138FTAMP: 13.09; 13.11.47
К,азак,тыц кYнделiктi мэдениетшдеп емшiлер типологиясы жэне емдеу тэжiрибелерi: мэдени антропологиялык талдау
Куралай С. Ермагамбетова1*, Карлыгаш М. Атанакова2
АН. Гумилев атындаты Еуразия улттык, университет^ Астана, Казахстан
*Корреспонденция Yшiн автор:
quralai.sergabylqyzy@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0002-1620-5794, 2https://orcid.org/0000-0002-4443-2185 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-197-210
Ацдатпа. K,a3ipii цогамда халыц емшiлiгi туралы dpmYfAi дискурстар бар. Гылым тургысынан, адресе, академиялыц медицина тургысынан халыц емшiлiгi заманауи емдеу хаттамасына сай келмейтт тэжiрибе. Дегенмен, академиялыц шыгыс медицинасында халыц емшыертщ кейбiр тэжiрибелерi yй-ретiледi, оцытылады. Ислам дн тургысынан бiлiмi жоц адам емдеу жYргiзуге хацы жоц, соныц штде халыц емшiлiгiмен айналысуга тыйым салынады. Этнография, антропология тургысынан халыц емшiлiгi халыцтыц улттыц мэдениеттi, мурасын, цундылыцтарын, болмысын, турмысын, бШмт сипаттай-тын дэстYр.
Мацалада цазiргi К,азацстанныц кYнделiктi мэдениетiндегi халыц емшШгтщ тэжiрибелерiне талдау жасауга тырыстыц. Алдымен цазацтыц халыц емшШгтщ цалыптасу тарихына ретроспективтi талдау жасау арцылы цазац емшШгтщ цалыптасу тарихына жэне оныц цытай, тибет, Y^i, араб емшШ-гiмен байланысын аныцтадыц. Мацаланыц теориялыц-эдктемелш негiзiн жасауда этнографиялыц, ми-фологиялыц дереквздерге, емшыердщ ецбектерте сYйендiк. Аталган материалдардыц негiзiнде халыц емшыертщ типологиясы жасалды. Халыц емшiлерi Yш типке бвлiндi: рухани, тэндш жэне магиялыц. Рухани емшыер тэжiрибесi ежелi наным-сетмдермен жэне дтмен байланыстырылса, тэн емшiлерi ха-лыцтыц кYнделiктi турмыстыц тэжiрибесiмен, салт-жоралгыларымен байланыстырылды. Магиялыц емшыердщ тэжiрибесi магиялыц эрекетпен, тылсым kyшпен уштастырылды.
К,азац халцыныц емшШгт зерттеуге деген цызыгушылыц К,азацстанныц «Мэдени мура», «Рухани жацгы-ру», «К,азацстанныц киелi жерлер географиясы» мемлекетт1к багдарламаларымен байланыстырылады. вйткет, мацалада халыц емш1лт цазац халцыныц мэдени мурасы, рухани цундылыгы, улттыц коды, мэдени бiрегейлiктi цалыптастыратын жэне сацтайтын цурал реттде царастырылады. КYнделiктi мэдениеттегi халыц емшШгтщ тэжiрибесi «К,азацстан халыц емшiлiгi ассоциациясы» республикалыц цогамдыц бiрлестiктiц зацнамалыц ережелерте багынады жэне бацыланады.
К,азац халыц емшiлiгi цупияга толы. Оныц тYрлерi элi толыццанды зерттелген жоц. Цазацтыц халыц емшШгт зерттеу гылымга цосылатын Yлкен Yлес деп бiлемiз.
ТYЙiн сездер: кYнделiктi мэдениет, цазацтыц халыц емшiлiгi, емшi, шипагер, бацсы, улттыц мура, рухани цундылыц.
Received 22 January 2023. Revised 25 January 2023. Accepted 31 January 2023. Available online 30 March 2023.
