CC BY
14ГТАХР: 03.20
ЕРТ1С ЭЩР1 КИЕЛ1 ОРЫНДАРЫНЬЩ ГЫЛЫМИ Т¥РГЫДА ЗЕРТТЕЛУ МЭСЕЛЕС1
М.И. Рахимов
тарих факультетшщ 2 курс докторанты Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетi, Казакстан, Астана к;., e-mail: [email protected]
Макалада Казакстанныц киел1 географиясын зерттеу бойынша саяси-когамдык жэне гылыми колданыстагы «киелЬ», «касиетл» терминдершщ этимологиясы карастырылады. Макаланыц басты максаты -Ерт1с ещршщ касиетп жерлерше арналган галымдардыц зерттеулерш талдау, сол касиетп нысандардын Казакстанныц рухани жагдайындагы алатын орны, мацыздылыгы мен езектшпн аныктау. Сонымен катар тарихи санада «киел жер» тYсiнiгiнiн гылыми - теориялык непздер1 талданады.
Туит свздер: Рухани жацгыру, киелг орындар, цасиеттг жерлер, Epmic вц1р1, Емш1 кол
Адамзат еркениет ошактарыныц калыптасуы мен дамуы улы езендердщ есiмiмен байланысты екенi тарихтан белгiлi. Ертiс езеш де осындай улы езендердщ бiрi. Ертiске «улы» сезшщ колданылуы жайында казактыц белгiлi тарихшысы Ж.О. Артыкбаев, алаштыц ардакты азаматы Э.Н. Бекейхановтыц Ертiстi «улы» - деп атап, «¥лы Ертютщ белдеуЪ» - деген макаласын арнаганын атап келтiредi [1]. Ал кимак-кыпшак тайпалары Ертiс езенщ кудай деп санаган. Гардизи жазады: «Кимаки оказывают уважение к этой реке, почитают ее, поклоняются ей и говорят: «Река - бог кимаков» [2, 44 б.]. Ягни езен турю халыктарыныц тусштнде киелi магынасына ие болган.
Жалпы Ертю езенi Орта Азиядагы ец улкен езендердщ катарына жатады. ¥зындыгы 4248 км. курайды. Ертiс басын Yлкен Алтайдан алады. Зайсан келiне дешн езен Кара Ертiс деп аталады. Келден шыккан Ертiс далалык аймакпен Ак немесе Тынык Ертiс атауымен 300 км. агады. Кейiн таулы аймакпен 100 км. жылдам агыска кешiп, езен Жылдам Ертiс деп аталады. Эскемен каласынан Сiбiр жазыгына шыгып, Объ бассейiнiне куйып, Солтуспк Музды мухитына темендей бередi [3, 435 б].
Ертю атауы VIII гасырда кене тYрiк жазбаларында кездеседь КYлтегiн ескерткiшiнде тYрiктер Ертiс аркылы жYзiп етiп, тYргеш тайпасын жецгенщ жазады. Ертютщ алгашкы этимологиялык шешiмiн М. Кашгари беруге талпынган. Ол «эртишмак», ягни жылдам жYзiп ету деген [4, 127 б.]. Академик В. Бартольд Масудидщ Китаб ат-танбих ецбегшде «Кара» жэне «Ак» Ертю туралы айтылатынын жэне Каспийге куятынын, ал Худуд ал - алам ецбегшщ авторы Ертiстi Волганыц бiр агысы деп санайтыныц жэне жергшкп халыктыц ацызы бойынша Ертiс атауы Артуш (Эртюш, Ер тYC - человек спустись) магынасынан шыкканын жазады [3, 435 б.].
Бiздiн пiкiрiмiзше Ертiс сезшщ этимилогиясына катысты дурыс аныктаманы В.П. Семенов-Тяньшанский берген секшдь Ол жазады: «Иртыш (ир(жер) - по киргизски «земля», тыш(тю) -рыть)». «Иртыш» «жердi тшш аккан» деп аударуга болады [5, 19 б.].
Такырыпты жYЙелi карастыру максатында «касиетп», «киелi» терминологиялык тYсiнiктерiнiц магынасын ашкан жен. «Касиеттi», «киелЬ> деп бiз кандай жерлердi атаймыз? Нелiктен ол киелi? Ертiс ещрвдеп киелi жерлерге кандай нысандар кiредi? Себебi осы сауалдыц нэтижiсiнде когамда эр тYрлi кезкарастар туындаса, гылымда эр килы устанымдар калыптаскан.
Философиялык сездштерде «киелЬ» деген1м1з (латын тшнен - sacer) - курмет туту, касиетп деп жариялау, кудайга арналган [6, 366 б.], ал «касиет» сезшщ магынасын (латынша - mysterium tremendum) - адамды б1р мезетте бакытты ете алатын немесе коркыныш пен Yрейге иландыратын белпшз куш деп аныктаган [6, 224 б.]. Казак сез1ндег1 «киелЬ» угымыныц магынасын М. Кашкаридщ «ТYрiк сездтнде» «КИЕ - касиет конган «кюшк»» [4, 233 б.], аныктамасында бершсе, Ж. Баласагунидщ «Кутты бiлiгiнде» киелi сезi орнына «иесi» сезiн колданган. Мысалы:
«Айтты Одгурмыш елiмнiц шын келгенш,
ТYсiне енiп иесi аян бергенш» [7, 477 б.],
Бул жерде «ие» деген жанныц иесi, иелш етушiсi Тэцiрi екендiгiн айтады. Ягни «киелЬ» тYсiнiгi трансцендентальдiк, мистикалык дртиемен байланыс ретiнде карастырылган. Казактыц тYсiндiрме
сездшнде «КиелЬ» сезше ею тYрлi аныщтама берiлген, бiрiншiсi - ecKi, ^асиетп магынасында, екiншiсi - кадiрлi, абыройлы, ардащы [8, 45 б.]. Б^л орайда С.И. Ожеговтыц тYсiндiрме сездтне де назар аудара кеткен жен. Онда «сакраментальный - ^асиетп, мацызды» - деп аныщталып [9, 602 б.], ^аза^ша тYсiндiрмемен магынасы Yндесетiнщ бащаймыз.
