломатиялык кел1с1мге кел1п, Жэм1ш беютан аяктаFан, 1718 жылы Семей бек1ша салынады. Лихаревтщ 440 адаммен зецб1ректерден туратын экспедициясы ЗайсанFа жетш, ары карай кара Ерткке жеткен. Кайтар жолда Оскемен беюта салынады» (Бекейхан, 2017, 426 б.).
Жалпы, Элихан Бекейхановтыц зерттеулер1 кеб1не Ерт1с бойыныц киел1 географиялык аймактарына арналFанын байкаймыз. Элиханныц «Ек1 жол» атты макаласында 1909 жылы Кереку ец1р1не алым-салыкты кебейт1п, Ертктщ бойында оты^ан халыкты жайылымынан айырып, тартып алмак болFанда, Кереку казактарыныц Ресей шенеутктерше дэлел1н келиредк «Б1з Ерт1сте жуз елу жыл отырмыз. Ерт1с тоFайыныц аты коныс алFан к1лец бабамыздыц аты. Ерт1ст1 ерлей, куалай журген адамдар б1ледк он шакырым жер1нде казак бейт кала сиякты. Ертк б1зге ата коныс болFан жер. Б1з, Ерт1сте жоцFарды кушпен куып коныс кылFанбыз», -деп (Бекейхан, 1995, 267 б.), Ерт1с бойы кенеден казактыц мекен еткен тарихи конысы, улттыц киел1 жер1 екендшн айтады.
Еюбастуз жер атауыныц шыгуы да тузбен байланысты. Жер атауыныц шыгуына катысты б1зге б1рнеше ацыздар жеткен. Соныц iшiндегi кеп таралFан ацыздардыц б1р1 Ек1бастуз кем1р
алабын тапкан Косым Шшенбаевтьщ орынды белг1леу Yшiн жылкыныц eKi ку басы мен тузды Y^eH екен (Сапаров, 2007, 96 б.). Н. Коншин мэлiмeтiншe: «Жергткп казактар Ек1бастуз атауыныц шыгуын, KQMip алабынан 50 шакырым жерде орналаскан тузды кeлдiц атымен байланыстырады. Klазiр тузды кeлдiц орнында шахта орналаскан», - дейд (Коншин, 2005).
Туз - казак халкыныц рухани тYсiнiгiндe касиетт1 саналган. Бул жайлы Шокан Уэлиханов жазады: «Тузды кeлдeрдi кец деп атайды, тусынан эулие, не аруак ет1п бара жатканда кeзi тYCкeн деп тусшедЬ>. (Ш. ) Сол себепт! тузбен калыптаскан жер атауларын агиотопонимдерге коса аламыз деп б1лемш.
Сол сиякты Калкаман eлдi-мeкeнi атауыныц шыгуы да тузбен байланысты болуы керек. Yлкeн жэне к1ш1 Калкаман тузды кeлдeрi Павлодардан оцтYCт1к-батыска карай 46 км жэне Аксудан 25 км жерде орналаскан, оныц ауданы 250 шаршы км (ерт1ст1ц, 2013).
Калкаман этимологиялык атауыныц шыгуын емдДк касиeт1нe байланысты П.П. Семенов «халык-аман» сeзiнeн шыккан деп мэл1мдейд1 (Семенов-Тян-Шанский, 1903, 388 б.). Олкетанушы Т.А. Ецсебаев болса, тузды гал атауын «Калкаман-Мамыр» гашыктар ацызымен байланыстырган (Ецсебаев, 2017). Дегенмен Ш. Кудайберд1улыныц «Калкаман-Мамыр» лирикалык дастанына CYЙeнeт1н болсак, автор окиганыц Сыр eцiрi бойында болганын накты жазып кеткен. Шеж1ретану мэл1меттер1 бойынша Максат Алпысбесулы Калкаман тузды галше бул дастанныц ешб1р катысы жоктыгын, Калкаман тузды галшщ атауы белг1л1 Букар жыраудыц экес1 Калкаман батырмен байланысты койылганын атаган ед1. Бул мэл1меттерд1 eлкeтанушы Дэурен Аяшинов та eзiнiц зерттеулер1нде ашуга тырыскан. Ол орыс зертгеушш Петр Златовтыц мэл1меттер1не CYЙeнe отырып жазады: «Бул галдщ аталуы дала ордалары Ресейден тэуелс1з болган кез1нде б1р беделд1 казактыц курмет1не аталган. Бул ^шпен^ адамныц беделд1г1 мен курметплш неде екен1н аныктау киын, б1рак кeлгe аты бер1лген1не караганда, ол сол далада эулие
ретшде танымал болFаны анык». Эр1 карай зерттеуш1 Калкаман батырдыц 1714 жылы осы келдщ мацында жоцFарлармен шайкаска тускетн жэне Элкей Марг-уланныц болжамы бойынша, осы шайкаста Каржас руынан шыккан, аты ацы^а айналFан Калкаман батырдыц каза болFандыFын дэлелдейдД. Олкетанушыныц акпараттары бойынша Калкаман батырдыц бейт осы келдщ жаFалауында орналаскан. Зерттеуш1 бул мэл1метт1 эскери-топографиялык карталарFа суйене отырып керсеткен.
АгиотопонимдДк атауымен катар елкедеп Yлкен жэне К1ш1 Калкаман тузды келдер1 де ежелден жерплш'п турFындар ушш емдДк касиепмен мацызды болFан. В.П. Семенов: «Онда тек жерплштт турFындар Fана емес, сонымен катар баска калалардан (Омбы мен Семей) наукастар жиналады», - дейд (Семенов-Тян-Шанский, 1903, 388 б.).
Н. Коншиннщ дерег1нде «Келдщ балшыFы да майлы болып келед жэне адамдар сол балшыкты денелерше жаFып ревматизм сиякты аурулардан а^^ады», -деген (Рахимов, 2018).
ОсыFан уксас Ерт1с ещршде касиетт1 саналатын - Маралды жэне Мойылды тузды келдер1.
Маралды кел1 Павлодар облысы Шарбакты ауданында орналаскан (Арын, 2003, 479 б.). Келдщ касиет1 табиFи тузыныц кеп болуымен, минералды тунба балшыFыныц шипалык курамымен ерекшеленед.
Мойылды кел1нщ емдк касиеттер1 де Маралды кел1 сиякты турл1 дертке шипасымен белпль
1903 ж. В.П. Семенов Мойылды жайлы: «Омбы мен Павлодар аумаFындаFы Мойылды жэне баска да ащы тузды келдер туралы айту керек. Бул келдердщ батпактарыныц денсаулык ушш пайдасы аныкталды, б1рак арзан жэне ыцFайлы байланыс пен келуш1лерге кажетт1 жаFдайлардыц болмауы, оларды кол жепмд етпейд», - деп жазFан (Семенов-Тян-Шанский, 1903, 71 б.).
Каз1рг1 кезде келдщ жаFасында «Мойылды» санаторий жумыс ктейдь Санаторий 1922
Сурет 1. Эулиебулак 1
жылы ашылып, халыкка кызмет етш келедi. Онда ем алып, дендерше шипа iздеушiлер алыс-жакын шетелдерден келедi (Арын, 2003, 496 б.).
Жалпы, адам емiрiнiц басты байлыгы - ас-аукатыныц берекесi мен денiнiц саулыгы болатын болса, оган септiгiн типзетш факторлардыц бiрi- туз бен тузды келдер. Сондыктан К,азакстанныц касиетп географиясына енгiзiлетiн табиги кундылык ретiнде тануга негiз бар; екiншiден, казiргi заман талабына сэйкес тузды келдердi медициналык туризм орталыгына айналдыруга толык мYмкiндiктер бар деп есептеймiз.