For citation:
Yermagambetova K.S., Atanakova K.M. Typology of healers in the daily culture of kazakhs and their practice of treatment: cultural and anthropological analysis // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 142. - №. 1. - С. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-197-210
Для цитирования:
Ермагамбетова К.С., Атанакова К.М. Типология целителей в поседневной культуре казахов и их практика лечения: культурно-антропологический анализ // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2023. - Т. 142. - №. 1. - С. DOI: https://doi. org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-197-210
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 197
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Клркпе
2019 жылдан берi элемд дYP сiлкLндiрген «COVГО - 19» коронавирус пандемиясы когамныц барлык саласына, адамзаттыц кезкарасы мен кундылыктарын кайта карастыруга Yлкен эсерш тигiздi. Эсiресе, кYнделiктi гылыми медицина катты сынга тYCтi. К,огамныц салауатты емiр мэдениетi де сынга тYCтi. Ол1мнщ кебеюi, ауруханалардыц сыркаттанган адамдармен толуы, гылыми медицинага деген сешмаздДк халык емшiлiгiне суранысты арттырды. Халык емш^ш улттыц салт-дэстYрiне, турмыс калпымен, болмысымен, жоралгыларымен байланысты тэжiрибе жиынтыгы, ягни кYнделiктi мэдениеттщ ерекше кубылысы. Klазiргi элеуметпк емiрдiц барлык салаларын камтыган дагдарыс жагдайында кептеген адамдар гасырлар бойы жеке тулгалардыц да, тутастай алганда этностыц да туракты емiр CYPуiне кепiлдiк берген ата-бабаларыныц бай тэжiрибесiне жYгiнуде. Халык емш^шне деген сураныс ешкашан жойылган емес, бiрак соцгы Yш жылда ол арта тYCтi. Ел1м1здщ элеуметтiк мэдени кещстш «шипагер», «казак емханасы», «шипалы», «шыгыс медицинасы» атты емдеу орталыктарына тола бастады. Олардыц алдына койган максаты табыс кезiмен катар салауатты когам калыптастыру. Салауатты когам берш мемлекеттщ кепiлi. Сондыктан денсаулык мэдениетш жетiлдiру мемлекеттщ мацызды стратегиялык максаты десек кателеспейм!з. Эркашан езектi мэселе болып кала бермек.
Макаланыц максаты - каз!рп К,азакстанныц кYнделiктi мэдениеттндеп халык емш^шнщ даму Yрдiсiн зерделеу, емштер типологиясын жасай отырып, олардыц тэж!рибелерше мэдени антропологиялык талдау жасау.
Зерттеу идеясы - К,азакстан Республикасыныц «Халык денсаулыгы жэне денсаулык сактау жYЙесi туралы» зацнамамен катар, «Мэдени мура», «Рухани жацгыру», «К,азакстан киелi жерлер географиясы» атты мемлекетпк багдарламалармен сабактастыру. «Мэдени мура» багдарламасы аясында кене тас жазуларындагы емдж тэжiрибелердiц
кагазга басылып шыгарылды, ал 15 гасырда жазылган «емш1лер экеа» атанган Отебайдак Т1леукабылулыныц «Шипагерл1к баяны» кайта кеш1р1л1п рухани мурамыздыц 6ipiHe айналды. Халык емшлшнщ тYрлерi мен тэжiрибелерi улттык мэдениетт1 жацгырту куралы рет1нде карастырамыз. Ол жылдар бойы калыптаскан дэстурдщ, жоралгыныц, гибадаттыц, дши наным-сетмнщ бiр бeлiгi болып саналады. Халкымыздыц дYниетанымындаFы «эулие», «кие», «киел1л1к» тYсiнiктерi жогары курметке ие. Емшi -карапайым адам емес, ол текп, киелi, эулие адам. Сондыктан эулие, киелi адам аруагы да адамньщ сауыгуына септ1г1н тигiзедi деген сетмнен «зиярат орындары», «киелi кещспктер» калыптасы.
