36ФИЛОСОФИЯ/ PHILOSOPHY/ ФИЛОСОФИЯ
ХГГАР 02.15.21
¥лытау ландшафтыньщ мэдени символикасы Фарида М. Мусатаева
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттъщ университетi, Нур-Султан, Казахстан
E-mail: [email protected] https://orcid.org/0000-0003-1326-2141 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-199-217
Ацдатпа. Макалада ¥лытаудьщ мэдени ландшафтыньщ жандану Yрдiстерi карастырылган. Кецеслк кезецдеп ец «жасырын» ещрлердщ 6ipi ¥лытаудьщ мацыздылыгын калпына келтiру Yшiн тарихи нысандар туралы кужаттар саяси шешiмдер кабылдау жэне тужырымдамалык мiндеттер децгешнде талданады. ¥лытау ауданында орналаскан тарихи нысандардыц символдык мазмуны калай жацарып, бул нысандардыц туристiк мазмундагы iрi кешендерге кайта калпына келтiрiлгендiгi зерделенедь
Гэуелаздштщ алгашкы жылдарынан eцiрдi ревитализациялау науканы 1992 жылгы ДYниежYзi казактарыныц басын коскан туцгыш Курылтайдан бастау алып, 6Yгiнгi кYнi Алтын Орданыц 750 жылдык мерейтойын атап ету шарасына дейiн жалгасын тапты. Мемлекет тарапынан жYргiзiлген стратегиялык багдарламалар, оныц iшiнде «Рухани жацгыру» аясындагы «Казакстанныц киелi жерлершщ географиясы» арнайы жобасы тещрепнде ¥лытаудыц тарихи-мэдени мацызы бар орындары кайта тYгенделдi. Бiр жагынан, ¥лытау Казак хандыгыныц шацырак кетерген орны саналып, мемлекетллштЩ/ елдштЩ/ 6iрлiктiц нышаны танылса; екiншi жагынан, киелi нысандар кеп шогырланган, этнографиялык туризм элеует жогары ещр.
Автор ¥лытау ландшафтыныц символикасы Yш тYрлi магыналык устаным аркылы: 6iрiншiден/ ¥лытау мемлекеттШктщ бастауы, елдштщ нышаны; екiншiден/ аспан асты муражай ретiнде; Yшiншiден/ туристтш орталык ретiнде карастырып, мэдени элеуетш саралайды.
Аталмыш макала галамтордыц ашык кездерщде жарияланган колжетiмдi мэлiметтер/ мурагат кужаттары/ «Казакстанныц киелi жерлершщ географиясы» арнайы жобасын жYзеге асыру аясында жарык керген ецбектер жэне сарапшылардан алынган терецдет1лген сухбат нэтижелерiне CYЙенген эмпирикалык деректер негiзiнде эзiрленген.
ТYЙiн сездер: ¥лытау; мэдени ландшафт; киелi орындар; естелiк орындар; ревитализация; мемлекеттiлiк; тарихи жады; ужымдык жады.
ХГГАР 02.15.21
Received 01 April 2022. Revised 07 May 2022. Accepted 31 May 2022. Available online 30 June 2022. For citation:
Mussatayeva F.M. The cultural symbolism of the Ulytau landscape //Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 199-217. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-199-217
199
Для цитирования:
Мусатаева Ф.М. Культурная символика ландшафта Улытау // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 139. - №. 2. - С. 199-217. Б01: 10.32523/2616-7255-2022139-2-199-217
Юркпе
¥лытаудьщ мэдени-тарихи ландшафтын ревитализациялау урдю 1992 жылы ДYниежYзi казактарыныц басын коскан алгашкы Курылтайдыц катысушылардыц сапарынан бастау алады. Отандык белгiлi аймактанушы Бахтияр Кожахметовтыц пiкiрiнше/ бул казак руларын кене атамекенге кайта жумылдыруга, бiрiктiруге максатталган тарихи окига (Кан, 2011:231). Курылтайда дYниенщ терт бурышына тарыдай шашылган кандастарды кайтару, казак халкыныц тагдыры мен ата-баба мурасы саналатын ты мэселесi жайында сез козгалганы кездейсок емес.
Жандандырудыц екiншi Yрдiсi казак халкыныц тэуелаздш пен бiрлiкке умтылган арман-мYДеннi айшыктайтын Елбасыныц 1993 жылы «Казакстан мемлекеттышнщ тутастыгы мен халыктар бiрлiгi» монументiн коюмен байланысты. Мундай тYрлендiру егемендiк тацындагы ребрендинг нэтижесi саналып, аз уакыттыц iшiнде ¥лытаудыц ¥лы Дала Елшщ нышаны айналуына ыкпал еттi (Ермаганбетова, 2019:76).
Аталган ею тарихи окига Кенес Yкiметi тусында еткiзiлген салтанатты жиындар пiшiмiнен езгерек. КYн тэртiбiнде бурын-соцды айтылмаган улт курылысына катысты сурактар талкыланды. Сондыктан, ертеден накыш сезге айналган «¥лытау - улт уясы» дегенiмiз - егемещд елде барша казак ултыныц арка CYЙер iргесiнiц/ бас косарлык жершщ барын бiлдiруi.
¥лытаудыц езiндiк киелi кещспк ретiнде танымал болуына ыкпал еткен тагы бiр мацызды фактор - Туцгыш Президент Н.Назарбаевты Хан Ордасы алацында ак кипзге кетерiп «Алаш ханы» етiп улыктау.
Бул макалада ¥лытаудыц мэдени ландшафтыныц жандану Yрдiсiнiц калай болганын, оган кiмдер катысканын, ец белсендi акторлар мен реципиенттердщ кiм болгандыгын карастыргым келедi. Ол Yшiн ДYниежYзi казактарыныц Курылтайы, ескерткiш орнату, сапар орталыгын салу тэрiздi идеологиялык окигаларды талдауды сырткы кенеп ретiнде колдандым. Сонымен катар, одан белек, тарихи жэне ужымдык жады арасындагы кYрделi катынастыц бiр мезгiлде езара байланыстылыгы мен карама-кайшылыгы карастырылган.
Эд^намасы
Макаланыц эдкнамалык негiзiне коммеморация-жады теориясыныц классиктерi Морис Хальбвакс пен Пьер Нора ецбектерi алынган. Автор аталмыш жумыста «Казакстандагы естелiк тэжiрибесi мен орындары» атты авторлар тобымен эзiрленген естелiк концепциясына катысты теориялык зерттеулерге CYЙенедi. Сонымен катар, макала такырыбыныц теориялык жэне практикалык мэнiн ашу барысында мурагат, букаралык акпарат куралдары, «Рухани жацгыру» багдарламасы аясында жарык керген эдебиеттер мэлiметтерi колданылган. Гылыми-теориялык iзденiс нэтижелершщ репрезентативтiлiгiн дэйектеу максатында ¥лытау ецiрiнде мемлекеттiк кызметшi/ гылыми-зерттеу институтыныц маманы, муражай зерттеушiсi жэне жергiлiктi жекеше экскурсия жетекшiсiнен терецдетiлген сухбат алу аркылы жинакталган эмпирикалык деректермен толыктырылган. Макалада автормен 2020, 2022 жылдары далалык зерттеу жумыстары барысында тYсiрiлген фотосуреттер колданылган.
Талкылау «¥лытау - улт улысы»
Гылыми-зерттеу когамдастыгыныц жэне билiк басындагылардыц казак елшщ кене ордасы танылатын ¥лытау мекенiне кызыгушылыгы еткен замандардан бастау алады. Бiр жагынан бул ещр Казак хандыгыныц курылуына негiз салган Буланты шайкасыныц жецiсiмен мэндi болса, екiншi жагынан тарихи мацыздылыгы бар ескерткiштерiмен ынталандырады. Yйреншiктi кецестiк сарындагы ¥лытау метталургиялык казба байлыктары аркасында танымал болганымен, сол кезецнiц езшде Каныш Сэтбаев бул жердiц елдш нышаны ретiнде танылуын «Жезказган ауданындагы кене заман ескерткiштерi» атты ецбегшде жазган. Академик Сэтбаев ¥лытау таулары казактардыц ежелгi саяси орталыгы ретшдеп мацызыныц керсеткiшi - бiр кездерi «казак» тектiлiгiн кураган барлык непзп тайпалар аумактары ¥лытау тауларынан тарагандыгында. ¥лытауда казактардыц ежелгi саяси орталыгыныц болганын осы елкедегi материалдык мэдениет ескерткiштерi де растайтындыгын айтады (Кожамсештов, 2014:7).