Зерттеушi Азамат Керiмбаев казак халкыныц киелi сез этнолингвистикалык категорияларыныц жiктелуiнде табиги киелi орындарга катысты келесiдей пiкiр бшдДредк «Таулар мен кыраттарга сыйыну кептеген оронимдердщ этнолингвистикалык сакральды семантикасында байкалады. Су жэне табиги су нысандарына сыйыну казак сакральдi лексикасындагы киелi гидронимдердiц едэуiр басым белiгiнiц пайда болуына эсер еттi», - деп жазады [Керiмбаев, 2007, 13 б.]. Бул птрмен келiсуге болады. Себеб^ Ертiс ецiрiндегi езен, кел, булак атауларыныц калыптасуында агиотопонимдiк киелi мэн жатыр.
Баянауыл ауданында Эулиебулак атымен белгiлi бiрнеше киелi нысандар
бар. Баянауыл ауданы, КYркелi ауылдык окрупнщ Ж. Шанин ауылынан солтYCтiкке 25 шакырым жерде орналаскан. Эулиебулак атауы Акбура елдi мекенiнде емiр CYрген эулиелермен байланысты койылыпты. Булак гылыми тургыда толыктай зерттелмеген киелi нысандардыц катарына жатады. Нысан туралы мэлiметтер жергiлiктi басылымдар мен кенекез кариялардыц мэлiметтерi негiзiнде карастырылган.
Акбура елд мекенiн, баскаша Жетi эулие мекеш деп те атайды. КYркелi елiнiц шежiрешi карттарыныц бiрi Ныгмет Жаминов эулиелердiц атын: «Тэшмаганбет, Телембек пен Жаулыбайды, Дэнсат абыз, эулие Муратайды, К,ажы Лекер баласы Исабаймен -«Жет эулие» деп МэшhYP елге жайды», - деп ■пзген. Эулиелердi бул жерге киесi жетектеп экелед екен. Сондыктан ертеректе осы жерге келушшердщ карасы кеп болган. Сондыктан эулиелер мекен еткен булак бастауыныц суы дертке шипа касиетiмен ел арасына танылган.
Булактыц сипаттамасына назар аударсак бiр емес Yш кезi бар. Ец кызыгы, Yш бастаудан дэмi Yш тYрлi су агады. Булактыц гажайыптыгы - кыстыц ызгарлы суык кYндерiнде де жанынан жасыл шептiц есiп турганын керуге болады.
Кепшшш Эулиебулакка асказан, бYЙрек, терi ауруларынан емделуге келедi екен. Klазiргi кYнi арнайы зиярат жасап, емдДк суынан шипа iздеп келушшер саны кебейiп келе жатыр.
Сурет 2. Эулиебулак, 2
Еюбастуз каласынан шыгып, Баянауылга Kipe 6epic Майкайыц - Баянауыл тас жолы бойында касиетт1 Сарыадыр булагы орналаскан. Бул касиетт1 булак жолаушылардьщ аялдамасы icneTTi. Мелд1р булактыц суын келген жолаушылар «Тэщрдщ берген неабесЬ деп бiлeдi. Саркырап аккан булак суына алгысын бiлдipiп, булак жанында есiп турган жалгыз агашка ниет етш, матаныц кeсiндiсiн байлайды. Бул кене дэстур туралы Орынбор генерал-губернаторлыгыныц статтык кецесшш Василий Григорьев: «К,асиетп орындардыц касынан етiп бара жаткан казактар, арнайы токтап дуга багышылауды мiндeтi деп бiлeдi. Сонымен бipгe аттыц кылын, тозган кейлектш матасын немесе жeтiспeгeн жагдайда кургак CYЙeктepдi, тiптi болмаса тас калдыруды мiндeт санайды» (РМТМ.К,. 853, п. 44-46). Гасырлар бойы сакталып келе жаткан бул гурыпты казактар гана емес, булак суын пайдаланган езге улт екiлдepi де устануга тырысады.
Сарыадыр касиетп булагыныц халыктыц таным тусшшнде касиeттiлiгi туралы М.А. Алпыбес жазады: «Сарыарка жepiндe Сарыадыр деп аталатын жерлер кеп кeздeсeдi. Елдщ аксакалы Сарыелецдеп Эулие булактыц шыракшысы болып отырган Ныгмет Жэмiнулы жер касиетш темeндeгiдeй жырлайды: «Жайкалган кек бетеге, тарлау
езен. // Сылдырлап агып жаткан езен, булак. //Малга - ерк, жанга - шипа бола бшген» (Алпысбес, 2005, 22 б.). Демек, касиетп Сарыадыр булагына тэу ету кубылысы урпактан урпакка жалгастыгын тауып келе жаткан дэстYP екеш ацык.
Баянауылдагы «Драверт» жарлауыт куысы адамдардыц кенеден коршаган ортага гурыптык pэсiмдepiнiц кеpiнiс тапкан орны. Нысан Баянауыл ауылыныц солтуспк-батысына карай 5,5 км, Жасыбай келiнiц жагасыныц оцтYCтiк-шыFысында орналаскан.
Ескepткiштiц eнi 2,8 метр, терецдш 2,1 метр, Ripe берк биiктiгi 1,8 метр. Yцripдiц тебе жагындагы суреттер кызыл жосамен боялган. Сурет шамамен 1 метрд алады. Шамамен он бес тYpлi бейне кеpiнeдi, оныц iшiндe он шактысы адамга уксайды. П.Л. Драверт макаласында: «Жарлауыт куыстыц юшкентай мелшepi бip адамныц Yйi деп айтуга кeлмeйдi. Бул гурыптык заттарын сактауга арналган гибадатхананыц бip тYpi болса керек, ал куыстагы суреттер кандай да бip дiни немесе сикырлы магынага ие болган болу керек», -деп сипаттаган (Драверт, 1930, 232 б.). Ягни, бул тэщршшдДк сeнiмiмeн байланысты болуы да мYмкiн. Куыстагы суреттелген адамдардыц салт-Fуpыптыкбилepiтэцipдeн сэтплжпжору, ниет жасауымен байланысты болуы ыктимал. Ж.О. Артыкбаев Драверт жарлауыт куысын шартты тYpдe «Баксы тас» деп атау керектшн усынады. Осы туралы: «Тас бетандеп алкызыл
Сурет 3. Драверт Yцriрi
бояумен салынган суреттер элдеюмдер айтып жYрген ер1ккен ацшылар мен тер1мш1лердщ колынан шыккан туындылардан белек, бул Тэщр1, Кек аспан мен Жарык кYнге деген адамдардыц 1лтипат сез1мЪ> (Артыкбаев, 2018, 33 б.). Ягни, бул жер тэщрш^дДк дэстYрлерiне сай киел1 орындардыц б1р1. Осы жерд1 казак халкы «корлауга болмайды, зияны тиедД», -деп сактауга тырыскан. Дегенмен казiргi кезде суреттер ешш бара жатканы киын мэселе.
Ертк ещршдеп этноархеологиялык мацызы бар киел1 нысандар катарына Каз дауысты Казыбек бидщ сере тасы жатады.
Нысан Баянауыл ауданы, Мурынтал ауылынан 3 шакырым жердеп Далба таулары, Терекпбулак атты тау булагыныц мацында орналаскан. Казыбек бидщ сере тасы Ydi тастармен YЙiлiп, тас стелламен белплетп, жан-жагы тем1р коршаулармен коршалган объект тYрiнде кер1н1с тапкан.Ол нысан М.А. Алпысбес ецбепнде келеадей сипатталады: «Далба тауыныц етегiнде «Казыбек сереа» сопактау келген терт мецпрден турады. Казактар сере реттнде колданган. Тек еютшпа - осы мецпр тастардыц бYгiнгi кYнi екеу1 гана сакталган» (Алпысбес, 2005, б. 102).