Онтологиялыщ т^ргыда «киелi» ^нделшт болмыстан ажыратылатын шынайлыщтыц жогары децгеш; гносеологиялыщ т^ргыдан а^ыл жетпейтiн а^и^ат; феномен т^ргысынан тавдалдыратын, гажап дYние; аксиологиялыщ т^ргыда абсолюттi, императивтi ^былыс.
Немiс философы Р. Отто киелi категориясын «нуминоз» деген сезбен алмастырады (латын тiлiнен numen - кздай к¥дыреттшгшщ белгiсi); Киелiлiктi сипаттайтын тагы бiр ^атынас^а тYCкен кезде эрбiр адамныц бойында пайда болатын масаттану, тартылыс, тацгалдырарлыщ сезiмнщ пайда болуы. Нумизмондыщ сезiмдер кешенi пайда болган кезде ол абсолюттi ^ндылыщ дэрежесше ие болады. Осы ^ндылыщты Отто «sanctum» (латын тшшен - ^асиетп, киелi), ирроцианалдыщ т^ргысында «augustum» (латын тшшен - ^дыретп, ^асиетп) деп атайды [10, 367 б.].
Ш. Уэлиханов киелi жерлерге байланысты былай айщан: «Табигат пен жаратылыстыц барлыщ тосын ^^былыстары керiнiс берген жерлердi ^асиетп деп санайды. Ол жерлерде эулие тYнеп кеттi немесе болды деп ^гады. Барлыщ ^органдарды оба дейд^ Ол топыра^ Yйiлген тебешштер. К¥лан тYЗдегi сыцарланып ескен агаш болсын немесе б¥та^тары тацгажайып формадагы есiмдiктер болсын, олардыц т¥рган жерi ^асиетп деп саналады. Ондай ^асиетп жерлерге тYнегенде немесе жанынан етш бара жат^анда, адамдар шYберек, аттыц ^ылын байлайды, ыдыс-ая^ ^ойып, эулиеге арнап К¥рбандывда мал сояды» [11, 209 б.].
Сондыщтан «киелi» терминш дiн т¥ргысынан гана емес, б¥л санат^а ерекше ^рметтелетш, ^ол типзшмейтш, асыл, эдiлеттi iс, эдет-г¥рып магынасында ^олданылатын ^асиеттердi алып ^арастыру керек. Ягни ^азыналы, ^ымбатты, мацызды белгiлерiмен байланысты нысандар. Сондыщтан «киелi» статусына ата-баба аруагына, табигат ^¥дыретше, ешпес ерлiкке ^атысты тарихи-географиялыщ, мэдени мацызга ие нысандар жат^ызылады.
Белгiлi тарихшы Хангелдi Эбжанов: «^аза^ хал^ы сакральдi сезiн естiмей т¥рып-а^ дiндi гана емес, 6y^ ^оршаган ортаны ^астерлеудщ классикалыщ ^агидаларын ^алыптастырды. Мэселен, табалдырывда т¥руга, босаганы керуге, малды ¥руга, молага ^арай жYгiруге болмайтынын ^атац ба^ылауы шацыракты, мал-жанды, эруактарды - ею дYниенi де ерекше ^¥Pметтегенiмiздщ дэлелi гой. Сакральдi географияныц тYпкездегенi де - осы» - дейдi [12, 6 б.]. Ягни, галым «киелi» сезi магынасыныц ^оршаган ортаныц тылсым сырларымен тыгыз байланысты екенше назар аудартады.
Елбасы Н¥рс¥лтан Назарбаев «Болашавда багдар: рухани жацгыру» атты багдарламалыщ ма^аласында жалпы^лпыщ ^асиетп орындар ¥гымыныц ерекше мацыздылыгына топтала келш: «Каза^станныц ^асиетп жерлерiнiц мэдени-географиялыщ белдеуi — неше гасыр етсе де, бiздi кез келген рухани жутандыщтан са^тап, аман алып шыгатын символдыщ ^ал^анымыз эрi ¥лтты^ мактанышымыздыц ^айнар б¥лагы. Ол — ¥лтты^ бiрегейлiк негiздерiнiц басты элементтерiнiц бiрi» [13] деген болатын. Расында да хал^ымыздыц б¥рыннан келе жат^ан баба iзiмен жас ¥рпадты отансYЙгiштiкке тэрбиелеу, туган жерiне ^рметпен ^арау, ата-айма^тарында орын алган тарихи о^игаларды таныту жэне дэстYрлi мэдени болмысымызды бойларына сщрту бYгiнгi кYннiц басты талабы.