¥лытау ланшафтын ¥лы Дала халкыныц жаца тарихи санасыныц жэне дYниетанымыныц калыптастыру саясаты ретiнде кабылдану Yрдiсi 1993 жылдан бастау алады деп нык айтуга болады. Бул жылы мемлекеттiк стратегиялык мацызы бар ею бiрдей окига ¥лытау ещршде еткiзiлiп/ Тэуелсiздiк тацындагы тарихи жадыда мэцгi сакталып калды. Бiрiншiден/ Тущыш Президент Н.Назарбаевты Хан Ордасы алацында ак кигiзге кетерiп/ «Алаш ханы» етш улыктау оныц 1993 жылгы 15 кыркYЙектегi ¥лытауга сапарында етюзьлсе, екiншiден/ осы кYнi ол «Казакстан мемлекеттiлiгiнiц тутастыгы мен халыктар бiрлiгi» монументi ескерткiшiнiц белгi тасын орнатады (Тлеубаев, 2001:6).
Дэл осы жылдыц аягында Елбасыныц «Казакстан болашагы - когамныц идеялык бiрлiгiнде» макаласы жарыкка шыгып, мунда идеологиялык платформаны куру кажетплш женiнде айтылганы кездейсоктык емес. Сонымен коса, Н.Назарбаев ез сезшде Казакстанда турып жаткан азаматтарды тецдшн тек казак халкыныц жэне казак тышщ бiрiктiрушi релiн арттыру непзшде гана iске асыру мYмкiндiгiне ерекше кещл белдi (Назарбаев, 1993:24). Атап айтканда, Тэуелсiздiктiц алгашкы жылдарында улттык идеологиялык басымдыктарды ецсеруде ¥лытаудыц символикалык географиясы кецiнен колданылды. Тiптi бул ещр мемлекеттщ экiмшiлiк орталыгы атану мэселесi де карастырылган:
«1993 жылы Елбасы ¥лытау ецрте келгенде осы аймацты астанага ауыстырмацшы болды, бiраз царап, саралап кердi. ¥лытау цаншалыцты киелi жер болса да, елорданы цуруга келмейтшн тустд^ себебi су тапшы, таулы аймац, келЫ жолдарына да ыцгайсыз» (мемлекеттж цъlзметшi).
Казак жершщ кщдш болып табылатын ¥лытау ецiрi мемлекеттщ ресми назарына Н.Назарбаевтыц 2014 жылгы сапарында туындаган «¥лытау терiндегi сухбатынан» кейiн алына бастады.
«дрине, Улытауды мемлекет децгешнде жацадан ашуга, жацадан улыцтауга туртт болган Елбасыныц 2014 жылы берген мацаласы. Казац журтына Улытауды билЫ тарапынан дэрттеудщ ек толцынын атап етуге болады: бiрiншiсi - 2014 жимы Елбасыныц сухбаты, ектшт - 2019 ж^1лы К-Ж.Тоцаевтыц форумдагы сейлеген сезi. Бiрiншi толцын Казац хандыгыныц 550-ж^\лдыгын етшзуге туртк болса, екiншiсi - Алтын Орданыц 750-ж^1лдыгын атап етуге ыцпал еттЬ (мемлекеттж цъlзметшi).
Тущыш Президент сухбатта ¥лытаудыц улт тарихында алатын орнынан бастап бYгiнгi куннщ даму жоспары, экономика, ты, дш, мэдениет секiлдi мэселелерге токталып етедь Ол ез сезшде казак даласыныц терт бурышындагы киелi жерлердi атай келе, «дегенмен ¥лытаудыц орны бiр баска» деген уйгарымга токтаган. Сонымен катар, Елбасыныц
Эyлиебyлакl жаFасындаFы сyxбат соцында Yлытаy даласын ата-бабалар жолымен жэне Мэцплш Ел идеясымен тоFыстырады (ГyFан т1л, 2014: 4). Гущыш Президенттщ YлытаyFа катысты кундылыктык баFдарларды стратегиялык идеологиямен Yйлестiрyiн оныц улттык-мемлекеттiк курылыстыц ерекше нышаны ретiнде кабылдаyы деп танyFа болады.
2014 жылFы Елбасы сyxбатыньщ жариялымынан соц эр сала мамандары Yлытаy eцiрi жайында кeптеген зерттеyлерiн жарыкка шыFарды. Оларды сараптаy барысында Yлытаy этимологиясына катысты бiрнеше пiкiрдi калыптастырyFа мYмкiндiк бердi. ЛлFашкы пiкiрдi философ Fалым Fарифолла Есiм Yлытаy терминi «улыктау» сeзiнен пайда болFан деседi: <^здщ казiр <^лытау» деп атап жYрген eцiрiмiздiц атаyы тшелей Жошы xанFа жэне одан тараFан xандардыц yлыктаyына катысты, сонда <^лытау» деп жYргенiмiз таyFа емес, xандарды yлыктаyFа катысты мэселе» (Есiм/ 2014: 10). БyFан катысты екiншi пiкiрдi отандык жазушы Батырбек Мырзабеков Нук ПаЙFамбар заманнындаFы тариxи ацызбен байланыстырып, Yлытаy - бул топан су астынан тeбесi килтиFан таулардыц бiрi болFандыктан Yлы жер атауы берыген деседi. Лл арxеолог К,абдол Эуезовтьщ пiкiрiнше/ Гумар патшайым бастаFан парсыларFа карсы шайкас Yлытаy етегiнде eткендiктен осы мекендi Yлт уясы, атаконыс ретiнде кабылдап кеткен делiнген.
Мемлекетик кызметшi 2010 жылы Yлытаyдыц символикалык мэнiн кайта реттеу Yрдiсi жYргiзiлгендiгiн айтады:
«Бул оpайда уш сuмвол басты назаpга цойылды: хандъщ - 6uaík - халыщ. Kßöip алацда ^съж ханныц пpототuпi тyp, тацбалы тасты щойдыщ, осъмайша mуpuсmmep кeлгeндe бул жep Хан Оpдaсы болгандыгын œ3myi KepeK. Мэсeлeн, Тypкiстан Kaзaщсmaнныц бipeгeй дiнu оpталъlгъl, щай жepiнe аящ баспасанъв дiнu жазжундагы жасалган зammapды, Жiбeк Жолъíмeн байланыстыгын квpeä3. Сол сeкiлдi, Yлыmaу да вз аpхuтeктуpасъжeн, дтайн жобасъíмeн, aббamaндыpу жyжысmapы толъlгъжeн хандъщ концeщuясъжeн щamapлaс жypуi щaжem. Yлыmaугa таpuхu мэpтeбeсiн квтepу ушт таpuхu кeлбeт 6epy жащсатында жасанды балбал тастаp, ^съж хан алацы, бamыpлapдыц макeттepi жасалып цойълды».
Осылайша, Yлытаy мемлекеттШк пен xандык билш институты курылуыныц бастауы ретшде кабылданып, келешек урпакка елдш нышаны ретшде дэрштелу тшстш аныкталды.
Алайда, сарапшыныц птршше, Yлытаy тeцiрегiндегi eзгерiстер саясаттандырылмай, тек экономикалык тyрFыда карастырылFаны жeн:
<^UAÍK mapaпынaн Yлыmaугa квцы аудаpу ypдiсiн «дeсовeтuзацuядан» гвpi «дepуссuфuкацuянъlц» бастауы дeп айтуга болады. Сeбeбi, буганга дeйiн Совeт YmMerni заманында Алтын Оpда та-цы^^ы жайында свз щозгалжайтын. Алтын Оpда нeгатuвтi цабълданды, басщыншы, Русь жepлepiн жаулап алган жоцголдаp peтiндe танъматын. Бipaщ, То-^aee вз свзiндe Yлыmaуды сaясammaндыpжaй, тeк эконожпка, туpuзждi дамытуга, щазащ mapuхын насшаттауга басъждълыц танытады. Квбiсi Жошы хан Шыцгыс ханныц ул^н улы eKemн, оныц осында жepлeнгeнi жайында бл щоймайды. Егep дe 6í¡ Жошы хан цундълыгын хaлъщapaлъщ дeцгeйгe квmepсeк, кeлушiлep агыны да улгаяды. Yлыmaуды Алтын Оpданыц нeгiзiн щалаушы pemiндe жащтаныш тутуга толыщ цацъжъв 6ap, кueлi жep pemiндe баpша элeмгe паш emугe жужкшдт туып отъip» (жeжлeкemmiк цъíзжemшi).