Сурет 4. Казыбек бидщ сере тасы
Сурет 5. Едке бидщ билш тасы
Казыбек би - (шамамен 1667-1764 жж.) Орта жYЗдiц атакты билepiнiц бipi, Казак хандыгыныц мeмлeкeттiк тарихи кайpаткepi, Тэуке ханныц атакты Yш биiнiц бipi болган. Казыбек бидiц шыккан тeгi Орта жYЗ Аргын руы iшiндeгi Каракесекке жатады. Жас кeзiнeн бастап езшщ жалынды, жаркын сездepiмeн бYкiл Казак хандыгында танымал болган. Тэуке хан, жас таланттыц кабiлeттepiнe CYЙсiнiп, 18 жасар Казыбекп Жощар мeмлeкeтiнe аттандырган делегаттар катарында алып барады. Жас бидщ жалынды сездершщ аркасында жощарлар айдап экеткен малдар мен туткындарды босату жYзeгe асады. Казыбeктiц каздай сыщырлыган ацык дауысына орай Каз дауысты деп атаган.
Картая келе Казыбек би саяси ктерден алшактап, екiлeттiлiгiн улы Бекболатка табыстап кетп. Калган емipiн алдымен Сарыарка даласыныц Каркаралы, кeйiн Далба тауларында етюзедД.
Казыбек би Далба тауларындагы кыстауында дYниeдeн озады. ¥рпактары мэйiтiн касиетп ТYpкiстанFа апарып жерлеуге бел байлайды. Дегенмен, сыкырлаган аязды кыста жолга шыгу киындык тугызып, бидiц денесш кектемге дeйiн сактауды жен деп есептейдД. Сол Yшiн бидiц кыстауы мацына Yлкeн тастарды жинап, бидщ мэйтн сонда кояды. М. Алпысбес серелеу эдiсi туралы
кeлeсiдeй мэлiмeт бepeдi: «Сереге сактау» нeгiзiнeн кыс мeзгiлiндe кайтыс болган адамды кектемге шешн сактаудыц тэсiлi. «Серелеп жерлеу» гурпы да кене тYpiктiк тайпалардыц жерлеу гурпындагы жер бeтiндe жерлеу салтынан бастау алады. Бул жерлеу гурпы турю тiлдeс шамандык дДндеп Сiбip халыктарында да кeйiнгi уакытка дeйiн сакталып кeлдi» (Алпысбес, 2005, 380 б.). Кектем кeзiндe Бекболат би бастаган топ бидiц денесш ТYpкiсташа экeлiп, Кожа Ахмет Яссауи кесенесшщ касына жepлeйдi.
Каз дауысты Казыбек бидщ денеа сакталган сере тастар туралы мэлiмeт ауызша Yлгiдe жеткен. Кeйiн сере тастар орналаскан орын коршалган. Халыктыц нанымында танымал тарихи тулгалар жаткан жерлерге киелшшке байланысты тYсiнiк жатыр. В.В. Григорьевтщ жеке корында осы жайлы келеадей акпарат бepiлeдi: «Казак даласында бурышы дала тургындарыныц кептеген eскepткiштepi сакталган, олардыц сакталынып калуына казак даласындагы аруактар сeнiмi себеп. Казактар ездершц киeлiлiк сeнiмдepiн бейтаныс адамдардан жасыруга тырысады» (К.631, п. 43). Сол себеп-п, Казыбек бидiц сере тасы журттыц жиi барып, кие тутатын орындарыныц бipi болып табылады.
Казак халкыныц ауызша Yлгiсiндe аталып, кастерленетш киeлi eскepткiш - Едiгe бидщ
бил1к тасы. Киел1 орын Баянауыл жер1ндег1 Мурынтал ауылынан оцтуст1к-батыска карай 2 шакырымдай жерде орналаскан.
Ед1ге би - казактыц атакты би1 болды. Бид1ц шеж1рес1н шеж1ретанушы М.А. Алпысбес келес1дей eрбiтeдi: «Айдабол-Жангозы-Тeлeбай. Тeлeбай батырдан - Еламан, ЕдДге би, Елкелд1» (Алпысбес, 2005, б. 375). Айдабол би - Казак хандыгыныц б1ртуар би1 болган. Ал Ед1ген1ц экес1 Тeлeбай - дацкты батыр.
Ед1ге би 6y»:U Сарыаркага белг1л1 Шоц бимен Торайгыр бид1ц экес1 болатын. 1833 жылы Шоц би Баянауыл сырткы окрупнщ ага султаны болды.
МэшhYP ЖYсiп Кeпeйулы Ед1генщ балалары дYниeгe келер алдында тYC жоруы жайында мынадай ауызша дерек кездеседк «Шоц туарда кара бYркiт устадым. Жем1н ек1 канатымен бYркeп жед1. Екшш1 -Кигара -туарда кыргауылдыц коразын устадым. Мал бакканнан баска дэнемеге жарамас! - деген екен. Yшiншi - Шорманда - тот баскан кылыш тауып алдым. «Тотын кет1рем1н дегенше к1м бар, к1м жок!» - деген. Тeрт1ншi - Торайгырда суцкар устадым: галдщ б1р шет1нен к1рд1, б1р шетшен шыкты. Алган кусын б1р шокымады. Адамныц суцкары болар!» - депт1 (Кeпeйулы, 2006, 79 б.).
Мурынтал ауылы мацында жаткан 1р1-1р1 койтастар халыктыц ауызша дэстYрiндe, Ед1ге бидщ даулы мэселелерд шешет1н жиын орны болса керек. Дэл осы жерде дацкты би сот ктерш шешш, кYрдeлi мэселелерд талкылаган. Аксакалдардыц мэл1метгершше, Ед1ге би Ак нарга мшш бшк тастыц жогары бетше кeтeрiлгeн. Сарыарка журтшылыгы осы жерд «Ердщ кунын ек1 ауыз шзбен шешкен ЕдДге» деп еамш дэрштеген екен.
Ед1ге бидщ бил1к тасын казак халкы еск1 дэстYргe сэйкес, касиетп, киел1 орын деп санайды. Осы орынга Ерт1с eцiрiнiц халкы келш дуга кайырып жYр. Бул нысанды халык киел1 рухани ескертк1ш тургысында ерекше кастерлейдт
Ерт1с eцiрiндe орналаскан киел1 орындар тарихтагы улы тулгалар ес1м1мен байланысты. ¥лы тулгалардыц басына зиярат ету дэстYрлeрi киел1 ацыз-эпсаналармен
сабактастырылады. Э. Муминов шзшше, тулганыц касиетплш туралы ацыз-эпсаналар киел1 орындарга зиярат ету дэстYрiнiц непзт Кeбiнeсe ондай орындар кецест1к зерттеуш1лер тарапынан карастырылмай немесе б1р жакты эдеби ескерташ деп багаланган (Муминов, 2011, 62 б.). Сонымен касиетп тулгалардыц кереметплш туралы окигалар эпсаналарда сипатгалган жэне кeпшiлiг1 кагаз бетше тYCпeй ауызша дэстYP тYрiндe халык жадында сакталган.
Эпсаналарга зер салсак, касиетп адамга киел1к кону тYCпeн жYзeгe асады. ТYсiндe оган эулие келш (габшесе бул - ак кишген Кызыр эулие) аян бередт Аянда эулие оган халыкка гамектесу жолында eз кызмет1н бастауын айтады. Касиетт1л1кпен айналысудан бас тарткан жагдайда ол кYрдeлi ауруларга шалдыгады. Кел1скен жагдайда бойындагы барлык ауру-сыркаудан айыгып кутылады. Ереже бойынша эулиет тYсiндe кeру киел1 орында тYнeумeн жYзeгe асады (кeпшiлiк жагдайда ата-баба бейт, эулие конган орын).
Касиетп адамныц б1р ерекшелш - купия 1л1мд1 б1лу1 Ол жолыгуга келген адамныц 1шк1 ниет1н алдын ала б1лед1 Касиетт1 адамныц бойында кeрiпкeлдiг1 де болады. Мысалы, келген адамдардыц тYCтeрi жайлы б1лед1, кей кезде тYC процессше дейш араласады.