Ендт кезек киелi жерлер ¥гымына енетш нысандардыц типтiк санатын аныщтау. Тарих гылымдарыныц докторы Муминов А.К. «Родословное древо Мухтара Ауэзова» атты ецбепнде киелi орындардыц типологизациясын жасауда кецес дэуiрiнiц этнографы Г.П. Снесаревке CYЙенедi. Ол киелi жерлердiц терт титн белiп керсетедi: 1) бейнесi аныщталмаган киелiлер жэне олардыц ез есiмдерi мен ^арапайым т¥рагы болмагандар; 2) библиялы^-^¥ранды^ кейiпкерлер, б¥ган ерте ислам тарихыныц т¥лгалары жатады; 3) ортагасырлыщ сопылар. Олар ерте кезден жалпы танымал жэне жергiлiктi; 4) мазарлары инерциялы тYPде табыну объектiсiне айналган жергiлiктi билiк екiлдерi. Ол иемденген киелi орындарга байланысты тагы бiр топтама ¥сынады: 1) Ежелгi батырлар; 2) Пайгамбарлар, Кдоандагы кейiпкерлер; 3) Шиит-^айсаниттер; 4) М¥хамед пайгамбардыц iзбасарлары; 5) Шииттiк имамдар; 6) Сопылар; 7) Ру тотемдерц 8) Киелшердщ жаца ¥рпактары. Мазарлар танымалдыгына жэне эйгшшшне байланысты бiрнеше топ^а белшедк 1) барлыщ Орталыщ Азияга танымал; 2) бiр елкеге немесе толыщ бiр аймавда танымал; 3) шектеулi жерге гана танымал. Б¥л жерде Г.П. Снесаревтщ киелi жерлердi тишгк белiнуi кебiне дiни сипат т^ргысынан ^арастырган. Дегенмен де тарихи зерттеу нысанында ескерiлетiн ^былыс [14, 122 б.].
Ертю ещршщ киелi жерлерш типпк белшюшде «Касиетп Казахстан» гылыми-зерттеу орталыгыныц басшысы Берiк ЭбдiFалиулыныц алты топтык жштемес Heri3re алынды. Атап айтканда, таботи-ландшафтык кастерлi орындар, археологиялык жэне архитектуралык ескерткiштер, Казак хандыFыныц астаналары мен калалары, зиярат етуге арналFан дши^урышъщ нысандар, тарихи тулFаларFа катысты кастерлi жерлер, саяси-тарихи окиFаларFа байланысты киелi орындар [15].
Ертiс ещршщ касиетп жерлерше катысты жалпы Казакстанныц киелi географиясына катысты iргелi ецбектердiц жок екендiгiн атап кеткен жен. Казакстанныц тарихнамасында Ертiс ецiрiндегi ортаFасырларда орын алFан тарихи окиFалар археологиялык ецбектерде жэне кейбiр жекелеген зерттеулердiц тараушаларында Fана карастырылып отырFан. Сондыктан накты мэселемен байланыс дэрежесiнде Fана кершю табады.
Ертiс бойыныц киелi жерлерi туралы маFлуматтарды Ш. Уэлиханов [11], М. Ж. Кепеев[16], Г.Н. Потанин [17] ецбектершен жолыктырамыз.
Казакстанныц Ресей империясыныц курамына косылуымен елiмiздiц географиясын зерттеу бойынша барлау экспедициялары журпзшген болатын. Казакстанды АзияFа шыFатын кшт пен какпа тYрiнде керген Ресей патшалары казактардыц турмыс-^ршшгш, жер бедерш, атакты тулFалары, этнография мен мэдениеп, тарихына байланысты зерттеулер жYргiзген едь
Ертiс ецiрiнiц киелi жерлерiне катысты Гейнс А.К. [18], В.В. Радлов[19], Н. Коншин [20] секiлдi зерттеушшердщ ецбектерiнен такырыпка кажеттi маFлуматтар табуFа болады.
ХХ Fасырдыц I ширепнде Алаш зиялылары Э. Бекейханов [21], М. Тынышбаев [22], Ш. Кудайбердиев [23] ецбектерiнде Ертiс ецiрiнiц киелi географиясына катысты мэлiметтер баршылык.
Ертю ещршщ тарихи ескертюштерш зерттеу барысында танымал Fалым Э.Х. МарFуланныц [24] ецбектерше жете назар аудару кажет. Fалымныц ецбектерiнде Ертiс ецiрiнде орналаскан киелi ескерткiштерге Fылыми турFыда сипаттама жасалFан жэне халыктыц жыр-ацыздары жиналып, жер атауларыныц шыFу тарихы зерттегелген.
Эзектi такырыпты зерттеу Yшiн елкетанушы Т.А. Енсебаевтыц «Ертiс-Павл одар ещршщ тарихи очерю» [25]. Ертiс ещршщ киелi жерлерiне катысты маFлуматтарды белгш Fалым Ж.О. Артыкбаевтыц Баянауыл [26], Эшресе, Fалымныц соцFы шыккан «Киелi жерлер: Эулиелi Аккел жумбагы» [27]- зерттеу макаласы киелi Аккел-Жайылма жершщ тарихи ескерткiштерi женiнде тыц маFлуматтар бередi.
Ертiс ецiрiнiц касиеттi жерлер^ белгiлi тулFалары, эулиелiк дэстYрлер жайында белгiлi Fалым Максат Алпысбестiц «Казак шежреск тарихнамалык-деректанулык шолу» монографиясы жэне «Кене Кектау жэне байырFы Баянауыл байтаFыныц тарихы» [28] ецбектерiнен кажетп материалдар табуFа болады. Н. У. Шаяхметовтыц Казакстанныц тарихи-географиясына арналFан ецбектерi [29], эсiресе теориялык-методологиялык зерттелу мэселелер^ аталмыш такырыпты ашу Yшiн мацызды ецбек болып табылады.