Аудажа xалык кызь^шыльтш арттыру, тyристтердi тарту жэне оларFа колайлы жаFдай жасау жолдары жерплшп ортаны кeрiктендiрy аркылы жYзеге асатындь^ы белгШ. Лл ол e3 кезегшде кыруар каржыны, жумыс ^шш талап етедь Осы орайда Yлытаyды гаркейту мэселеа тек билiк тарапынан Fана емес, мYделлi тараптар есебiнен шешыетш аныкталды:
«Квбiнeсe uнвeсmuцuя ap^bwbi, щa¡ip басща жащта mypаmын осы жащтыц mужалаpы да 6ap, облыс экiжi дe квжeкmeсeдi - спонсоpлыщmыц 6ípaó бвлт Yлыmaугa бвл^д^ «Kaзaщжыс»
та 6op. Мэсeлeн, Ke^ip жepiнiц myмасы, цогам кíайpаmкevi, ipi 6rnHecMeH МаpгY^ан Сeйсeмбай аyданда мeшim салды. Осы жepдe myьíлган жepлeсmepдiц бшта жылына 500 млн-га дeйiн айналым жасайды eKeH. Олаpдыц ф^масы астанада болса да, зацды mipKeyi ¥лыmаyда, ягнu 40-50 млн салыц сомасы бiздiц аyданга mYсeдi» (мeмлeкemmiк цьíзмemшi).
ЖоFаpыда айтылFандаpды тушндей келе, Yлытаy e^prn^ инфpакypылымын жандандьфу, таpиxи мацызы баp ескеpткiштеpдi оpналастыpy Ypдiсiн, 6íp жаFынаH/ немiс элеуметтанушысы n^prep мен немiс псиxологы ^Лукманныц «Шынайылыкты элеyметтiк кypылымдay» теоpиясына жанастыpyFа болады. Faлымдapдыц зеpттеyiнше/ жеке институционалды iс-эpекет жалпыFа бypмаланy аpкылы таpалып/ дэл yакыттаFы шынайлык бypыцFы тYсiнiктеpден элдекайда жакыныpак кабылдана бастайды (Беpгеp/ 1995:81). Баскаша айтканда, мYДДелi топ жалпы^а жаца шынайылыкты оpнатыП/ элеyметтiк оpтаны жацадан кypылымдайды. Екiншi жаFынаH/ фpанцyз философы M.Xaльбвaкстыц «Yжымдык жэне таpиxи жады» ецбегшдеп тyжыpымдамасымен сэйкес келедь Оныц айтуы бойынша, кандай да 6íp окиFалаp аFымында ужымдык санада бypыцFы естелiктеpдiц бетi ашылып таpиxи жадыFа уласады. Ал ол eз кезегiнде жаца окиFалаp мен онымен байланысты жаца естелiк оpындаpын ашyFа мYмкiндiк беpедi (XальбвакC/ 2005:12).
^нымен катаp/ мэдени ландшафтты жандандыpy мен кepкейтy жyмыстаpыныц каpкындылыFЫ/ бipiншiден/ pyластык катынастаpдыц бекемдiлiгi; екiншiден/ жеpшiлдiк сезiмдеpдiц басымдыFынан; YшiншiдеH/ жеpгiлiктi экiмдiк баскаpyшысы беделдiгiнiц децгейiне байланыстылыFы мэлiм болды.
¥лытау - ашыц аспан асты муражай
Tаpиxи xpонологияFа YЦiлетiн болсак, казipгi Казакстан аyмаFында оpналаскан жэдiгеpлеpдi мамлекет коpFаyына алу алFышаpттаpы 1949 жылдан басталFан. 1949 жылFы 17 акпанында Казак KCP Mинистpлеp Kецесiнiц «Mэдени ескеpткiштеpiн коpFаyды жетiлдipy шаpалаpы тypaлы» №133 каулысы шыкса, кешн 1974 жылFы 7 маусымында «Mемлекеттiк KоpFаyFа енетiн Казакстанныц сэулет ескеpткiштеpi тypaлы» №338 каулысы жаpык кepедi. Yлытаy атауы алFаш pет 1982 жылFы 26 кацтаpдаFы «Республикалык мацызы баp Казак KCP таpиxы мен мэдениет ескеpткiштеpi тypaлы» №38 каулысында колданылFан (Казак KCP Mинистpлеp Kецесiнiц 1982 жылFы 26 кацтаpдаFы №38 каулысы/ 1982). Myнда аталFан ауданда оpналаскан тоFыз аpxеологиялыK/ сэулет кypылыстаpы - Бескамыp калашыFЫ/ Жошы xаH/ Алаша xан/ ДYзеH/ Лабак кесенелеpi/ Домбауыл салттык FимаpатЫ/ Айpанбай кYмбезi/ Mакат саFанасЫ/ Kетебай кYмбезi мемлекет коpFаyына алынFан. Казакстанныц зайыpлы мемлекет аталуыныц каpсацында 1990 жылы 29 каpашада Казак KCP Mинистpлеp Kецесiнiц №466 каулысымен «^лытау» улттык таpиxи-мэдени жэне табиFи коpык-мypaжaйы» pеспyбликалык мемлекеттiк казыналык кэсiпоpыны кypылады (Еpмаганбетова, 2017:41). Осылайша бYгiнгi кYнi коpык-мypажай кypылымы 25 кешен оpналаскан жалпы кeлемi 147246 мыц гектаpды кypайтын аумакты алады. Yлытаy eцipiнiц аyмаFында эpтYpлi yакыттаFы pесми тipкелген 337 ескеpткiш баp/ оныц 282-сi <^лытау» коpык-мyзейiнiц таpиxи-мэдени каpтасында кepсетiлген (KlаpаFанды облысы (Yлытаy)/ 2019:184).
CоцFы мэлiметтеp бойынша бYгiнгi кYнi Yлытаy e^pi^H жалпыулттык децгейдегi тiзiмге 12 нысан кipедi: 1. Айpанбай (БескYмбез) кесенеа, XIX Fасыp; 2. Аяккамыp кесенеа, XI-XII Fасыpлаp; 3. Алаша-xан кесенеа, XI-XII Faсыpлap; 4. Жошы xан кесенесi/ XIII Fасыpдыц I-шi жapтысы; 5. ДYзен кесенесi (ЖYЗден)/ 1863-1866 жылдap; 6. Домбауыл сaлт-жоpaлFы кypылысы, VIII-IX Faсыpлap; 7. Лабак кесенеа, XIX Faaip; 8. Kетебaй кесенеа, 1898 жыл; 9. БолFaн-aнa кесенеа, XII-XIII Faсыpлap; 10. Бaскaмыp калашы^ы, IX-XII Faсыpлap; 11. Maкaт кесенеа, 1923 жыл; 12. Акмешгг эулие кешеш, XIV-XV Faсыpлap (Казакстан Республикасы
Мэдениет жэне спорт министршщ 2020 жылгы 14 сэуiрдегi № 88 буйрыгы, 2020). Бул тарихи-мэдени мацызы бар нысандар 2017 жылдан «Рухани жацгыру» багдарламасы «Казакстанныц киелi жерлершщ географиясы» арнайы жоба аясында зерделенiп тiзiмге алынган. Осы ретте гылыми-зерттеу институты маманымен кездесу барысында алынган сухбатка суйенсек, «жалпыулттъщ тiзiмге енген орындар - бул тутас халъщпен толъщтай мойындалган, кепке мэлiм болган, еш талассъ\з, сезаз киелi деп танъ\латын улттъщ цундълыгы жогары жерлер» делшедь Гылыми маманньщ айтуынша, киелi орындарды зерттеу, iрiктеу кезщде халык арасында кептен таралган ацыз-эцпмелерге суйенген:
«СебебI бiрiншiден, бул саяси багдарлама; екiншiден, эр галът эртyрлi талцъмайды, ез зерттеу тацырыбын жазады, бiракí ортац пкр жоц. Ал ацъlз-эцгiме деген царапайым журтшълщца тydmктi жэне жещл цабъ\лданады, туризмдi жэне кш елкенщ шш-сыртцы туризмт дамытуга септтн тигiзедi. Мацызы бар орындарды халъщ анъщтайды, оны ешбiр эшм де, президент эшмдт де шешпейдI тек халъщтыц тацдауы арцыглы iрiктеледi».
Эрине, халыктыц кепшышмен усынган нысандарга катысты ауызек ацыз-эцпмелер тарихи деректермен, шежiремен байланыстылыгын Институт жанындагы Гылыми-сараптамалык топ дэйектеп корытындылайды. Маманныц баяндауынша, жобаныц максаты умытылган тарихты, халык жадысын кайта жандандыру болгандыктан комиссияга келiп тускен барлык усыныстар каралады. Осылайша жоба аясында халык естелштершщ аркасында улттык тарихимыз жацадан жазылып, жацадан карастырылып жатыр. Туптеп келгенде, киелi жерлер субъективтi бiр адамныц немесе мYдделi топтыц шешiмi аркылы тацдалмай, ортак объектiвтiк принцип жэне репрезентативтш зацдылык аркылы тацдалгандыгы аныкталды.