Когамдык eмiрдe купияны ашуга кeмeктeсiп жатады. Мысалы, эулие жогалган жылкыны немесе баска мал тYрiн табуга жэрдемдескеш туралы ацыз-эцг1мелер тараган. Касиетт1 адамдардыц бойына киел1ктщ пайда болуы туралы Э. Муминов келеадей жазган: «Ежелг1 батырлар гажайыптардыц (керемет) жаратушылары болып табылады, бул олардыц табигаттан тыс аркасында мYмк1н болды. Тагы б1р дэстYP бойынша, батырлар Кызыр пайгамбарымен карым-катынастан керемет рухани кYш (барака) алады (Кыдыр 1лияс, Кыдыр 1лияс-у Абдалдыц нускалары бар)» (Муминов, 2016).
Киел1 орындар немесе естел1к орындары б1р eцiрдiц тарихын баяндап коймайды, ол сол eцiрдiц ерекшелш мен тартымдылыгын, мэдени eзeг1н кeрсeтeдi. Мысалы XVIII гасырдыц соцы мен Х1Х гасырдыц ортасында
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 93
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Тарбагатайдыц таулы аймактарында емш^ сыныкшы Досканулы Ыргызбай эулие емip CYpiптi. Эулиeнiц емip CYpгeн жылдары шамамен 1787-1850 жж. Аралыгы.
Ауызша жеткен мэлiмeттepдe, eмшi шипалы шептермен наукасты емдеп, кан тамырлардыц согысы аркылы ауруды аныктаган. Бipак езшщ кемeктepi Yшiн халыктан ешкашанда акы алып кермеген: «Жeтiм-жeсipгe бepiцдep, менщ мiндeтiм белек», - дeйдi екен. Эулиенщ жалпак журтка eсiмi катты сыркаттанган Кунанбай бидi емдем жазганымен таныла тускен. Бул мэлiмeт поляк этнографы Адольф Янушкеевичтщ кYндeлiктepiндe жазылады. Ризашылыгы peтiндe Кунанбай eмшiгe кулыны бар биeнi сыйга тартып: «Алла каласа, осы биемен емipiцдe таршылык кермей етeсiн»,-дeптi дeсeдi [243].
Халыктыц муц-муктажын дуга, eмдiк шептермен емдеген дала дэpiгepi Ыргызбайга жан-жактан келушелер кеп болган. Мэлiмeттepгe CYЙeнсeк, Ыргызбай атаныц кеpiпкeлдiк касиeтi де болган. Ол алдын ала келе жаткан адам туралы бiлiп отырыпты.
Эулие емipдeн озган соц 1902 жылдары мазары тургызылган. Жаткан жepi касиетп саналып, халык басына кeлуiн ешуакытта токтатпаган. 2014 жылы есй мазардыц орнына жаца кесене тургызылып, халыктыц мшэжат орнына айналган.
Кeлeсi Ертк ецipiндe орналаскан Исабек ишан хазipeт киeлi орны мен эулиeлiгi туралы ел арасында тараган ацыздарга токталып етсек.
Исабек ишан хазipeттiц бeлгiлi тэлiмгepi болган МэшhYp ЖYсiп Кепейулы устазына арнаган кара елeцiндe былайша жазады: «Жан eдi шарапатты дацкы жеткен// Кэнекей, им бар eдi одан еткен.// ТYpлi ауру, шерменде де, тшт наукас,// Жазылып сау-саламат болып кеткен. Кезсiз келсе алдына кезд болган,// Тiлсiз келсе сейлeйтiн плдД болган.// Не дeгeнiн кудайым кабыл eтiп,// Муцлы, кэpiп алдына бэpi толган.// Сацыраудыц себеп болган кулагына,// Аксактыц дауа болган аягына.// Жын-шайтан кутылып халис болган,// 0зi тугiл CYЙкeнсe таягына», - деп
касиетплшн кезiмeн керген МэшhYp ЖYсiп Кепейулы эулиенщ шарапатын сипаттаган (Кепейулы, 2006, 36 б.).
Жалпы казак елшде кепшiлiккe бeлгiлi Исабек ишанныц тэлiмгepi МэшhYp ЖYсiп эулиемен де казак елше тараган ацыз-эцгiмe дepeктepi мол. Соныц бipi эулиeнiц езшц дYниeдeн озары туралы алдын ала бшу мен дeнeсiнiц 20 жылдай уакыт бузылмагандыгы жайындагы окигалар. МэшhYp ЖYсiп емipдeн озарын 1 жыл бурын бiлгeн екен. 0зiн жерлеуге байланысты эулие келеадей ескертпе айтса керек: «Мен езiм тipi ^шмде Кудайга шын бepiлгeнмiн. 0лген соц, метмен жумыстарыц болмасын». «Yйдeгi парызды базардагы нарык бузады», - дегендей, заманныц толкыны epiксiз билеп кетш: «Олгенде, керек болады», - деген ой т!рЦе езiцe жарату жабдыгына ыктияр тусipeдi: «Пeндeнiц дeгeнi болмайды, Алланыц дeгeнi болады»... Жайнамаз, Олэмболы (Стамбул) алаша, елгенде бip шапан, оныц сыртынан жайнамазга орап барып, eкeуi кабip басында бepiлсiн... .» (Кепейулы, 2006, 244 б.). МэшhYp ЖYсiп айткандай бip жылдан соц кайтыс болып, ел-журты оныц мэйтн калай есиет етсе дэл солай жерлеген. Жылдар еткeнiмeн мэйiт бузылмак тугiлi белме iшiнe хош ик таратып турган. СYЙiндiк Кепеев маркум ез eстeлiгiндe: «1946 жылы Сэбит Муканов кeлiп, кабipдiц iшiнe тускeн. 1950 жылы езiм де тусiп, дeнeсiн сипаган eдiм, сонда жадагай жерде жатса да, бipтуpлi хош ик шыгып турды. Ешбip курт-кумырска, кеpдi жайлап алатын сасык ^зен, тышканныц iзi де бiлiнбeдi», -деп жазады.
Халык арасында сакталган ацыздарда, Казангап би шыншыл, эpi адал адам болыпты. М.Ж. Кепейулы устазы Исабек Ишанныц эдДлдш жагынан Сарыаркада Yш би барын, бipiншiсi - Кунанбай би, eкiншiсi -Шоц би, Yшiншiсi - Казангап би деп атайтынын жeткiзeдi.
Казангап Сатыбалдыулы, Бэсeнтиiн руынан шыккан бeлгiлi би болган. 0мip CYpгeн жылдары 1771-1856 жж. Казангап Еpтiс ецipiнiц дамуына зор Yлeс коскан кайраткер eдi. Ол Баянауыл сырткы окpугi ашылганда
CYбeлi м1ндеттер аткарып, кешн 1843-1848 жылдар аралыгында ага султаны болды. Калкаман тузды галшен туз шыгаруды уйымдастырып, ел Yшiн жасаган кызметгерше орай, Батыс-С1б1р генерал-губернаторлыгы майор шенш берген ед1
Патша эк1мш1лш Казангап
Сатыбалдыулыныц халык арасындагы беделш ескереотырып,эркашантк1р-усыныстарымен санасып отырган жэне бид ерекше курметтессе керек. Мэселен, Санкт-Петербург архившде Казангап Сатыбалдыулына катысты арнайы жеке 1стер табылды. 18061812 жылдар аралыгын камтитын тарихи ктерде Коряков форпостыныц басшысы Антон Колонныц граф Румянцевка жазган хатында, Бэсентшн руыныц старшыны Казангап Сатыбалдыулыныц жалакысын кeтeру туралы eт1нiш жазса (РМТМ. К. 1291, п. 1-2) 1808 жылгы келеа б1р рапортта Казангап бидщ кезшде, елде тыныштык орнап, урлык азайып, ру аралык карулы кактыгыстар токтагандыгын мэл1мдейд1 (РМТМ. К. 1291, п. 4-5). 1810 жылгы граф Румянцевтщ жазган мэл1мдемесшде Казангап Сатыбалдулыныц адамдары шептен кашкан 3 орыс солдатын устап, бeлiмшeгe кайтарганы жайлы жазады. 1812 жылгы Ресей императорына жазган Батыс С1б1р генерал-губернаторы Георгий Глазенап: «Жогары мэртебел1ден осы курметт1 старшинге капитандык шенд берущ1зд eт1нeмiн», - деп сураган хаты кездест1 (РМТМ. К. 1291, п. 6).