Халыктыц кYнделiктi мэдениетi эртYрлi кeкейкестi, эрi кызыкты мэселелерге толы элеуметпк жэне мэдени тэжiрибелер ортасы. Зерттеу такырыбы терец мэдени, антропологиялык зерттеудi кажет етет1н езект1 мэселелердщ 61р1 деп санаймыз. Халык емш1лш колданбалы мэдениет, эмпирикалык 61л1м нышаны, пэнаралык мэселе екенi анык.
Материалдар мен эдктер
Казак халкыныц емш1л1к тэжiрибелерi туралы гылыми тужырымдар мен теориялар табу киын. Себебi, казак халкыныц емш1лш кашан басталгандыгы туралы накты деректер жок. Дегенмен, зерттеу казак емшлшнщ теориялык-эдiстемелiк жэне тэж1рибел1к нег1зiн калыптастырган Отебойдак Т1леукабылулыныц ецбепнщ жэне баскада зерттеуш1лердщ ецбектерiнiц непзшде жYрг1зiлдi. Отеген Эбдiраманныц птр1 бойынша: «казак даласындагы емшiлiкт1ц тэсiлдерi мен жолдарын зерттеу XVIII гасырдыц алгашкы жартысында Ресейл1к галымдардыц экспедициялык зерттеулершен басталды. Казак даласындагы жукпалы аурулардыц таралуы мен емделу жолын зерттеу барысында халык емш1л1г1н1ц ерекшел1ктер1 тац калдырган. Дегенмен, орыстандыру саясатыныц аркасында кептеген емш1л1к угымдар мен ауру атаулары жойылып
кеткен» (ЭбдДраман, 2002: 3). Медицина гылымдарыныц докторы С.Х. Суханбердиннщ зерттеуше сYЙенетiн болсак, казак даласындагы халык емш1лшнщ калыптасуына жэне дамуына ¥лы Ж1бек жолындагы сауда керуендер1мен еткен Кытай, Yндi, Араб, Тибет жэне баскада Шыгыс халыктарыныц емдiк дэстYрi эсер етт1. Емшiлер - кец даланыц пайдалы еамдДктершц кемег1мен эртYрлi емдiк рэсiмдер орындау аркылы емiрлiк кажетт1 медициналык-санитарлык кемек керсете б!лген жэне ем шараларын жасаган (Суханбердин, 2004: 15-16).
Казак халкыныц кешпел! турмысы, коршаган ортамен Yйлесiмдiлiкте емiр CYPуi табигатты тYсiнуге, сезiнуге, эаресе, оныц ресурстарын ти1мд1 пайдалануы бэр1м1зге мэл1м. Бул мэлiметтер тарихи дереккездер, ацыз-эцг1мелерде, эдеби шыгармаларда жанама акпарат рет1нде кездеседi. Казак даласындагы емшыер мен олардыц емдеу жолдары туралы алгашкы акпарат кезi рет1нде казактыц шипагер галымы Отебойдак Т1леукабылулыныц «Шипагерл1к баяны» (Плеукабылулы, 1996) атты ецбеп саналады. Т1леукабылулыныц тк1р1 бойынша казак даласындагы емшiлiк тэжiрибелерi халыктыц астрономиялык, философиялык, психологиялык, этнографиялык
iлiмiмен, улттык сана-сезiмiмен, салт-жоралгыларымен, гибадаттарымен
байланысты. О.Т1леукабылулыныц бул ецбег1 казiргi кездеп барлык емш1лердщ негiзг1 куралына айналды. Ецбекте ауру тYрлерi мен оларды емдеу жэне алдын алу шаралары жазылган. Казак халкыныц емш1л1к тэж1рибелер1нщ калыптасуы мен дамуы туралы А.Т.Толеубаевтыц «Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов» атты ецбепнде де мэл1меттер кездесед1. Толеубаев: «емш1л1к халыктыц кYнделiкт1 салт-дэстYрiнен, жоралгылары мен рэамдершен, ырым-тыйымдарынан пайда болган тэж1рибелер» - деп тужырымдайды (Толеубаев, 1991: 5). А. Толеубаевтыц тужырымдауы бойынша казак халкыныц емдДк тэж1рибелер ежелг1 д1ни наным-сен1мдермен CYЙемелденедi.