Халыктык жадыда сакталган естелiктермен тарихты жацгырту YPДiсi француз галымы М.Хальбвакс бойынша ужымдык жады мен тарихи жады арасындагы шекара ете нэзш, эрi сезiмтал екендiгiн тагы да айкындайды (Хальбвакс, 2005: 22). Философтыц айтуынша, тарихи жады бiрiцFай цифрлар, кургак деректер мен эрсiз тулгаларга толы. Тарихи окиганыц болган орны мен накты сюжетi/ оган катысты iрi ерлiк iстер баяндалганымен, окырман эсерленiп/ кез алдына елестету киындыкка согады. Ал ужымдык жады алып тулгалардыц кимыл-эрекет бейнесiн/ тыц мшезш, кептiн ортасында тараган <трЬ> эцпмелерш баяндау аркылы тарихи деректерде кездеспейтш маглуматтарды кайта жацартады. Осылайша, ужымдык жэне тарихи жады бiр-бiрiн толыктырып, кейде бiр-бiрiне ащсш, кейде керкшше карама-кайшы келедi. ¥жымдык сана сол тарихи кезецнщ мацыздылыгын танып, оны келеа урпакка аманат етуге тырысады. Сондыктан ужымдык сана акпарат иелершщ бiрiздiлiгiне карай шектеулi мерзiмде гана емiр CYPуi мYмкiн. Сол себепп, «Касиетп Казакстан» багдарламасы кiшi топтарда, ужымдарда гана белгiлi нысандардыц шеки шецберлерш Yзiп/ кепшiлiкке масштабтау жэне тарихи санада бекггуге максатталган.
Сонымен, Караганды облысында 23 киелi орындар орналаскандыгын ескеретiн болсак, бул жалпы белiнiстен ¥лытау еншiсiне жартысынан кеп Yлесi тYCсе (52,2%), барша 250 республикалыктан 4,8% енедi. Ал Караганды облысыныц жергiлiктi мацызы бар тарих жэне мэдениет ескертюштершщ мемлекеттiк тiзiмiне 1538 нысан енсе, оныц 3584 (23,3%) немесе терттен бiр белш ¥лытау ауданында орналаскан (сурет-1) (Караганды облысыныц эюмдшнщ 2020 жылгы 17 карашадагы № 73/01 каулысы, 2020).
¥лытау ауданында орналасцан республикалъщ жэне жергтжтг мацызы бар тарих жэне мэдениет ескертюштертщ саны
400 200 0
191
10
калак^рылысы жэне архитектура
141
археология
20
ансамбль мен кешен
4
2
киелi объекп монументпк енер К^рылысы
Республикальщ децгей ■ Жергшкп децгей
2
Жогары аталган деректерге CYЙене келе, ¥лытау ецiрi Караганды облысы шецберщде гана емес, барша мемлекет дэрежеде ерекше орын алатындыгы жэне казак журты елдiлiгiн сактап калуына елеулi Yлес коскандыгын атап етуге болады.
Айта кететiн жайт, ¥лытау 2014 жылы кабылданган Казакстан Республикасыныц мэдени саясатыныц тужырымдамасына сэйкес алты непзп туристтiк кластерiнiц бiрi - «Табигат пен кешпендi мэдениетiнiц бiрлiгi» кластерше енетiндiктен/ бул аймак дала еркениетшщ бiр белiгi ретiнде саналады (Казакстан Республикасы Президентiнiц 2014 жылгы 4 карашадагы № 939 жарлыгы, 2014). Кешн, 2017 жылы аталган кластер тiзiмiне «¥лытау» улттык тарихи-мэдени жэне табиги музей-корыгы, ¥лытау мемлекетлк улттык табиги каумалы туристiк кызыгушылык тудыратын орындар катарына коскан (Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2017 жылгы 30 маусымдагы № 406 каулысы, 2017).
Осылайша, Тэуелсiздiк жылдарында ¥лытау аумагындагы мацызды нысандарды тYгендеу/ сараптау жэне саралау жумыстарыныц нэтижесi 2016 жылгы 24 тамызда QazaqGeography уйымы мен КР Yкiмет мYшелерi «Жошы хан» тарихи-мэдени орталыгы курылысыныц бастауына уйыткы болады (Агымдагы жылдагы бiрiншi кездесудщ нэтижелерi QazaqGeography жэне ¥лытау корык-муражайы, 2017). Ал К-Ж. Токаевтыц катысуымен еткен «¥лытау 2019» халыкаралык турислк форумыныц корытындысы ¥лытаудыц туристiк элеуетш одан эрi арттыруына жол салады (Мемлекет басшысы «¥лытау 2019» халыкаралык турислк форумыныц жумысына катысты, 2019).
БYгiнгi кYнi Сапар орталыгыныц курылыс жумысы толык аякталган жэне салыну барысы бiрнеше жагдаяттарга толы:
«Орталыц Казацстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлтшц улгшк жобасы болгандыцтан оныц курылыс эдт, тyр-келбетi Крзацстандагы салынган Сарайшыц пен Тамгалы тас жанындацы гимараттарга уцсас. Алайда, цурыыысца тапсырыс берушi цорыц директоры болгандыцтан, ол Улытауды басцаларынан езгеше етт керсететт езтдЫ бiр идеяларын усынды» (муражай зерттеушiсi).
Сонымен катар, мундай гимарат салынуына да галымдар тарапынан жэне халык арасында талай дау-дамайлар кезкескендш байкалады:
«Курылыс ендi басталганда Орталыцца цатысты эртyрлi ой-пкрлер болды. Олардыц штде царсы пшр айтцандардыц бiрi археологтар. Улытаудыц ец цасиеттi деп саналатын, жалпыулттыц тiзiмге крген - бул дулиетау шыцы. Оган ец жацын объект - осы Сапар орталыгы. Мэселен, археолог Эмма Радиковна «тарихи жерлерде мундай гимараттар салынбауы тик, себебi олар шынайы келбетт, езтдЫ цасиеттшгт жогалтады» деген пшр цалдырады. Екiншiден, жергiлiктi халыц келушыер саныныц артуына байланысты Улытау
205
туризм орталыгына айналып, кешн аудан эк1мшыт атауынан айырълып цалады деп сескенедi» (муражай зерттеушiсi).
¥лытау ещршщ киелi жерлерiне зиярат жасауга сураныс артуына байланысты жэне оныц мемлекетллш белгiсiн дэрiптеу максатында туризм инфракурылыс децгейiн дамыту кажеттiлiгi жылдан жылга езектi болып келедi. Материалдык базамен катар тшси туристтiк багдарлар, жолнуска мен арнайы экскурсия жетекшiлерiн даярлау, кызметтер топтамасын эзiрлеу бiлiктi мамандар тартылуын кажетсiнедi. ¥лытау кешенiнiц аксиологиялык кагидаттарын халыктыц сол жерге киелi мYДДесiне икемдеп, езiндiк дара символикалык мацыздылыгын куру керек.
«¥лытаудыц эр объекткте царасты езтдЫ жагдаят нарыгы бар. Мысалы, Теректг балалы бола алмай жургендер сэбилi болуын сурайды, жануя жагдайын жацсарту ниетiмен келедi. Хан Ордасына депутаттар, улкен басшылар келт жатады, олар тагын сацтап цалу ушт немесе цызмет жолъм ашылсын, беделiм артсын деп тыеп жатады. Ал Эулиетау -эмбебап орын, оныц шыцына кетерщ бiраз куш пен шыдамдълыцты цажетстеттдЫтен барлыц тыектер орындалады деп сенедi» (муражай зерттеушю).
Алайда Жошы хан кесенесшщ жанына осы уакытка дешн зират салу практикасы орын алып келедь Республикалык мацызы бар нысандар мемлекет коргауына алынса да, кей ру урпактары (Кшкбай, Жаугашты) осы аймакты ел арасында шартты тYрде иемденш, жерлеу рэсiмдерiн еткiзiп жYP (1,2 сурет).