1856 жылы Казангап Сатыбалдыулы дYниeдeн озган соц, Рамазан еамд тэл1мгер1 Кызылжар (Петропавл) жэне Омбы шаhарынан ак мэрмэр экелш, бештг1 коршап, Yст1 ашык саганатам салса керек. Дегенмен, кецес Yкiмeтi кезшде курылыс толык киратылып, к1ртштерш ауылдыц тургындары жеке курылыска алып кеткен. Алайда, касиетт1 энергетикалык eрiсi бар киел1 орынга , жылкы, кой жануарлары жайылмай Yркiп айналып eтeдi екен. 2008 жылы бидщ бейтнщ жацадан коршауы жацартылып, ескертк1ш орнатылган. Бул орынды Ерт1с eцiрiнiц журтшылыгы адамга
ерекше рухани ^ш-куат берет1н, аруакты жер деп, атакты бидщ жаткан орнын ерекше кадрлейтш болган. Каз1рг1 кYнi Казангап Сатыбалдыулыныц ескертк1ш1 Ерт1с eцiрiнiц халкы Yшiн тарихи мацызды киел1 орын болып табылады.
Шыгыс Казакстан облысы, Аягeз ауданы, Акшатау ауылы, Сандыктас конысында жерленген зар-заман акындарыныц eкiлi Дулат Бабатайулыныц кесенеа халыктыц касиетп орны. Акын, когам кайраткер1 Дулат Бабатайулы 1802-1874 жылдар аралыгында Ерт1с eцiрiндe eмiр кешкен. Ол патшалык Ресейдщ отаршылдык саясатына, когам 1шшдег1 эдлетаздктерге наразылык б1лдрген адам болатын. Жастайынан еск1ше окыган акын, ел 1ш1ндег1 сауатты адамдардыц катарына жатты. Кeзi ашык, кeкiрeгi зерек зиялы тулга ел 1ш1нде орнаган эдлетаздктерд кeзiмeн кeрiп, бей-жай кала алмады. Акынныц «О, Сарыарка, Сарыарка», «Аскар таудыц сэш жок», «Аягeз кайда барасыц?» жэне т.б. eлeц4eрi соныц дэлел1
1990 жылы узак уакыт 1здешстерден кешн акын бейт орналаскан белптас табылды. Сол жерге кесене тургызылып, акынныц ес1м1 жалпыулттык кeлeмдe улыкталды. Халык санасында бул орын киел1 мэнге ие, кадрл1, курметт1 орын болып табылады.
Ерт1с eцiрiнiц кeрнeкт1 тарихи тулгаларга арналган киел1 орындарыныц б1р1 - бул Муса Шорманов кесенест Киел1 нысан Баянауыл ауданы Тецдк ауылынан солтYCт1к-шыгыска карай б1р шакырым кашыктыкта, Ащысу eзeнiнiц оц жагалауындагы Аккелш шаткалыныц еск1 казак зиратында орналаскан.
Белг1л1 мемлекет жэне когам кайраткер1, этнограф жэне публицист, казак фольклорын жинаушы, агартушы Муса Шорманов 18181884 жылдар аралыгында киел1 Баянауыл аймагында eмiр кешкен.
Х1Х гасырдыц 50-60-жылдары Муса Шормановтыц когамдык-саяси мансабы шарыктай тYCкeн уакыт болатын. 1854 жылы Муса Шорманов Баянауыл окрупнщ ага султаны болып тагайындалды. Бул кызметте Муса оган сенш тапсырылган округт1ц
шаруашылык, мэдени жагдайыныц жаксаруы багытында айтарлыктай жeтiстiккe жетп. Халкыныц агартушылыкка ден коюына колдау керсетш, камкорлык танытканы Yшiн зор беделге ие болды. Муса бiлiм мен мэдениеттщ мэн-мацызын тусiнe отырып, жас казактардыц орыс мeктeптepi мен пансионаттарында бiлiм алуы максатында бeлсeндi жумыс аткарды. 1857 жылы ага султанныц уйымдастыруымен Омбыда болыстык кецселер хатшыларын дайындайтын мектеп ашылды. Муса Сiбip казактарыныц облыстык баскармасы алдында кешпeлi емipгe бeйiмдeлгeн жылжымалы гимназияларды ашу мэсeлeсiн бipнeшe рет кетердД. 0з каржысы eсeбiнeн Баянауылда меши пен медресе салды.
1868 жылы Баянауыл окруп таратылып, Муса Шорманов полковник атагымен отставкага жiбepiлдi. Алайда б^кп басшыныц eцбeгi eскepусiз калмады. 18681884 жылдары, емipiнiц соцына дeйiн Муса Батыс Сiбip генерал-губернаторлыгында казактар бойынша кeцeсшi болды. Дарынды баскарушы казак балалары бар жепмдер YЙi, кайырымдылык YЙi мен интернаттарга кол ушын созып, кайырымдылык керсету Yшiн бeдeлдi, бай казактарды жумылдыратын.
Сонымен катар Муса Шорманов Ертк ецipi казактарыныц этнографиясы, тарихы мен шаруашылыгы бойынша мол мура калдырды. Муса Шормановтыц «Кыргыз халкыныц салт-дэстуpлepi», «Батыс Сiбip казактарыныц мал шаруашылыгы туралы», «Павлодар уeзi казактары туралы акпараттар», «Кыстаулар мен кыскы кеш», «Казактардыц кешi туралы» сeкiлдi eцбeктepi сапалы фактологиялык материалдармен epeкшeлeнeдi, ез халкыныц мэдениет пен турмыстык шаруашылыгын терец таныганын айгактайды.
Муса Шорманов бeйiтi силикат мртштен жасалган отбасылык зиратка жерлендД. Оныц бeйiтi фигуралы, тiк бурышты, тeмip кацылтыр коршау мен мэрмэр блоктардан болатын. Киeлi орындарды кайта жендеу, реставрациялык жумыстар барысында 2018 жылы атакты бидщ 200 жылдыгына орай, басына ак кYмбeздi кесене салынды. Кесенеге жол тесeлiп, жан-жагы абаттандырылган.
Баянауылдагы кeлeсi бip касиетп орындардыц бipi Жаяу Муса Байжановтыц мазары. Киeлi орын Мурынтал ауылынан батыска карай шамамен 10 шакырым кашыктыкта орналаскан. Бeлгiлi казак халык композиторы, акын эpi эншi Жаяу Муса Байжанулы 1835 жылы Жасыбай келiнe жакын мацда дYниeгe келген. Ол ауылга кeлeтiн эншiлep мен ^йшлерд тыцдап естi. Халык эндерш орындаушылармен танысып, эр туpлi аспаптарда ойнаудыц epeкшeлiктepiн бойына сiцipдi. Халык энш^ершц шыгармаларын орындаган кезде домбыра, кобыз, саз сырнайда шебер ойнайтын (Казакстанныц ецipлiк, 2017, 450 б.).