Кезiнде Ш. Уэлиханов «Казак молалары жэне жалпы кене ескертюштер» макаласында киелi жерлерге «тшшз ескерткiштер» деген аныктама берген. «Казак халкыныц бул тiлсiз ескерткiштерi тарихи турFыдан герi географиялык жаFынан анагурлым мацызды, себебi жерленген адам аттары ел аузында мэцгiлiк сакталып калады» - деген.
Ш. Уэлиханов мэлiмет калдырFан киелi ескерткiштердiц бiрi Козы Керпеш жайында. «Ол Аягез бекшюшен 90 шакырым жерде. Fимарат кабырFасына терт жансыз мYсiн CYЙеулi тур. Бул мYсiндер, елдiц айтуынша, казак жыршылары узак тYндер бойы эцгiмелейтiн дастан кейiпкерлерiн бейнелейдi. Сол Аягез баFытына карай бiр шакырым жерде мола кулпытасы бар, оныц жанында Козы Керпештiц карсыласы Кодардыц ускынсыз мYсiнi тур» - деп [24], талым Ертю бойында орналаскан киелi ескерткiштiн орналаскан жерiн керсетедь Э. Х. МарFулан Аягездегi бул кешен мен оныц iшiнде турFан мYсiн тастар ислам дэуiрiнен кеп бурын жасалFан ете ескi дэуiрдiц белгiлерi. Олардыц шыккан кезi турж каFанатыныц тусы деп атайды. Сонымен катар Э. МарFулан «Жырда айтылатын киелi мотивтердiц бiрi - «Шок терек» - дейдi. Ол - Козы Керпеш пен Баян сулудыц кызык керiп, Fашыктык емiрiн коскан, махаббат туын тiгiп, екi журектщ бiрiккен жерi. Шоктерек кейiнгi замаета дейiн сакталып келген тэрiздi. Козы Керпеш - Баян сулу мунарасыныц солтустш батыс жаFында 8 шакырымдай жерде турса керек» - деп, мэлiмдейдi. Fалымныц айтуынша, бул Аягез езенщ теменп саFасы, Козы Керпештщ аFасы Айбастыц бейiтi орналаскан жер деп керсетедi [30, 15 б.].
Негiзi «Козы Керпеш - Баян сулу» лирикалык жырымен Баянауыл аймаFын жэне сол аймакта калыптаскан киелi жер атауларын байланыстырады. «Сол Сарыбайдыц жалFыз кызы Баян сулудыц
туган жерi - Баянаула тауы. Б^л таудьщ атыныц Баянаула ^ойылган ce6e6i «Баянауыл» деп аталып кеткеннен. Сол ^ыздыц ^ар^арасы жогалып калган жерi «Кар^аралы-Казылыщ» аталган, домбырасы мен бетмоншагы TYcin калган жерi «Домбыралы-Моншащы» аталган. Жэмшю TYcin калган жер «То^ырауын-Жэмшш» аталган. Сандыгы тYciп калган жер «Алтын сандыщ-А^шатау» аталган. Элец айтып той ^ылган жерi «Элецп» аталган, атыныц шiдерi тYciп калган жерi «Шiдертi» аталган...» - деп жазады ^аза^тыц шежiрешici МэшhYP ЖYciп Кепещлы [26, 22 б.].
Баянауылдыц киелшп туралы топонимикалыщ атауыныц магынасына назар аудара кеткен жен. М. Каш^аридщ «ТYркi тiлдерiнiц cездiгiнен» «Байат» сезшщ ¥лы тэцiрдiц аты екенi айтылады [4, 234 б.]. Б^л дерект Ж.О. Артыщбаев былайша сипаттайды: «Каза^ iшiнде «Байана» ^¥дайына табыну ¥мытылганымен де, биiк таулардыц бауырындагы Yнгiрлерге барып «байанага» тэуап ету, ^рбандыщ шалу, сыр^ат^а шипа, баласызга перзент с^рау дэcтYрi жалгасып келедi» - деп [26, 25 б.], Баянауыл жершщ ^аза^ хал^ы ушш магынасы терец куг ^онган жер екенш атайды.
Баянауылдагы сондай киелi Yцгiрлердiц бiрi - «Коцыр Эулие». Yцгiрге ^аза^тар кенеден берi келiп зиярат жасайды екен. Адамдар басында тYнеп, эйелдер ^ауымы перзент с^раса, ауыргандар денсаулыгына шипа тiлейдi екен. Yцгiр жайында мэлiметтердi Н. Коншиннiц «Труды по казахской этнографии» ецбепнде жолыщтырамыз. Эулиетас немесе Коцыр эулие деп атайтын YЦгiр туралы ол: «Пещера Аулие - тас, находящаяся в западных склонах Баянаульских гор, считается одним из святых... . Все обряды казахов, связанные с пещерами, восходят к древнейщим понятиям и мировоззренческим устоям древних племен Казахстана. Это прежде всего представление об ином мире, где находятся источники здоровья, жизни, плодовитости и т.д. Не зря рядом с пещерой Коныр Аулие мы находим многочисленные гроты и древние капища, разрисованные солнцеголовыми существами» [20, 34 б.]. Н. Коншиннщ б^л кенеден келе жат^ан дэcтYP деп айтуыныц себеб^ Коцыр эулие туралы ацызбен байланысты. Н^ пайгамбардыц Yш ¥лы Коцыр, Кыран, К¥лан топан су ^айщаннан кешн Баянауыл жервде т¥ракгапты. Коцыр Жамба^ы жерiндегi тауларды, Кыран Баянтаудыц ¥шар басын, К¥лан Кызылтауды мекендегеш жэне ацыз бойынша эр кез адамзаттыц ^ажеттшгше байланысты кемек жасап т¥рады екен [27].