Сурет 1. Жошы хан кесенесшщ алдьщгы жагына салынган зираттар, Жаугашты руыныц урпактары (1996, 2003 жылдары)
Сурет 2. Жошы хан кесенесшщ алдыщы жагына салынган зират, Киiкбай руыньщ
урпагы (2019 жыл)
«Жошы хан Keœmсщ жанына з^ат салy npактшасы бYгiн гана eмeс, XVIII гась^дан басmаy алады. Bypbi^bi заманнан сол аyмацmы аpгыннан mаpайmын Кuiкmi pybi вз жepiмiз дen бeлгiлeгeн eкeн. Ацызга ^üe^eK, квп баmыpлаp жоцгаpлаpга ^pai Вуланты шащасында мepm болып, сол жepдe квмiлгeн eкeн. Keüm Kemrnpbi хан осы вцipдi баmыpлаpдыц Ypnацmаpына бвлт, dp эyлem з^ат салyга кeлiсiм бepгeн eкeн. Сол yакíыmmан бастап dp py жepдi meлiмдen, бYгiнгi KY^e дeйiн вз ата-бабасыныц цасына жepлey pэсiмiн втшзт кeлeдi. Keü mаpuхu факmiлep бip-бipiмeн сэй^с кeлмeyi MYMкiн, цай жep кiмгe тшсш болгандыгын mepeц зepmmey KepeK, каpmага mYсipy KepeK. Bipакí хальщ аpасында осындай ацыз-эцгiмeлep mаpаган» (мYpажай зepmmeyшiсi).
Capaпшыныц айтуынша, тapиxи оpындap/ объектiлеp коpыктыц теppитоpиясынa кipетiндiктен/ мундай YPДiске жеpгiлiктi эюмшыш тapaпынaн xaлыккa айтылып, тыйым салынып отыфады. Бipaк, зац жYзiнде немесе кандай да 6íp кужатка жaнaстыpып, зиpaт сaлмayFa тYпкiлiктi ^pai тypa алмайды. Дегенмен, киелi оpындap мацына зиpaт салу пpaктикaсыныц жаксы жaктapы да бap.
«Мундай npакmuка Жошы ханныц mаpuхmа алатын оpнын, оныц цасшттшгт, кундьльщтьщ кeлбemiн жогалтпайды, eш зшнын muгiзбeйдi. Егep Keœ^ мацына -^огамдьщ гuмаpаmmаp салынса, эpuнe, ол сол жepдiц mаpuхuльщ обpазына нуцсан кeлmipyшi eдi. Bip жагынан, зupаmmаp салынганныц ар^ат^а, аpyа^mаpга бата жасап кeлyшiлepдiц ар^ат^а кeсeнeлep вандалызм^н аман щлган шыгаp» (мYpажай зepmmeyшiсi).
Жотарыда айтылганга жэне келушiлердiц расымен де тарихи-мэдени нысандарта нуксан келтiргендiгiн кернею тYрде мысал келтiруге болады (3 сурет).
Сурет 3. Жошы хан кесенео кiрпiштерiне ^ашалып жазылган жазулар
Сол себепп «¥лытау» кешенiнiц жанынан сапар орталыты ашылтандыктан касиеттi нысандар мемлекет децгейiнде мукият кадаталанып, толыктай коргауга алынуы тиiс.
Алдаты уакытта сапар орталытыныц, «¥лытау» корыты мамандарыныц алдына койылган мiндеттер мен максаттар кеп.
«2018 жълы кей улттыц салт-дэстурлер, мэселен, «Къмъвмурындыц» ЮНЕСКО-ныц Адамзаттыц материалдыц емес мэдени мурасыныц репрезентативтж тiзiмiне енген болатын. Ендi ауцъмды жоспарлардыц бiрi - бул ¥лытау мэдени ландшафтын ЮНЕСКО материалдыц мура тЫмте кiргiзу. Екiншiден, туристтЫ багыттар дайындап, оган цатысты барлыц цажеттi жагдайды жасау, арнайы гидтердi даярлау. Yшiншiден, тарихи-мэдени орындарды цоргау бойынша жобалар эзiрлеу: ацпараттыц тацтайшалар цою, абаттандыру жумыстарын ЖYргiзу, цосъмша цайта ецдеуден етшзу» (муражай зерттеушiсi).
Жотарыдатыларды корытындылай келе, ¥лытау айматында орналаскан республикалык мацызы бар нысандарды ру немесе адам есiмдерiмен тацбалау, жанынан зират салу практикалары жергШкл эюмштк пен туртылыкты халык арасында тYсiнiспеушiлiк бар екендшн дэлелдейдь Сонымен катар, бул - халык тарапынан тарихи-мэдени орындардыц коргауга турарлык киелiлi мен касиеттiлiгi жайында хабардарлытыныц темендiгiн жэне кундылыктык децгейiн мойындамауын керсетедi.
«¥лытауга бардыц ба, улар етш жедщ бе?»
¥лытаудыц туризм элеуетш арттыру мэселесi Казак хандытыныц тарихы мен мэдениетiн кайта жацтыртумен тiкелей байланысты. Осы орайда 2013 жылты 5 маусымда Л.Н.Гумилев атындаты Еуразия улттык университетi iргесiнде еткен ¥лттык тарихты окыту бойынша ведоствоаралык комиссияныц кецейт1лген отырысында бурыцты Мемлекетик хатшы Марат Тэжин «ХП-ХГШ гасырларды цамтитын Шыцгыс хан империясы мен оныц мурагерлерi ЖYйесiндегi Казац даласыныц тарихы барынша муцият зерделеудi цажет етедi» деп басып айткан болатын (Из выступления Государственного секретаря Марата Тажина, 2013). Кешн тарихшылардыц Казак хандыты Алтын Орданыц iзiн басушы мурагерi ретiнде жацаша дэрiптеп/ оныц курамына енген 92 рудыц 20-сы казак ултына тиесiлi екендiгi тужырымдалды (20). Казак мемлекеттiлiгiнiц калыптасу жолын терец зерделеу максатында 2015 жылы Казак хандытыныц 550 жылдык мерейтойды да ¥лытаудан бастау алды. Тарих татылымындаты
208
мундай бетбурыс мYдделi топтар арасында ¥лытауда орналаскан Шыцгыс ханныц улы Жошы хан кесенесшщ танымалдылыгын арттыра тYсri.
Жекеше экскурсия жетекшiсi Жошы хан, Алаша хан мен Домбауыл кесенелерi халык арасында эркашан сураныста болгандыгын жэне СОУГО-19 пандемия зардабынан шет елдерге шыгу мYмкiндiгi шектелген кезецдерде келушiлер агыныныц есейлегенiн айтады. 0лкетанушы кесенелерден белек соцгы бес жылда Акмешгг эулие шыцы (Эулиеата тауы) тек казакстандыктар арасында гана емес, шетелдштердщ кызыгушылы артканын белгiлейдi:
«Мен ЖYргiзген экскурсияда Белоруссия, Украина, Ресейден келген саяхатшылар болды. Соган цараганда дулиетау цасиеттыт жайындагы эцгшелер шет ел асцандыгын бiлдiредi. Таудыц шыцына кетершп, шатыр ттп, бгр тYH тYнеп цайтады. дулиетау туралы ацыв-эцгiмелер ете кеп. Бiрац халыц арасында тарап, кепшшк арасында езектi саналатыны - бул жергiлiктi бацсы Бацберген Ляшевтщ тYсiне крген аяндары желктен тараган ацывдар» (жекеше экскурсия жетекшк^.
Эдебиеттерде кещнен таралган ацыздардыц бiрi бойынша Эулиетау басында Зердеш бабага (Заратустра) Жаратушыдан аян тYCкен жэне кудай жолына тYсуге шак,ырган (Шуптар, 2016: 44). Тагы бiр ацыз сарынында Асан кайгы iздеген жер жаннаты Жеруйык осы ¥лытау елкесi танылып, таудыц биiк шыцында жерленген. Ендi бiр халыктык киял-гажайып мысалдарында Эулиетау шыцы - аспан мен жердщ уштасатын орны болгандыктан, Жаратушымен сырласып, рухани тазаруга мYмкiндiк алатындыгы айтылган (Казак халкыныц тарихи тулгалары, 2011:138).
Баксы Бакберген Аяшулыныц тYсiне енген аян бойынша тау басында жета сопы-шипагер: Сапар эулие, ^лсара ана, Мурат ата, Тана ана, Кали ата, Ырза ана, Турсын баксы жерленген екен. 1997 жылы жергiлiктi халык колдауымен Б.Аяшулы Эулиетаудагы жетi эулиеге белы тастар орнаткан (4, 5 сурет) (Касиеттi Эулие тау, 2018).