Жаяу Муса эндершщ мазмунына зер салсак, сыни пiкipгe, сатирага, мысалга толы, олар эйeлдepдiц киын тагдыры, шeшiлмeгeн элeумeттiк мэселелер сиякты когамныц езeктi проблемаларына уласып жатады. Туындыларында махаббат лирикасына да, азаматтык лирикага да орын бар. Шыгармалары сан килы эpi идеяга бай. Олардан мол музыкалык бояуды ащаруга болады. Оныц «Толгау», «Туткын зары», «Казан кыздары», «Турымтай», «Кулбай», «Шолпан», «Сапар», «Хаулау», «Сурша кыз» жэне баска эндepi ел арасында танымал. Эсipeсe «Аксиса» энi халык арасында ерекше танымалдыкка ие. 0лeцнiц шыгу тарихына алгышарт болган Баянауыл ецipiндe басшылык кызметте болган Шорманныц улдары - Муса мен Мустафа Жаяу Мусага сабак болсын деп астындагы жалгыз атын тартып алады. Сол кезден бастап, акын халык арасында Жаяу Муса атанган.
Жаяу Муса 1929 жылы 94 жасында кайтыс болады. Акынныц бай рухани, музыкалык мурасы, заманауи казаки мэдениеттщ калыптасуына ыкпалы оныц мазарыныц Павлодар облысыныц киeлi нысаны peтiндe карастырылуына нeгiз болды. Жаяу Муса мурасын курметтеп, кадipлeу, оныц жерленген орнына бару облыстыц заманауи мэдениетшц ажырамас кеpiнiсi болып табылады.
Жалпы тарихта кеpсeтiлгeн еткен шак естелш когам Yшiн, халык Yшiн, мемлекет
Yшiн мацызды. Жогарыда айтып кеткен мысалдардай мундай естел1ктерге толы киел1 орындардыц танымдык кундылыгы зор. Мэдени-тарихи ескертк1штер, касиетплерге арналган мемориалды кешендер, эпсаналар мен салт-жоралгылар - гане дэстYP мен архетиптерд сактайды. Тарихи архетиптер - мифт1к бейнелер, дши 1л1мдер, салт-дэстYр, улттык идея тYрiндe тасымалданады. Сондыктан эр eцiрдiц eткeнiмeн танысу Yшiн киел1 орындарын аралау кажетт1. Олар eцiрдiц мэртебеа мен мактанышы. Мысалга мифт1к образдардыц мацыздылыгы аркылы галым Сер1кбол Кондыбай эулиелердщ тарихын eцiрдiц географиясымен байланыстырып сипаттаган. Мацгыстау eцiрiнiц табигаты мен киел1 ландшафтысын, касиетт1 тулгаларын мифт1к сюжеттермен баяндап, сол eцiргe кызыгушылыкты артгырган. Расында, Мацгыстаудыц географиялык ерекшелшне зер салсак тау мен тастардан мифт1к бейнелерд байкауга болады. Дэл сондай Ерт1с eцiрiнiц табиги географиялык пейзажы, мифт1к бейнеамен тылсым купияга толы.
Елдц, eцiрдiц ерекшелшн сипаттайтын киел1 орындар eзiнiц рухани кундылыгы непзшде мемлекетт1ц басты б1р т1рег1 болып табылады. Б1ршш1ден, киел1 орындардыц eзeкт1лiг1 eткeн шактыц сактаушысы бола отырып болашакка кадам жасау тэж1рибес1 болса, екшшЦен, eцiрдiц ерекшелшн сипаттайтындыктан, ол тек кeрiкт1 жер гана емес, сол eцiрдiц мэдени келбетш кeрсeтeдi. Yшiншiдeн, тарихи географиялык сипатталган жер кещстшнщ символдык нYктeлeрi болгандыктан елдц накты б1р уакыт шецбер1ндеп тарихи-мэдени кундылык элеуетшщ ^рсете^! рет1нде мацызды мшдет аткарады.
Корытынды
Зерттеу нэтижеанде келеадей
корытындылар жасауга болады: 1. Ерт1с eцiрiнiц киел1 орындары типологиялык бeлiнiсi бойынша орасан зор санаттылыгымен ерекшеленед. Мундай орындар карапайым
географиялык нысандар болгандыгымен, б1рак «касиетп орын» репнде eзiнe эр тYрлi б1л1мдер комплексш жинактайды. Ягни, Ерт1с eцiрiнiц киел1 географиясы немесе киел1 орындар торы б1рнеше гасыр жинакталып, халыктыц тарихи-мэдени мурасы сакталган ортак б1р киел1 кещст1кт1 курайды. 2. Ерт1с eцiрiнiц киел1 география модел1 карапайым халыктыц стихиялы тYрдe eзiн-eзi уйымдастыруы жэне улттык рухани кундылык аясында б1р орталыкка жумылу формасы болып табылады. Бул рухани орталыктар еск1 сешммен дэстYрлi дYниeтанымдык кeзкарастарды саралау непзшде кайта калпына келт1р1лд. Халыктыц киел1 орындардыц рухани ^шше сетм1 эр тYрлi тарихи кезецде улттыц eмiршeцдiг1нe, eзiн-eзi аныктауына жэне коргануына ыкпал жасап келген. 3. Ерт1с eцiрiнiц киел1 географиясы мемлекеттщ шекарасын курылымдау мен игерудеп халыктыц эдш болган. Осы эд1с непз1нде элеуметт1к аймактар калыптасып, адам мен киел1 орын арасындагы eзара тыгыз байланыс орнаган. 4. Киел1 орындар казак халкыныц эдет-гурып, салт-дэстYрiнiц, коршаган ортага укыптылыкпен карау, ек1 дYниeнi курметгеудщ кагидаларыныц калыптасуына нег1з болган .
Сонымен, Ерт1с eцiрiнiц киел1 нысандары халыктыц улттык кодыныц сактаушысы. Тарихи окигалар жел1с1 шогырланган символдык нYктeлeр - мэдени болмысымызды танудыц eзeкт1 орталыгы. Толеранттылык пен когамдык сананыц ашыктыгы, прагматизмдк жолмен заманауи Казакстанныц тарихы мен мэдениет1н элемге танымал етет1н кутты мекет болып табылады.
Каржыландыру
Макала Казакстан Республикасы Рылым жэне жогаргы б1л1м министрлш Рылым комитепнщ AP08857699 «Даланыц eркениеттiк коды ретiнде к,азак,тардыц кeшпелi жэне отыршыл мэдениетшщ симбиозы» гранттык каржыландыру гылыми жобасын iœe асыру шецбер1нде дайындалган.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
Алпысбес М.А., Аршабек Т.Т., Касен Е.Б., Кейю Е. Кене Кектау, байыргы Баянаула байтагын^1ц та-рихы (монографиялык эерттеу). - Астана: «Парасат ЭлемЬ> баспасы, 2005. - 480 б.
Артыкбаев Ж.О. Байыргы бейнелеу енершщ абыздык мазмуны: Баянауыл ещршен табылган ерте за-мандагы бейнелеу енершщ туындылары мысалында // Альманах Мэдениет. Культура. Culture. - Астана: Казак гылыми-зерттеу мэдениет институты, 2018. - 126 с.
Артыкбаев Ж.О. Баянауыл. - Астана: Фолиант, 2009. - 312 б.
Арын Е.М., Кудабаев А.Ж. Павлодарское Прииртышье: энциклопедия. - Алматы: Эверо, 2003. - 678 с.
Бартольд В.В. Извлечения из сочинения Гардизи Зайн аль - Ахбар: прил. к «Отчету о поездке в Среднюю Азию с научной целью, 1893 - 1894 гг.» - Москва, 1973. Т.8. - С. 23 - 63.
Бекейхан Э. Тацдамалы (Избранное). Гл. ред. Р. Нургалиев. Сост. : С. Аккулулы. - Алматы: Казак энциклопедиясы, 1995. - 478 б.
Бекейхан Элихан Шыгармалары - Сочинения / кураст. Султан Хан ЖYсiп (Аккулы). 6 томдык. - 3 том.- Астана: Сарыарка, 2017.- 616 б.
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1985. 416 с.
Горбаневский М.В. Из опыта культурно-исторического анализа топонимии: русские ойконимы // Топонимия и общество. - Москва. - 1989. - С.11-34.