Киелi жерлердi зерттеуде мацызды дерек ретшде ауызша тарихи мэлiметтердi де ескеру керек. Мэселен ел аузында ацыз болып тараган Асан Кайгыныц Жер¥йыщты iздеуi. Асан Кайгы желмая мшш 17 жыл ^аза^ жерiн аралап жYргенде Ертic ецiрiнiц елдi мекендерше, киелi географиялыщ атауларына сипаттама берген. Баянаула тауын кергенде: «Аттыц ерш алуга жарамайт¥гын жер екен. Кэтр-ай, cенi желкемнiц ш¥вдыры керciн» - деген екен. «Эйткенмен бауырында бiр т¥зы бар екен. Бiр кун тYнеп кетемiн деген кici бiр ж¥ма айналып ^алады екен, т¥зы жiбермейдi екен» - дептi. Шщерт езенiн кергенде: «Мына шiркiннiц топырагы асыл. Бос жыл^ы шiдерлеп ^ойгандай то^тайтын ^оныс екен». Элецi езенш сипаттай отырып: «Мына шiркiндi кеп ^оныс ^ылган. Кеп ^оныс ^ылган елдiц уайымы жо^, тайыншасы ^ысыр ^алмайтын, а^ айраны ерте шыгып, туган балага тама^тан бас^аны ойламайтын, то^ты-торым ¥рлыгы, етiрiк - есеп Yзiлмейтiн жер екен» - дешг. Элецтiнiц суы май, Шiдертiнiц шебi мол деп жYре берiптi [31, 31 б.].
Асан Кайгыныц т¥зга ^атысты айщан пiкiрлерiнен т¥зды жерлердщ нелiктен киелi екенi туралы Ш. Уэлиханов келеciдей мэлiмет бередi. «Т¥зды келдердi кен деп атайды, т¥сынан эулие, не аруа^ етiп бара жат^анда кезi тYCкен деп тYciнедi» [32, 55 б.]. Ертic ещршде т¥зды келдер кептеп кездеcедi. XVIII f. Ресей отаршылдары Ертic бойымен т¥зды экспорттаганды^тан Ертic бойында ^алыптас^ан бекiнic шептерiнiц кепшiлiгi т¥з ецщрумен айналыс^ан.
Т¥зды келдердi емдiк ^асиетше байланысты ^азад хал^ы басында т¥ра^тап, эр тYрлi дауадан арылу Yшiн денiне шипа iздеген. Кaзiргi кезде Жэмш немесе Ямышев келi деп аталып жYрген т¥зды келдiц кене атауы Емшi кел екенiне ерекше назар аударган жен. Б¥л жешнде Г.Н. Потаниннiц мэлiметтерiне зер салса^, б¥л жер XIII г. тарихи деректерде Емшг кел деген атпен белгш екенш жазады. Сонымен бiрге, Емшi келi Орталыщ Азиядагы iрi жэрмецке орталыщтарыныц бiрi болгандыгын атап керcетедi [33, 355-356 бб.].
Келдщ аты халыщ арасында «Емшi» деп аталуы кездейсо^ болмаса керек. Оныц емдiк ^асиет елге мэшhYP болгандыгы аныщ. Сондай-а^, ондай жерде не iрi елдi-мекен, не жэрмецке болуы зацды болып табылады.
Кел жайында Н. Коншин ецбепнде: «Среднее Прииртышье чрезвычайно богато солеными озерами. Большинство из них имеет целебный характер, и издавна местное население этим свойством озер пользуется. Соленые озера среднего Прииртышья отмечены еще в российских картах XVII-
XVIII вв. Так, одним из первых таких озер известных сибирякам еще в XVII в., было озеро Ямыш» деп, шын мэшнде «емшi кел» ретшде белгш екенш атап керсеткен [20, 199 б.].
Бугшп куш келдщ емдш-шипалык касиетi халык Yшiн элi де кунды екенш ескерсек, оныц атауын калпына кел^ру тарихи-элеуметтiк эдiлеттiлiк болар едi.
XVIII FасырдаFы орын алFан саяси-тарихи окиFалардыц нэтижесiнде Ертiс ецiрiндегi киелi жер атаулары калыптаскан. Бул казак халкыныц жоцFар баскыншыларына карсы азаттык куреа кезiнде ерлiк керсеткен тулFалар мен тарихи мацы^а ие еткен шайкастарFа арналFан киелi нысандар. Сондай киелi нысандардыц бiрi Жалаулы тузды кель
Жергiлiктi елкетанушылардыц зерттеуiнде Жалаулы келi ертеде арка даласын мекендеген казак руларыныц жоцFар шапкыншылыFына карсы урыс кезiнде жиналып, бас коскан орны ретiнде аталFан. Бул турасында мерзiмдi баспасезде бiркатар макалалар жарияланFан. Келдщ тарихы жешнде халык ацыздары Кыпшак шежiресiнде сакталFан. Сонымен катар, аталFан жер туралы деректер М. Жаманбалинов жэне А. Бэделханныц ецбектерiнде керсетшген [34]. Ал, белiгiлi елкетанушы Fалым Т.А. Ецсебаев ел аузындаFы батырлардыц тарихи болмысын аныктауда жYЙелi турде зерттеу жумыстарын жYргiзген. Павлодар облысы Ертiс жэне АктоFай аудандарыныц шекарасында, Ертiс ауданыныц оцтYCтiк-батысында, 90 шакырым кашыктыкта орналаскан.