Эрб1р емд1к шара анимизмн1ц, фетишизмщ, тотемизмн1ц, магияныц элементтер1мен толыктырылган. Каз1рг1 кезд1ц ез1нде емш1лерд1ц тэж1рибелер1нде кене дши наным-сен1мдерд1ц калдыктары кер1н1с тауып отыр.
Ш.Уалиханов «Казактардагы (кыргыз-дардагы) шамандыктыц калдыктары» (Ч.Валиханов, 1985: Т.IV) макаласында казак даласындагы халыктык емш1л1кт1ц кер1тсш шаманизммен байланыстырады. Шаманизм ол жэй гана д1ни наным-сетм емес, ол купияга толы, табигатпен адамды уштастыратын, халыктыц ем1рл1к кезкарас мен турмысын сипаттайтын философиялык дуниетаным. Ш.Уалихановтыц птршше: «шаманизм -емш1л1ктщ купиялы жэне сикырлы формасы» (Валиханов, 1985: 50).
Каз1рг1 кезде казактыц емш1л1к дэстYрi мен енер1 туралы ецбектерд1 шипагерлер мен емш1лердщ ецбектер1нен кездест1рем1з. Атап айтканда, Толкын Аканулыныц «Емш1 кэдес1» (Т.Аканулы, 2020), Кайрат Айдарханулыныц «Казак емш1лш» (К.Айдарханулы, 2019), Максат Эбд1кадырулыныц «Казак медицинасы» (М.Эбдщадырулы, 2015), Зиядан Кожалымовтыц «Шипагерл1к дэстYрi жэне философиясы» (З.Кожалымов, 2009), Отеберген Акыпбекулыныц «Халык ем1нщ куд1рет1» (О.Акыпбекулы, 1993) атты жэне баскада ецбектер халык емш1лшн халыктыц мэдени мурасы, улттык кундылыгы ретшде карастырады.
Емш^ктщ мэдени кырларын зерттеуге арналганэдебиеттернемесегылымимакалалар кездеспру киын. Дегенмен, мифологиялык, этнографиялык, медициналык талдаулар зерттеудщ теориялык-эдДстемелж непзш калыптастырды.
ddiemep. Казактыц халык емш1лш сонау ерте заманнан келе жаткан тэж1рибе екет барлыгымызга мэл1м. Академиялык медицинаныц дамуымен халык емш1лш езшщ кYшiн жоя бастады. Дегенмен, Кытай, Монголия елдершен оралган кандастырдыц казак жерше келу1мен казактыц халык емш1лшнщ дэстYрi, мэдениет1, тэж1рибелер1 кайта жацгыртыла бастады. Емш1лердщ
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 199
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
б!рнеше турлер! мен емдеу шаралары пайда болды. Халык емш1лш кYнделiкт1 мэдениеттщ элементi, улттык рухани кудылыгымыздыц, б1л1м1м1з бен тэж1рибем1здщ жацгыру формасына айналды. Каз1рг1 кезецде емш1лер мэдениет1 каншалыкты дамыган? Емш1лер калай бел1нед1? Олардыц емдеу тэж1рибес1 кандай? Макалада осы сурактарга жауап беруге тырысамыз. Халык емш1л1г1н улттык мура, улттык б1регейл1к, улттык код рет1нде карастырамыз.
Зерттеу барысында жумыстыц непзп эд1снамалык принцип1 рет1нде жYЙелiлiк эдДа колданылды. ЖYЙелiлiк эд1с1 халык емш1лшн б1р1нш1ден, улттык мэдениетт1ц жYЙелiк элемент! ретгнде карастырыса, екшшДден, «халык емш1лш» угымын кYрделi психологиялык, материалды, мэдени, эмоционалды жYЙе кешеш рет1нде зерттеуд1 жэне тYсiнудi кажет етедД.