Драверт П.Л. Грот с писаницей на озере Джасыбаи в окрестностях Баян-Аула // Известия ЗападноСибирского отдела Русского географического общества. - Омск, 1930. - Т. VII. - С. 231-234.
Ецсебаев Т.А. Павлодар ещршщ тарихы туралы очерктер: том 1 / бас ред. А. Нухулы. - Павлодар: ПМПИ, 2017. - 188 б.
Ертастщ Павлодар ещрь Энциклопедия / Б.Э. Жакып. - Алматы: «Казак энциклопедиясы», 2013. - 776 б.
Керiмбаев А.Е. Казак плшдеп сакральдi атаулардыц этнолингвистикалык сипаты: 10.02.02: филол. гыл. канд. ... автореф. - Алматы, 2007. - 25 б.
Коншин Н.Я. Казак этнографиясына байланысты ецбектер! - Павлодар: ЭКО, 2005. - 310 б.
Коншин Н.Я. От Павлодара до Каркаралинска. Путевые наброски // Памятная книжка Семипалатинской области. - Семипалатинск, 1901. - Вып. 5. - С. 1-55.
Кепейулы М.Ж. Шыгармалары: 20 т. - Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2006. - Т. 9. - 366 б.
К.631. Т. 1. 1с. 241. П. 1-4, 43-47.
«Казакстанныц киелi жерлер географиясы» жобасына енпзыетш нысандарды iрiктеудiц гылыми не-пзделген критерийлер: ужымдык монография / ред. З.Е. Кабылдинов - Алматы: Атамура, 2017. - 260 б.
Казакстанныц ещрлш касиетп нысандары / жауапты ред. Б. ЭбдiFалиулы. - Астана: Фолиант, 2017. -504 б.
Махмут Кашкари. ТYрiк тышщ сездт: 3 томдык шынармалар жинаFы / Казак тШне аударFан, алFы сезi мен г^1лыми TYсiнiктерiн жазFан А. Егеубай. - Алматы: Хант, 1998. - 600 б.
Муминов А. Культура святых мест в центральной Азии: тема древних героев // Исламская духовность, рациональность и этнокультурные традиции как факторы противодействия религиозному экстремизму: матер. междунар. начу. конф., посв. 20-летию ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. - Астана, 2016. - С. 58-74.
Муминов А.К. Родословное древо Мухтара Ауэзова. - Алматы: Жибек жолы, 2011. - 304 с.
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. - Москва: Наука, 1988. - 187 с.
Рахимов М.И., Шаяхметов Н.У., Батталов К.К. Сакральная география Прииртышья в трудах российских исследователей / Sacral Geography of Region in the Works of Russian Researchers // Bylye gody. - 2018. - Vol. 50, Issue 4. - P. 1406-1416.
РМТМ. К. 853 (Санкт-Петербург). Т. 2. 1с. 7. П. 1-46.
РМТМ. К. 1291 (Санкт-Петербург). Т. 85. 1с. 6. П. 1-6.
Сапаров КТ. Павлодар облысыныц топонимикалык кещстш (казактардыц кещслкл игеру тэж1ри-бесшщ жер-су атауларыщ^ы керша). - Павлодар: «ЭКО» ГЭФ, 2007. - 308 б.
Семенов-Тян-Шанский П.П. Россия: Полное географическое описание нашего отечества. - Санкт-Петербург: Изд. А.Ф. Девриена, 1903. - Т. 18. - 478 с.
Янушкеевич А. Дневники и письма из путешествий по казахским степям. - Алматы: МКА, 2005. - 236 с.
М.И. Рахимов1, К.К. Батталов2, А.Т. Дукомбайев3, К.С. Сапарова4
1 Торайгыров университет, Павлодар, Казахстан
2Astana IT University, Астана, Казахстан
3Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Национальный музей Республики Казахстан, Астана, Казахстан
Историко-культурные аспекты изучения сакральных мест Прииртышья и проблема агиото-понимии
Аннотация. Статья посвящена проблеме агиотопонимов сакральных мест Прииртышья. На территории Казахстана, простирающейся от Алтая на востоке до Каспийского моря на западе, много топонимов, названных в честь святых. В частности, в Прииртышье много топонимов, связанных с именами святых. В связи с этим следует отметить, что Прииртышье является одним из сакральных мест казахского народа с тысячелетней историей. Только изучая священные места, простирающиеся на сто-сто двадцать килметров по обоим берегам по всей протяженности Иртыша, мы можем сохранить традиционную религию. Основой для образования агиотопонимических имен были сакральные персонажи, святые, их пути, которые легли в основу легенд. В народном мировоззрении места, где ступала нога святых, считались сакральными, а места поклонения, построенные для сакральных персонажей, становились важными объектами поклонения.
Ключевые слова: Прииртышье; священное; святые места; агиотопоним; историческая память; национальное самосознание; духовные ценности.
M.I. Rakhimov1, К.К. Battalov2, А.Т. Dukombaiev3, K.S. Saparova4
1Toraighyrov university, Pavlodar, Kazakhstan
2Astana IT University, Astana, Kazakhstan
3L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
National Museum of the Republic of Kazakhstan, Astana, Kazakhstan
Historical and cultural aspects of the study of the sacred places of the Irtysh region and the problem of hagiotomension
Abstract. The article is devoted to the problem of hagiotic understanding of the sacred places of the Irtysh region. On the territory of Kazakhstan, stretching from the Altai in the east to the Caspian Sea in the west, there are many toponyms named after saints. In particular, there are many toponyms associated with the names of saints in the Irtysh region. In this regard, it should be noted that the Irtysh region is one of the sacred places of the Kazakh people with a thousand-year history. Only by studying the sacred sites stretching for one hundred to one hundred and twenty kilograms on both banks along the entire length of the Irtysh, we can preserve the traditional religion. The basis for the formation of hagiotonymic names were sacred characters, saints, and their ways, which formed the basis of legends. In the popular worldview, the places where the foot of saint set foot was considered sacred, and places of worship built for sacred characters became important objects of worship.
Keywords: Irtysh; sacred; holy places; hagiotonym; historical memory; national identity; spiritual values.
References
Alpysbes M.A.. Arshabek T.T.. Kasen E.B.. Keyki E. Kone Koktau. 6ayyrgy Bayanaula baytagynyn tarikhy: monografiyalyk zertteu. [Kone Koktau, history of the 6th bayanaul baytag: monographic survey] (Astana, «Parasat Alemi» baspasy, 2005, 480 p.), [in Kazakh].
Artykbayev Zh.O. Bayyrgy beyneleu onirinin abyzdyk mazmuny: Bayanauyl onirinen tabylgan erte zamandagy beyneleu onerinin tuyndylary mysalynda // Kit.: Almanakh Madeniyet. Kultura. Culture. [Priestly content of ancient fine art: on the example of works of ancient fine art found in the Bayanaul region /Kit.: Almanac Culture. Culture. Culture] (Astana, Kazak gylymi-zertteu madeniyet instituty, 2018, 126 p.), [in Kazakh].
Artykbayev Zh.O. Bayanaul. [Bayanaul](Astana, Foliant, 2009, 312 p.), [in Kazakh].
Aryn E.M., Kudabaev A.Zh. Pavlodarskoye Priirtyshye: entsiklopediya. [Pavlodar Priirtyshye: encyclopedia] (Almaty, Evero, 2003, 678 p.), [in Russian].
Bartold V.V. (Izvlechenua iz sochinenua Gardizi Zain al-Ahbar: pril. k «Otchety o poezdke v Sredniyiy Aziiy s naychnoi tseliy, 1893-1894 gg.». [Extracts from the work of Gardisi Zain al-Akhbar: app. to the «Report on a trip to Central Asia for a scientific purpose, 1893-1894-th"]. Moscow, V.8. P. 23-63. [in Russian]
Bokeykhan A. Tandamaly (Izbrannoye). Gl. red. R. Nurgaliyev. Sost.: S. Akkululy. [Bokeikhanov A. Selected (Selected). GL. Ed. R. Nurgaliyev. Compiler: S. Akkululy] (Almaty, Kazak entsiklopediyasy, 1995, 478 p.), [in Kazakh].