Ел аузындаFы ацыз бойынша жоцFар шапкыншылыFы кезiнде ТYгел, Жазы жэне Кошкарбай батырлар осы келдщ жаFасында эр рудыц атка мiнер азаматтарынан жасак жинап, жалау тшкен. Сол себептен келдiц атауы «Жалаулы» аташан екен. Ертiс ещршдеп Кошкарбай, Мойнак, Жазы, Лепес, бтел, Байсары жэне Кожаберген батырлармен бiрге жоцFарларFа карсы кYресте Жазы батырдыц да атаFы ерекше шыккан. Бiрлесе тiзе коскан кыпшактан шыккан Yш батырдыц эскерi жоцFарлармен кескiлескен урыста калыц жаудыц бетiн кайтарып, саFын сындырып, Бестебе мацынан Сiлетi езеннщ бойымен тYре куып тастаFан [25, 98 б.].
Ертю ещрше ттст тарихи мацызды киелi нысан - Найза мекеш. Найза жерi Ертю ауданындаFы Токта ауылынан оцтYCтiк-шыFыска карай 15 шакырым жерде орналаскан. Бул мекен КанжыFалы руыныц шежiресiндегi халык ацыздарында сакталып калFан. Сондай-ак, Найза туралы атакты кыпшактардыц батыры ТYгелге арналып жазылFан М. Жаманбалинов пен А.Бэделхановтыц ецбектерiнде айтылFан [34]. Жергшкп елкетанушы Т.А. Енсебаевтыц ецбектерiнде «Ертю мацы казак--жощар бэсекелестiгiнiц куэс ретiнде Найза жерi куэ юпеттес» - деп жазады. [35]. КанжыFалы мен кыпшак руларындаFы казактардыц ацызы бойынша, Токта шаткалыныц мацы казак-жощар бэсекелестiгiнiц Ертiстегi айкын Yлгiсi болып табылады. Сондай-ак, Абылай ханныц сырткы саясатында аймактыц эскери мацыздылыFы атап керсетшед1 Тiптен, Ертiс даласы Yшiн казактардыц кYресiндегi шайкастарFа Абылайдыц езi тiкелей катысып, оныц эскерi осы мекенге демалуFа токтаFан. АцыздарFа CYЙенсек, Сiлетiнiц мацайындаFы жайлауFа келген Абылайды жергiлiктi аукатты ел аFалары кртп алады. Орта жYЗдiц канжыFалы руынан шыккан, он жетi мыцFа дешн жылкы устаFан, шалкыFан бай Мурат эскерш жорыкка бастап келген Абылай хата асыл тукымды жорыкка дайын 4000 жылкы сыйлаFан. Сейтiп дэстYрге сай тере тукымына курмет, сый-сияпат керсетiп, жолFа аттандырFан екен.
Ацыз бойынша, хан эскершщ турактаFан жерiнде узак уакыт бойы найза кадалып турFан. ОсыFан байланысты бул жер Найза деп аталFан екен [35, 97].
Э. Бекейханов Ертю бойы жерлершщ киелшп жайында «Екi жол» атты макаласында былайша жазады: <^з Ертiсте жYЗ елу жыл отырмыз. Ертiс тоFайыныц аты коныс алFан кiлец бабамыздыц аты. Ертiстi ерлей, куалай жYрген адамдар бiледi: он шакырым жервде казак бейiтi кала сиякты. Ертiс бiзге ата коныс болFан жер. Бiз Ертiсте жощарды кYшпен куып коныс кылFанбыз» [21, 267 б.]- деп, бул жерлердщ казак елi Yшiн каншалыкты мацызды екенше токталFан.
Ертiс ецiрiне катысты мэлiметтердi Э. Бекейхановтыц А. Щербина экспедициясына катысып жинаFан деректер шшен табамыз. «Казак елкесiнiц тарихи таFдыры жэне мэдени еркенi» («Исторические судьбы киргизкого края и культурные его успехи» 1903) ецбегшде Ертiс ещршде жоцFарлармен болFан мацызды шайкастар жайында айтылады. Осыдан 160 жыл бурын 1730 жылы Абылай ханFа кызмет еткен Айдаболдыц немересi Олжабай батыр Баянауыл тау бектерiнде калмактарды кырып, кеп жылFы урыстардан кейiн алFаш рет жауды кейiн шегiндiруге мэжбYP еткен. Бул жайында халык арасында суырып салма акындар «Ер жYрек батыр Олжабай жэне оныц дацкты ханы Абылай» - деп кошеметпен жырлайды екен.» [21, 474 б.]. КалмаккырылFан таулары Май ауданыныц Акшиман ауылынан 3-4 шакырым жерде орналаскан.