Сурет 4. Б.Аяшулыньщ Эулиетауда К,али-Ата сопыга к,ойган тасы
Сурет 5. Б.Аяшулыныц Эулиетауда Тана-Ана мен Мурат-Ата сопыларына койган
тасы
Демек, Эулиетау туралы ацыз-эцгiмелер бiздiц заманымыздаты емш^ баксы аркылы жацашаланып, оныц дацкын жергiлiктi халык ездiгiмен/ ез кYшiмен жацтырткандыты байкалады. Кейiн аталмыш таудыц танымалдылыты ¥лытау елкесiнен барша Казакстанта таралып, мемлекет тарапынан ресми тYрде аббаттандыру шарасы еткiзiледi. 2007 жылы тау шыцына кетерiлетiн жалтызаяк жол жасалып жэне эулиелердiц дене топырактары тастармен коршалып, Едiге шыцында кабiр тастары орнатылады (6-сурет) ((Касиеттi Эулие тау, 2018).
Сурет 6. Ед^е шыцында орнатылган Ер Едiге мен Токтамыс хан кабiрлерi
Эpине, aтaлFaн жетi сопылapдыЦ/ Едiге эмip мен Токтамыс xaH CYЙектеpi дэл сол ¥лытау таулы сiлемiнде жатканды^ы жайында накты тapиxи деpектеp жок. БipaK/ жеpгiлiктi xaлыктыц eзiндiк салты бойынша нык сенiммен айтатын ауызек aцыз-эцгiмелеpi кeпшiлiкке тapaп/ <rnpi» естелш pетiнде кабылданады.
Жеpгiлiктi мYДДелi тyлFaлapдыц жасанды тYpде ужымдык естелiктi кaлыптaстыpып/ OFaн xaлыкты сендipiп/ киелi жеpге зияpaт ету пpaктикaсы фpaнцyз тapиxшысы Пьеp Hоpaныц «Естелш оpындapы» жобасына сэйкес келедi. Hоpaныц аныктамасы бойынша естелш оpындapы eздеpiнiц символдык мaFынaсы бойынша Yстемдiк ететiн (доминиpyемые) жэне Yстемдiк етyшi (доминиpyющие) оpындap деп ею кapaмa-кapсы элементке ие (Hоpa, 1999:39). Бipiншi жaFдaйдa бул улттык немесе экiмшiлiк билiкке катысты салтанатты жэне тaцFaлapлык оpындap жэне шбшесе салтанатты немесе pесми pэсiмдеp Yшiн колданылады. Адaмдap мундай оpындapFa белгШ 6íp тyлFaлapFa pесми кypмет кepсетy немесе мемлекеттiк мацызы бap iс-шapaны eткiзy Yшiн eздеpiнiц еpкiнен тыс келедь Екiншiсi - паналау оpындapы, «ужымдык жадыныц» киелi жеpлеpi/ улттык мypaныц мэнi бap оpындap/ yh^ зияpaттap. Бул оpындap жеке кayымдaстыктapдыц жYpегiнде <rnpi» естелiкке ие жэне заманауи тэжipибеде ец Yлкен кундылыкка ие.
П.Hоpaныц «Естелш оpындapы» зеpттеy жумысында eткен окиFaлapFa емес, олapды бейнелеуге кызырушылык танытканын анык кepсетедi. Ол Yшiн есте сактау оpны физикалык, топогpaфиялык оpын FaHa емес, сонымен кaтap жекелеген кayымдaстыктap мен aзшылыктapдыц жады мен оны кабылдауынд^ы символдык мэндi кepсететiн бapлык зaттap мен кyбылыстap. Мундай оpындapдыц басты максаты - «уакытты токтату, умыту жумысын токтату» (Hоpa/ 1999:41). Осылайша, Эулиетау кецiстiгiн физикалык элементтеp (^6íp тaстapы) жэне символикалык (aцыз-эцгiмелеp) мaFынaлapмен толтыpыП/ зияpaт жaсayшылap саныныц apтyы - бул Yстемдiк етyшi оpынныц белгiсiн бiлдipедi. Ал Хан оpдaсы (Алаша xaH кaлaшыFы)/ кеpiсiнше/ xaлык сypaнысынa кapaй соцFы бес жыл apaлыFындa Yстемдiк ететiн оpын мэншен Yстемдiк етyшi оpынFa ауысканы байкалады. Cебебi/ гpaнит тастан соFылFaн xaH тaFы 2015 жылы К,азак xaндыFыныц 550-жылдыFынa оpaй оpнaтылысымен сол жеpге зияpaт етyшiлеpдiц легi толастамайды:
«¥лыmаyга кeлyшiлepдiц аpасында Хан Opдасына 6upy ^ань^ы кeсeнeлepдeн Keüm eкiншi оpында дen айmyга болады. Вул жepгe адамдаp аpнайы да^тдыщ^н Keлт, бipаз yащыm
211
белт, жерге аунаган соц жеке отырып штей медитация жасайды» (жекеше экскурсия жетекш1с1).
Хан Ордасы кешеш мемлекет тарапынан салтанатты тYрде ашылып, Yстемдiк ететiн орынта айналса, кейiн халык арасында танымалдылыты артып, оныц жадысында Yстемдiк етушi/ пана болушы орынта ие болды.
Нэтижелер
Кейiнгi жылдары ¥лытау айматына карасты билiк пен талымдар, мYДДелi тулталар мен жергШкл халык тарапынан жYргiзiлiп жаткан жумыстарды саралау; арнайы сарапшылар тобынан алынтан терецдет1лген сухбат пен тылыми-теориялык зерделеу нэтижесшде келесi корытынды тужырымдарды тYЙiндеуге болады:
1. Эмпирикалык зерттеулердiц нэтижесшде мэдени ландшафт жэне отан енетш естелiк орындары, киелi нысандар, бiрiншiден, жергiлiктi халыктыц жакын ру-туыстык жэне шежiрелiк байланыстары негiзiнде (рушылдык); екшшЦен, жершiлдiк пейiлдердiц турактылыты мен бекемдш (жершiлдiк); Yшiншiден/ жергiлiктi аткарушы органы басшысы беделдiгiнiц жэне журт алдында абыройыныц Yстемдiлiгi (беделдi актор) аркасында ревитализацияланып, кайта жацтырып калпына келпрьлетш байкалды;
2. МYДДелi тулталар (Б.Аяшулы) мен жергiлiктi халыктыц ужымдык естелiктердi реновациялау барысында Yстемдiк етушi жэне Yстемдiк ететiн орындардыц матыналык белша езгермелi келетiнi аныкталды. Киелi орындар кецiстiгiн нетурлым символикалык мэнге толтыртан сайын, оныц жадыда сотурлым Yстемдiк ететiнi жэне рухани кортан ретшде кабылданатыны шарт;
3. Тэуелсiздiктiц алташкы жылдарынан ¥лытау кецiстiгi билiк тарапынан бiршама тYрлендiру жумыстарын, Казак хандытыныц мурагерi/ ¥лы Дала Елiнiц нышаны ретiнде кабылданатын ребрендинг Yрдiстерiн еткердi. Дегенмен, ¥лытауда орналаскан киелi орындар жайында таламтордыц ашык кездерiнде деректердiц аздыты жэне олардыц карама-кайшылыты еткен жэне осы заманты ауызекi ацыз-эцгiмелер лайыкты тYрде жинакталматандытын бiлдiредi. Сол себепп ¥лытаудыц академиялык ортада жэне ел арасында танымалдылыты артпайынша, оныц накты мэдени-тарихи кундылыктык келбетi толыктай дэрштелмейд^
4. ¥лытау киелi орындарыныц кундылыктык мацыздылытын халык арасында дэрiптеу жэне олардыц танымалдылытын 1лгер1леу аркылы туризм элеуетш арттыру максатында жергiлiктi туртындардыц ужымдык жадысында сакталтан естелiктердi таркеу кажеттiлiгi туындауда. Муны жYзеге асыру барысында ужымдык игiлiктер бYкiлхалыктык мэдениет иплшне айналып, шекарасы шектеулi естелштер улттык тарихи деректермен кужатталуы ттс;
5. БYгiнгi кYнi жацадан курылган облыс ¥лытау аталуы, сонымен катар, келер 2023 жылы Жошы ханныц такка отыртанына 800 жыл толуына байланысты ¥лытау ецiрi жайындаты тYрлi дискурстарды одан эрi саралауды талап етедь
Макала «Мэдени ландшафт: зерттеу мэселелерЬ> такырыбындаты диссертациялык зерттеу аясында» эзiрлендi.
Эдебиеттер тiзiмi
Атымдаты жылдаты бiрiншi кездесудiц нэтижелерi QazaqGeography жэне ¥лытау корык-муражайы // «¥лытау» улттык тарихи-мэдени жэне табити корык-муражайыныц ресми
сайты. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: http://ulytaureserve.kz/kz/150-aymday-zhylday-birinshi-kezdesudi-ntizheleri-qazaqgeography-zhne-lytau-ory-mrazhajy.html (каралган KYHi: 03.04.2022).
Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности. Трактат по социологии знания / П. Бергер, Т. Лукман. - Москва: «Медиум», 1995. - 323 с.
Ермаганбетова К. Казакстандагы мэдени брендинг: теориялар жэне тэжiрибелер: дисс. философия докторы: 6D020400 - Мэдениеттану. - Алматы: Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, 2019. - 151 б.
Ермаганбетова К., Озбек С. Муражай - аймактыц танымалдылыгын калыптастырушы курал // Е.А. Бекетов атындагы Караганды мемлекеттiк университет хабаршысы. Тарих. Философия сериясы. - Караганды. - 2017. - № 2 (86). - Б. 38-46. Еам F. ¥лытау - билш ордасы // Акикат. - 2014. - № 12. - 10 б.
Из выступления Государственного секретаря Марата Тажина // Официальный сайт интернет-газеты «Алтын-Орда». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL:http://www.altyn-orda.kz/kz/55124/ (каралган куш: 15.04.2022).
Кан Г.В. История Казахстана / Г.В. Кан. - Алматы: Алматыютап баспасы, 2011. - 312 с. «Казак КСР-шщ республикалык мэн бар тарихи жэне мэдени ескерткiштерi туралы» Казак КСР Министрлер Кецесшщ 1982 жылгы 26 кацтардагы №38 каулысы (СП Казак КСР, 1982 ж., N 5, 23-кужат)
Казак халкыныц тарихи тулгалары: Кыскаша аныктамалык. 1-к1т. -Алматы: 0нер, 2011. -304 б
Казакстан Президентi Н.Э.Назарбаевтыц ¥лытау терiндегi сухбаты. Туган ттл: Еларалык котамдык саяси, эдеби-гылыми альманах. - Алматы: Атажурт, 2014. - 106 б. «Казакстан Республикасыныц мэдени саясатыныц тужырымдамасы туралы» Казакстан Республикасы Президентшщ 2014 жылгы 4 карашадагы № 939 жарлыгы // «Эд1лет» Казакстан Республикасы нормативтiк кукыктык акплершщ акпараттык-кукыктык жYЙесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1400000939 (каралган кYнi: 30.03.2022).
«Казакстан Республикасыныц туристiк саласын дамытудыц 2023 жылга дейiнгi тужырымдамасын бекгту туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2017 жылгы 30 маусымдагы № 406 каулысы // «Эд1лет» Казакстан Республикасы нормативтш кукыктык актiлерiнiц акпараттык-кукыктык жYЙесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000406 (каралган кYнi: 30.03.2022).
Караганды облысы (¥лытау): «Касиеттi Казакстан» энциклопедиясы. Yшiншi том / «Туган жер» Казакстандык елкетанушылар бiрлестiгi. - Нур-Султан: «Полиграфкомбинат», 2019. - 378 б.
«Караганды облысыныц жергiлiктi мацызы бар тарих жэне мэдениет ескерткштершщ мемлекетлк тiзiмiн бекiту туралы» Караганды облысыныц эюмдшнщ 2020 жылгы 17 карашадагы № 73/01 каулысы // «Эд1лет» Казакстан Республикасы нормативтiк кукыктык акплершщ акпараттык-кукыктык жYЙесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V20K0006094 (каралган ^н: 30.03.2022).
Касиеттi Эулие тау // «Адырна» улттык порталыныц ресми сайты. [Электрон.ресурс]. - 2022. -URL:https://adyrna.kz/post/9090 (каралган ^ш: 21.04.2022).
Кожамсейiтов С. Казак елшщ кiндiк мекенi - Жезказган (¥лытаудыц бас каласы)/ макалалалар, очерктер, зерттеулер / С. Кожамсештов. - Алматы: Классика, 2014. - 255 б. Мемлекет басшысы «¥лытау 2019» халыкаралык туристiк форумыныц жумысына катысты // Казакстан Республикасы Президентшщ ресми сайты. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://www.akorda.kz/kz/events/astana_kazakhstan/participation_in_events/memleket-
basshysy-ulytau-2019-halykaralyk-turistik-forumynyn-zhumysyna-katysty (каралган KYHi: 03.04.2022).
Назарбаев Н.Э. Казакстанныц болашагы - когамныц идеялык бiрлiгiнде / Н.Э. Назарбаев. - Алматы: Кiтап/ 1993. - 32 б.
Нора П., Озуф, М., Ж. де Пюимеж, М. Винок. Франция-память / Нора П., Озуф, М., Ж. де Пюимеж, М. Винок . - Санкт-Петербург: Изд-во Петерб. ун-та, 1999. - 325 с. «Республикалык мацызы бар тарих жэне мэдениет ескерткштершщ мемлекеттiк räiMm бекiту туралы» Казакстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министршщ 2020 жылгы 14 сэуiрдегi № 88 буйрыгы // «Эдьлет» Казакстан Республикасы нормативтш кукыктык актьлершщ акпараттык-кукыктык жYЙесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. -URL:https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020397 (каралган кYнi: 30.03.2022). Сабитов, Ж. М. Золотая Орда - «падчерица» казахстанской историографии // Научный журнал «Молодой ученый». - 2015. - № 24 (104). - Б. 842-851.
Тлеубаев С., Мырзабеков Б. ¥лытау - улттык уясы / С. Тлеубаев, Б. Мырзабеков. - Астана: Елорда, 2001. - 108 б.
Хальбвакс М. Коллективная и историческая память // Неприкосновенный запас. - 2005. - № 2-3. - С. 8-27.
Шуптар В.В. Avalon Travel Guides ¥лытау: Турислк жол керсеткшь - Караганды: «Авалон» тарихи- географиялык когамы, 2016. - 100 б.
Фарида М. Мусатаева
Евразийский национальный университет имениЛ.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Культурная символика ландшафта Улытау
Аннотация. В статье рассмотрены тенденции возрождения культурного ландшафта Улытау. Анализируются документы об исторических объектах на уровне принятия политических решений и концептуальных задач по восстановлению значения Улытау, одного из самых «скрытых» регионов советского периода. Рассмотрено, как обновляется символическое содержание исторических объектов, расположенных в Улытауском районе, и реконструируются эти объекты в крупные комплексы туристского содержания.
С первых лет независимости процесс по ревитализации региона началась с Первого Курултая, объединившего казахов всего мира в 1992 году, и продолжалась до празднования 750-летнего юбилея Золотой Орды. Проведена инвентаризация мест историко-культурного значения Улытау в рамках стратегических программ, проводимых государством, в том числе специального проекта «Сакральная география Казахстана» в рамках «Рухани жацгыру». С одной стороны, Улытау считается шаныраком Казахского ханства, символом государственности, самобытности, единства; с другой стороны, регион с высокой концентрацией сакральных объектов, высоким потенциалом этнографического туризма.
Автор рассматривает символику ландшафта Улытау с помощью трех различных смысловых позиций: во-первых, Улытау является началом государственности, символом самобытности; во-вторых, как музей под открытым небом; в-третьих, как туристический центр и анализирует его культурный потенциал.
Данная статья разработана на основе доступных сведений, опубликованных в открытых источниках интернета, архивных документов, трудов, опубликованных в рамках реализации
специального проекта «Сакральная география Казахстана», и эмпирических полученных на основе экспертных глубинных интервью.
Ключевые слова: Улытау; культурный ландшафт; сакральные места; места ревитализация; государственность; историческая память; коллективная память.
Farida M. Mussatayeva
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The cultural symbolism of the Ulytau landscape
Abstract. The article considers the trends in the revival of the cultural landscape of Ulytau. Documents on historical objects are analyzed at the level of political decision-making and conceptual tasks to restore the significance of Ulytau, one of the most "hidden" regions of the Soviet period. It is considered how the symbolic content of historical objects located in the Ulytau region is being updated, and how these objects are being reconstructed into the large complexes of tourism content.
From the first years of independence, the revitalization process of the region began with the First Kurultay that united Kazakhs all over the world in 1992 and continued until the celebration of the 750th anniversary of the Golden Horde. An inventory place of the historical and cultural significance of Ulytau was carried out within the framework of strategic programs conducted by the state including the special project "The Sacred Geography of Kazakhstan" within the framework of "Rukhani Zhangyru". On the one hand, Ulytau is considered the shanyrak of the Kazakh Khanate, a symbol of statehood, identity, and unity; on the other hand, it is a region with a high concentration of sacred objects and a high potential for ethnographic tourism.
The author examines the symbolism of the Ulytau landscape by means of three different semantic positions: the first, Ulytau is the beginning of statehood, a symbol of identity; the second, it is considered as an open-air museum; the third, as a tourist center and analyses its cultural potential.