Bokeykhan Alikhan Shygarmalary - Sochineniya / kurast. Sultan Khan Zhusip (Akkuly). 6 tomdyk. - 3-tom. [Bokeikhan Alikhan Shygarmalary - Essays. / assembling. Sultan Khan Zhusip (Akkuly). 6 volume - 3- volume] (Astana, Saryarka, 2017, 616 p.), [in Kazakh].
Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochinenii v pyati tomah. [Collection of works in five volumes]. Alma-Ata, 416 p. [in Russian]
Gorbanevskij M.V. Iz opyta kul'turno-istoricheskogo analiza toponimii: russkie ojkonimy. Toponimiya i obshchestvo. [From the Experience of Cultural and Historical Analysis of Toponymy: Russian Oikonyms and Orthodoxy] M., 1989. P.11-34.. [in Russian].
Dravert P.L. Grot s pisanitsey na ozere Dzhasybai v okrestnostyakh Bayan-Aula. Izvestiya Zapadno-Sibirskogo otdela Russkogo geograficheskogo obshchestva. [Dravert P.L. Grotto with writing on Lake Jasybai in the vicinity of BayaNaul. News of the West Siberian Department of the Russian Geographical Society] (Omsk, 1930. - Tom VII. - P. 231-234), [in Russian].
Ensebayev T.A. Pavlodar onirinin tarikhy turaly ocherkter. [Essays on the history of the Pavlodar region] (Pavlodar, PMPI, 2017, Vol. 1, 188 p.), [in Kazakh].
Ertistin Pavlodar oniri: entsiklopediya / red. B.O. Zhakyp. [Pavlodar region of the Irtysh: encyclopedia/ editor. B.O. Zhakyp] (Almaty, Kazak entsiklopediyasy, 2013, 776 p.), [in Kazakh].
Kerimbaev A.E. Kazak tilindegi sakraldi ataulardyin etnolingvistikalyik sipatyi: 10.02.02: filol. gyil. kand. ... avtoref.[ Ethnolinguistic characteristics of sacred names in the Kazakh language: 10.02.02: philol. science candid. ... author's ref] (Almaty, 2007, 25 p.), [in Kazakh].
Konshin N.Ya. Kazak etnografiyasyna baylanysty enbekteri. [Works related to Kazakh ethnography] (Pavlodar, ECO, 2005, 310 p.), [in Kazakh].
Konshin N.Ya. Ot Pavlodara do Karkaraliska. Putevyye nabroski // Pamyatnaya knizhka Semipalatinskoy oblasti. [From Pavlodar to Karkaralinsk. Travel sketches // Commemorative book of the Semipalatinsk region] (Semipalatinsk, 1901, Vyp. 5. P. 1-55., [in Russian].
Kopeyuly M.Zh. Shygarmalary: 20 t. [Works: 20 t] (Pavlodar: «ECO» ZhShS, 2006. -T.9.- 336 p.), [in Kazakh].
K.631. T. 1. Is. 241. P. 1-4. 43-47, [in Russian].
«Kazakstannyin kieli zherler geografiyasyi» zhobasyina engiziletin nyisandardyi irikteudin gyilyimi negIzdelgen kriteriyler: uzhyimdyik monografiya / red. Z.E. Kabyildinov. [Scientifically based criteria for the selection of objects to be included in the project «Geography of the Holy Lands of Kazakhstan»: a collective] (Almaty: Atamura, 2017, 260 p.), [in Kazakh].
Kazakstannyin onirlik kasietti nyisandaryi / red. B. Abdigaliulyi [Regional sacred objects of Kazakhstan] (Astana: Foliant, 2017, p. 504), [in Kazakh].
Mahmut Kashkari. Turik tilinin sozdigi: 3 tomdyk shygarmalar zhinagy / Kazak tiline audargan, algy sozy men gylymi tusinikterin zhazgan A. Egeubay [Mahmut Kashkari. Turkish Dictionary: 3 vols collection of materials] (Almaty: Hant, 1998, 600 p.), [in Kazakh].
Muminov A. Kultura svyatykh mest v tsentralnoy Azii: tema drevnikh geroyev. Islamskaya dukhovnost. ratsionalnost i etnokulturnyye traditsii kak faktory protivodeystviya religioznomu ekstremizmu: mater. mezhdunar. nachu. konf.. posv. 20-letiyu ENU im. L.N. Gumileva. [Culture of holy places in Central Asia: the theme of ancient heroes. Islamic spirituality, rationality and ethno-cultural traditions as factors of countering religious extremism: mater. international. I'll start. conf., dedicated to the 20-th anniversary of L.N. Gumilyov ENU], Astana, 2016. P. 58-74., [in Russian].
Muminov A.K. Rodoslovnoye drevo Mukhtara Auezova. [The family tree of Mukhtar Auezov] (Almaty, Zhibek zholy, 2011, 304 p.), [in Russian].
Podol'skaya N.V. Slovar' russkoj onomasticheskoj terminologii. [Dictionary of Russian onomastic terminology].(Moscow, Nauka, 1988. - 187 p., [in Russian].
Rakhimov M.I.. Shayakhmetov N.U.. Battalov K.K. Sakralnaya geografiya Priirtyshia v trudakh rossiyskikh issledovateley / Sacral Geography of Region in the Works of Russian Researchers // Bylye gody. - 2018. - Vol. 50. Issue 4. - P. 1406-1416.
RMTM. K. 853 (Sankt-Peterburg). T. 2. Is. 7. P. 1-46, [in Kazakh].
RMTM. K. 1291 (Sankt-Peterburg). T. 85. Is. 6. P. 1-6, [in Russian].
Saparov K.T. Pavlodar oblysynyn toponimikalyk kenestigi: kazaktardyn kenestikti igeru tazhiribesinin zher-su ataularyndagy korinisi. - [Toponymic space of Pavlodar region: reflection of the experience of Kazakhs in the development of space in land and water names] (Pavlodar: ECO GOF, 2007, 308 p.), [in Kazakh].
Semenov-Tyan-Shanskiy P.P. Rossiya: Polnoye geograficheskoye opisaniye nashego otechestva. [Russia: A complete geographical description of our Fatherland] (SPb.: Izd. A.F. Devriyena, 1903. - T. 18. - 478 p.), [in Russian].
Yаnushkeevich A. Dnevniki i pis'ma iz puteshestvij po kazahskim stepyam. [Diaries and letters from travels in the Kazakh steppes]. - Almaty: MKA, 2005. - 236 p.
Авторлар туралы мэлiмет:
Рахимов Мади Илялович - Ph.D., Казахстан тарихы кафедрасыныц ага окытушысы, Торайгыров уни-верситеп, Павлодар, Казахстан.
Батталов Кайрат Канатович - тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент, Astana IT University, Астана, Казахстан.
Дукомбайев Азамат Талгатович - гылым жэне коммерцияландыру департаментшщ гылыми колдау секторынын бас маманы, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университета, Астана, Казахстан.
Сапарова Камеля Сержк;ызы - Казахстан Республикасы ¥лттык музейi корын сактау бeлiмiнiн жога-ры децгейдеп маман, Астана, Казахстан.
Rakhimov Madi Ilyalovich - Ph.D., teacher Department of History of Kazakhstan, Toraigyrov University, Pavlodar, Kazakhstan.
Battalov Kairat Kanatovich - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Astana IT University, Astana, Kazakhstan.
Dukombaiev Azamat Talgatovich - Chief Specialist of the Scientific Projects Support Sector of the Department of Science and Commercialization, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
Saparova Kamelya Serikkyzy - Senior specialist of the department of storage of the fund of the National Museum of the Republic of Kazakhstan, Astana, Kazakhstan.