Калмаккырылган мекеш жайлы акпараттар белгiлi философ жэне тарих 6wripi МэшhYP ЖYсiп Кепеев ецбектервде жазылган. Калмаккырганныц аласа таулары казак-жоцгар дэуiрiндегi шайкастардыц басты алацы болган. Калмаккырган тарихи деректерде XVIII^i гасырдагы казактар мен жоцгарлардыц шайкаскан жерi деп айтылады. Б.Адамбаев макаласында Н. Коншин колжазбасы туралы дерек кел^ршедк «Жасыбай батыр Баянауыл аймагынан калмактарды казактар ыгыстырган аргы замандарда емiр сурген... Бул душпанга элденеше рет соккы берген белгш батыр. Бiр жолы казактардыц колбасы батыры Олжабайдыц тапсыруымен Жасыбай батыр шагын жасакпен мыц-мыц колмен келе жаткан калмак контайшысын тауда бегеуге аттанады. Арада кескiлескен урыс болады. Жасыбай аскан ерлiк керсетедi, бiрак осы согыста сауытыныц ашы^ жершен, желке тусынан калмак контайшысыныц огы тиiп, ол содан еледь.. Казактар ыгыса бастайды, осы сэтте кыргын болган жерге Олжабай батырдыц езi жетедi. Шаткалга камалган калмактар «жан саугалап» шулайды. Сонда олардыц контайшысына Олжабай: «Сендердiц бэрiц елген Жасыбайдыц бiр шынтагына татымайсындар», - деп, жауынгерлерше жауды аямацдар деп тапсырады. Калмактар бей-берекет ^ашып, елiктерi жолдыц узына бойына шашылып калады. Осы ара, осы тау кешн Калмаккырган атанган [36, 421 б.].
МэшhYр-ЖYсiптiц айтуы бойынша, Баянауыл мен Калмаккырган тауларындагы казак-жоцгар шайкастары нэтижесiнде жогарыда айтылгандай, казактар жецiске жетiп, Сарыарка даласыныц тагдыры шешiлген [16].
Каза^ халкыныц санасында Калмаккырганды ерекше тарихи орын ретiнде карауы оныц киелшгш айкындайды. Бул жердi халык казактардыц жоцгарларды талкандап, Сарыарканы азат еткен орын ре^нде кабылдаган. Бул жер ата-бабамыздыц каны тегiлiп, кунды жещстерге кол жеткiзген орын болып табылады.
Жалпы корытындыласак, Ертiс ецiрiнде батыр тулгасына катысты, iрi шайкастарга арналган, дiни - культтiк, табигат кубылысымен байланысты калыптаскан киелi жерлер жетерлш. Ендiгi кезек, сол киелi нысандардыц эркайсысы бойынша кешендi зерттеу жумыстарын жYргiзу аркылы, жас урпакты бабаларыныц iзi калган касиеттi орындарды курмет тутуга насихаттау.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Калжанов А. Ескерткiштер екшеудi кажет етедi. Астана Акшамы. 19 Тамыз, 2017. http://www.astana-akshamy.kz/eskertkishter-eksheudi-qazhet-etedi/
2 Бартольд В.В. Извлечения из сочинения Гардизи Зайн аль - Ахбар: прил. к «Отчету о поездке в Среднюю Азию с научной целью, 1893 - 1894 гг.». М., 1973. Т.8. С. 23 - 63.
3 Бартольд В.В. Работы по исторической географии. М., 2002. 711 с.
4 Егеубай А.К. Махмут Кашкари ТYрiк сездш. Yш томдык. Алматы: Хант, 1998. - 600 б.
5 Семенов-Тянь-Шанский П.П. Россия. Полное географическое описание нашего отечества: Настольная и дорожная книга. Т. XVIII. Киргизский край / Под ред. В.П. Семенова-Тянь-Шанского. СПб., 1903. - 479 с.
6 Циренова Л.А. Краткий философский словарь. 2-е изд. М: РГ - Пресс, 2014. - 496 с.
7 Эдеби жэдтерлер. Жиырма томдык. 5-т.: ЖYсiп Баласагун. Кутты бшк /Кене тYркi тiлiнен аударып, алгы сезi мен тYсiнiктерiн жазган А.К.Егеубаев. - Алматы: «Таймас» баспа ут, 2007. - 477 б.
8 Казак тшшщ тYсiндiрме сездiгi/ бас редактор I. К. Кецесбаев. 2 том. Алматы: Рауан, 1971. -956 б.
9 Ожегов С. И. Толковый словарь русского языка. М.: Русский язык, 1986. - 900 с.
10 Ермаганбетова К., Киелi жерлер аймактык бренд ре^нде // Ислами руханилык пен рациональдык жэне этно-мэдени дэстурлер - дши экстремизмге карсы ю-кимыл факторы ретiнде. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетiнiц 20 жылдык мерейтойы аясында халыкаралык гылыми конференцияныц материалдары. - Астана: Л.Н. Гумилёв атындагы Е¥У баспасы, 2016. Б. 366-369.
11 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 1. А.: Гл. ред. Каз. сов. энц., 1984. -432 с.
12 Эбжанов Х. Сакральдi география: мэш, курылымы, келешеп. // «Акселеу Сейдiмбек жэне тарих гылымындагы шежретану мэселелерi» атты халыкаралык гылыми-теориялык
конференцияныц материалдар жинаFы. - Астана: Л.Н. Гумилёв атындаFы Е¥У баспасы, 2017. - 6-10 беттер.
13 Казакстан Республикасы президентi Н.Э. Назарбаев «Болашакка баFдар: рухани жацFыру» («Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания»). «Егемен Казакстан», 12.04.2017.