The article has been developed on available information published in open Internet sources, archival documents, and scientific works published as a part of the special project "The Sacred Geography of Kazakhstan", and empirical data taken on the bases of expert in-depth interviews.
Keywords: Ulytau; cultural landscape; sacred places; places of memory; revitalization; statehood; historical memory; collective memory.
References
Agymdagy zhyldagy birinshi kezdesudin mtizheleri QazaqGeography zhаne ylytau koryk-mуrazhajy [Results of the first meeting this year QazaqGeography and Ulytau nature reserveMuseum], «ylytau» уlttyk tarihi-mаdeni zhаne tabigi koryk-mуrazhajynyn resmi sajty [Official website of the national historical, cultural and Natural Reserve-Museum "Ulytau"]. Available at: http://ulytaureserve.kz/kz/150-aymday-zhylday-birinshi-kezdesudi-ntizheleri-
qazaqgeography-zhne-lytau-ory-mrazhajy.html, [in Kazakh]. (accessed 03.04.2022). Berger P., Lukman T. Social'noe konstruirovanie real'nosti. Traktat po sociologii znaniya. [Social construction of reality. A treatise on the sociology of knowledge] (Medium, Moscow, 1995, 323 p.), [in Russian]
Ermaganbetova K. Kazakstandagy mаdeni brending: teoriyalar zhаne tаzhiribeler [Cultural branding in Kazakhstan: theories and practices]: diss. filosofiya doktory: 6D020400 -
данных, памяти;
Madeniettanu [diss. doctor of philosophy: 6D020400-Cultural Studies] (Al-Farabi Kazakh State University, Almaty, 2019, 151 p.) , [in Russian].
Ermaganbetova K., Ozbek S. The museum is a tool that forms the popularity of the region . BULLETIN of the E.A.Buketov Karaganda State University. History. Philosophy Series. 2017. P. 38-46.
Esim G. yiytau - bilik ordasy [Ulytau is the capital of power] Newspaper "Akikat", 2014. P.10, [in Kazakh].
Iz vystupleniya Gosudarstvennogo sekretarya Marata Tazhina [From the speech of the Secretary of State Marat Tazhin], Oficial'nyj sajt internet-gazety «Altyn-Orda» [The official website of the online newspaper "Altyn-Orda"]. Available at: http://www.altyn-orda.kz/kz/55124/ [in Russian]. (accessed 15.04.2022).
Kan G.V. Istoriya Kazahstana [History of Kazakhstan] (Almaty kitap publishing house, Almaty, 2011, 312 p.), [in Russian].
«Kazak KSR-inin respublikalyk mani bar tarihi zhane madeni eskertkishteri turaly» Kazak KSR Ministrler Kenesinin 1982 zhylgy 26 kantardagy №38 kaulysy [Resolution of the Council of Ministers of the Kazakh SSR No. 38 dated January 26, 1982" on historical and cultural monuments of Republican significance in the Kazakh SSR "], (SP Kazak KSR, 1982 zh., N 5, 23-kyzhat) [SP Kazakh SSR, 1982, N 5, Article 23]
Kazak halkynyn tarihi tylgalary: Kyskasha anyktamalyk. 1-kit. [Historical figures of the Kazakh people: a brief reference book] (Oner, Almaty, 2011, 304 p.), [in Kazakh]. Kazakstan Prezidenti N.A.Nazarbaevtyn ylytau torindegi syhbaty [Interview of the president of Kazakhstan N. A. Nazarbayev in ulytau], Tugan til: Elaralyk kogamdyk sayasi, adebi-gylymi al'manah [Native language: inter-country socio-political, literary, and scientific Almanac] (Atazhyrt, Almaty, 2014, 106 p.), [in Kazakh].
«Kazakstan Respublikasynyn madeni sayasatynyn tyzhyrymdamasy turaly» Kazakstan Respublikasy Prezidentinin 2014 zhylgy 4 karashadagy № 939 zharlygy [Decree of the president of the Republic of Kazakhstan dated November 4, 2014 No. 939" on the concept of cultural policy of the Republic of Kazakhstan "], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at:
https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1400000939, [in Kazakh]. (accessed 30.03.2022). «Kazakstan Respublikasynyn turistik salasyn damytudyn 2023 zhylga dejingi tyzhyrymdamasyn bekitu turaly» Kazakstan Respublikasy ykimetinin 2017 zhylgy 30 mausymdagy № 406 kaulysy, «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at:
https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000406, [in Kazakh]. (accessed 30.03.2022). Karagandy oblysy (ylytau): «Kasietti Kazakstan» enciklopediyasy. yshinshi tom [Karaganda region (Ulytau): encyclopedia" Sacred Kazakhstan". Volume three], «Tugan zher» Kazakstandyk olketanushylar birlestigi [Kazakhstan Association of local historians" Tugan zher"] (Poligrafkombinat, Nyr-Syltan, 2019, 378 p.), [in Kazakh].
«Karagandy oblysynyn zhergilikti manyzy bar tarih zhane madeniet eskertkishterinin memlekettik tizimin bekitu turaly» Karagandy oblysynyn akimdiginin 2020 zhylgy 17 karashadagy № 73/01 kaulysy [Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated June 30, 2017 No. 406" on approval of the concept for the development of the tourism industry of the Republic of Kazakhstan until 2023"] «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal
system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V20K0006094, [in Kazakh]. (accessed 30.03.2022). Kasietti Aulie tau [Sacred Mountain] (official website of the national portal" Adyrna"). Available at: https://adyrna.kz/post/9090, [in Kazakh]. (accessed 21.04.2022).
Kozhamsejitov S. Kazak elinin kindik mekeni - ZHezkazgan (Ylytaudyn bas kalasy) makalalalar, ocherkter, zertteuler [Zhezkazgan (the main city of Ulytau) - the birthplace of the Kazakh people/ articles, essays, research ] (Klassika, Almaty, 2014, 255 p.), [in Kazakh]. Memleket basshysy «Ylytau 2019» halykaralyk turistik forumynyn zhymysyna katysty [Participation in the International Tourism Forum "Ulytau 2019"], Kazakstan Respublikasy Prezidentinin resmi sajty [Official website of the president of the Republic of Kazakhstan]. Available at:
https://www.akorda.kz/kz/events/astana_kazakhstan/participation_in_events/memleket-basshysy-ulytau-2019-halykaralyk-turistik-forumynyn-zhumysyna-katysty, [in Kazakh]. (accessed 03.04.2022).
Nazarbaev N.A. Kazakstannyn bolashagy - kogamnyn ideyalyk birliginde. [The future of Kazakhstan lies in the ideological unity of society] (Kitap, Almaty, 1993, 32 p.), [in Kazakh]. Nora P., Ozuf, M., Zh. de Pjuimezh, M. Vinok. Francija-pamjat' [France-memory], (St. Petersburg University Press, 1999, 325 p.), [in Russian].
«Respublikalyk manyzy bar tarih zhane madeniet eskertkishterinin memlekettik tizimin bekitu turaly» Kazakstan Respublikasy Madeniet zhane sport ministrinin 2020 zhylgy 14 sauirdegi № 88 byjrygy [Order of the minister of Culture and sports of the Republic of Kazakhstan dated April 14, 2020 No. 88" on approval of the state list of historical and cultural monuments of national significance"] «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at:
https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020397, [in Kazakh]. (accessed 30.03.2022). Sabitov, Zh. M. Zolotaja Orda - «padcherica» kazahstanskoj istoriografii [The Golden Horde -the "stepdaughter" of Kazakhstani historiography], Nauchnyj zhurnal «Molodoj uchenyj» [Scientific journal "Young Scientist"]. 2015. No. 24 (104), P. 842-851, [in Russian]. Tleubaev S., Myrzabekov B. Ylytau - ylttyk yyasy [Ulytau - national nest] (Elorda, Astana, 2001, 108 p.), [in Kazakh].
Hal'bvaks M. Kollektivnaja i istoricheskaja pamjat' (Halbwachs M. Collective and historical memory), Neprikosnovennyj zapas (Unbroken reserve), 2005. No 2-3, P. 12, [in Russian]. Shuptar V.V. Avalon Travel Guides Ylytau: Turistik zhol korsetkishi [tourist guide] Historical and Geographical Society" Avalon", Karaganda, 2016, 100 p.), [in Kazakh].
Автор туралы MdAiMem:
Мусатаева Фарида Магауия-^ызы - « Мэдениеттану» мамандыты бойынша PhD докторанты, Л.Н. Гумилев атындаты Еуразия улттык университет, Нур-Султан каласы, К,азак,стан.
Mussatayeva Farida Magauievna - Ph.D. student in Cultural Studies, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