14 Муминов А.К: Родословное древо Мухтара Ауэзова / А.К. Муминов, при участии А.Ш. Нурмановой и С. Саттарова. Сост. указ. У.А. Утепбергеновой; Под ред. С.Н. Абашина. Алматы: Жибек жолы, 2011. - 304 с.
15 Б. Кайратулы «Касиетп Казакстан» картасы жасалуда // Егемен Казакстан. №3. 2017. - 4 б.
16 МэшhYP ЖYсiп Кепейулы ШыFармалары. 20 томдык шыFармалар жинаFы. Павлодар: ЭКО, 2013.
17 Казахский фольклор в собраний Г.Н. Потанина. Алматы: Наука КазССР, 1972. - 379 с.
18 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Изд. по гос. прогр. «Культурное наследие» -Павлодар: НПФ «ЭКО», 2006. - 211 с.
19 Радлов В.В. Казак этнографиясы туралы ецбектерь Павлодар: ЭКО, 2005.- 390 б.
20 Коншин Н.Я. Казак этнографиясына байланысты ецбектерь Павлодар: ЭКО, 2005. - 310 б.
21 Бекейханов Э. Тандамалы (Избранное). Гл. ред. Р. Нургалиев. Сост.: С. Аккулулы. - Алматы : Казак энциклопедиясы, 1995. - 478 б.
22 Тынышбаев М. Казак халкыныц тарихы. КараFанды: Болашак-Баспа, 2010.-229 б.
23 Кудайбердиев Ш. ТYрiк, казак, кырFыз hэм хандар шежiресi. Павлодар: ЭКО, 2007. - 269 б.
24 МарFулан Э. Ежелп жыр ацыздар: Fылыми-зерттеу макалалар. Алматы: Жазушы, 1985. - 367 б.
25 Инсебаев Т.А. Очерки истории Павлодарского Прииртышья. Часть 1. С древнейших времен до XX века. Павлодар : НПФ «ЭКО», 2000. - 240 с.
26 Артыкбаев Ж.О. Баянауыл. Астана: Фолиант, 2009. - 312 б.
27 http://e-history.kz/kz/publications/view/3258
28 Кене Кектау байырFы Баянауыл байтаFыныц тарихы (монографиялык зерттеу). / жауап. ред. М.А. Алпысбес. Астана: Парасат Элем^ 2005. - 480 б.
29 Шаяхметов Н. У. Казакстанныц далалык облыстарыныц аграрлык келбетшщ езгерук тарихи -географиялык талдау (XIX f. II жартысы - XX f. басы) / т.г.д. Fылыми дэрежесiн алу Yшiн дайындалFан авторефераты. Семей. 2010.
30 Маргулан Э.X. Козы Керпеш - Баян сулу кешеш. Алматы: внер, 1994. - 32 б.
31 Сапаров КТ. Баянаула топонимикасы (гылыми-танымдык зерттеулер): монография. Алматы: CyberSmith, 2017. - 316 б.
32 Уэлиханов Ш. Тэщрк Тацдамалы. А.: Xалыкаралык, Абай клубы, 2013. - 392 б.
33 Потанин Г.Н. Yш томдык тацдамалы шыгармалары. 1 том. Саяхаттар, естелiктер жэне хаттар. Павлодар: ТОО «Эко», 2005.- 550 б.
34 Жаманбалинов М., Бэделханов А. ТYгел батыр жэне оныц урпактары (тарихи ацыздар, шешендш толгаулар, шежiре-деректер). Павлодар: ЭКО, 1998. - 121 б.
35 Инсебаев Т.А. Павлодар Ертю ещршщ тарих беттерк 2 том / бас.ред. А. Нухулы. - Павлодар: ПМПИ, 2017. - 228б.
36 Казакстанныц ецiрлiк касиеттi нысандары. Астана: Фолиант, 2017. - 504 б.
ПРОБЛЕМА НАУЧНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ САКРАЛЬНЫХ МЕСТ ПРИИРТЫШЬЯ
М.И. Рахимов PhD докторант (История) Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева Казахстан, г.Астана, email: [email protected]
В статье рассматривается этимология терминов «сакральный», «священный» в социально- политическом и научном использовании изучения священной географии Казахстана. Основная цель статьи -проанализировать исследования ученых, посвященных святым местам Иртыша, определить место, значение и
актуальность этих священных объектов в духовных условиях Казахстана. Дается анализ научных и теоретических основ понятия «священная земля» в историческом сознании.
Ключевые слова: духовное возрождение, святые места, священная земля, Прииртышье, озеро Ямыш
THE PROBLEM OF SCIENTIFIC RESEARCH OF SACRED PLACES OF THE IRTYSH REGION
M.I. Rakhimov
PhD student (History) L.N. Gumilyov Eurasian National University Kazakhstan, Almatу, email: [email protected]
The article deals with the etymology of the terms "sacral", "holy" used in the socio-political and scientific environment, as well as in the process of researching the sacral geography of Kazakhstan. The main goal of the article is to analyze the research of scientists dedicated to the holy places of the Irtysh, to determine the place, significance and relevance of these sacred objects in the spiritual conditions of Kazakhstan. An analysis is given of the scientific and theoretical foundations of the concept of "sacred land" in historical consciousness.
Keywords: modernization of Kazakhstan's identity, sacred places, holy land, Irtysh region, lake Yamysh