Каз1рг1 кездег1 кYнделiктi мэдениетте кец ер1с алып отырган халык емш1лшнщ бастамасын тYсiну Yшiн ретроспективт эдДс колданылды. Бул эдДстщ непз1нде казак даласындагы халык емшiлiг1нiц кытай, Yндi, араб медицинасымен байланысын, эаресе кытай медицинасымен байланысын аныктауга мYмкiндiк бердД. Казак емшДлшнде кытай емшДлшнщ элементтер1 кездесетш дэлелдД. Себеб1, каз1рп кYнделiктi мэдениетте таралган емш1лер Кытай елшен оралган кандастар арасында кец ер1с алып отыр жэне олардыц емдеу тэалдер1 кытай мэдениет1мен уштасып отыр.
ЗерттеудДц непзп максаты мен мшдетше байланысты емш1лер топтамасын жасау Yшiн типологиялык эдДс колданылды. Сонымен катар далалык зерттеу эдДстер1, соныц шщде бакылау эдДа жэне оныц нэтижелер1 пайдаланылды. Емш1лер тYрiн аныктау Yшiн сипаттау эдДа колданылды.
Талк,ылау
Салт-дэстYр, эдет-гурып, ырым жэне жоралгы когамныц мэдени, рухани жэне материалды дYниесiндег1 ец кымбат казыналардыц б1р1 Мунда халыктыц сан
гасырлык ем1рл1к тэж1рибеа, б1л1м1, 1здета, танымы мен тYсiнiктерi жинакталган. Казак халкыныц салт-дэстYрлерi мен ырым-тиымдары сикырлы тылсым дYниелерге толы. Мифологиялык дYниетанымындаFы демонологиялык кешпкерлер шынайы ем1рдщ кубылысы репнде танылган. Ягни, «жын», «шэйтан», «албасты», «перЬ> (Валиханов, 1985; Кондыбай, 2008; Каскабасов, 2014) жэне баскалары адам ем1рше, жалпы отбасы мен когамга зиян келтгретш, адамныц мшез-кулкын, к-эрекетш бузатын жагымсыз «жан» болып саналады. Оныц накты бейнеа жок, дегенмен, адамныц шше к1ру аркылы оган эртYрлi бейне бередД. Осы жагымсыз «жандардан» тазарту тэж1рибелер1 бYг1нгi кYнге дешн сакталган. Ойткет, халкымыздыц тYпсанасында сакталган аурудыц кец таралган тYрлерi - «кез тию», «тгл тию», «жын кону», «албасты басу», «арка устау». Осы ауруларды емдеу Yшiн емшьбаксылардыц емдеу тэж1рибелерше жYгiнген. Тазалау, яти емдеу шаралары арнайы емдДк орындар мен Yй жагдайында да жYзеге асырылады. Бул казак халкыныц емш1л1к тэж1рибелершщ кене дДни-наным сешмдермен сабактастыгын керсетедД. Ягни, аруак культ, шаманизм, анимизм, тотемизм, фетишизм элементтер1 айкын кершДс табуда.
Шаманизм - кешпендД халыктыц табигат пен одан жогары турган тылсым элемге табынатын дДни наным-сешм тYрi. Ш.Уэлихановтыц берген аныктамасы бойынша, «шаманизм б1р жагынан табигатты курметтеу, ек1нш1 жагынан адамныц санасын езгерту аркылы рухани элеммен байланыска тусетш экстремалды руханият. Табигат пен адам, ем1р мен ел1м арасындагы Yздiксiз кYрестi сипаттайтын рухани элем, гибадаттар жиынтыгы» (Валиханов, 1985: 146). Шаманизм б1рнеше элементтерден туратын кYрделi жYЙе. Б1ршш1 элемент - Тэщр1 (аспан), екшш1 элемент - шаман, Yшiншi элемент -аруактарга табыну (Ш.Уэлиханов бойынша цазац дYHиетанымында «аура»ц деген свз -онгон деп аталган, ал «аруац» деген свз ислам дннен енген свз), тертшш1 элемент! - отка табыну, беанш1 элемент1 - космологиялык
кезкарастар. Шаман ек1нш1 элемент репнде ж1ктелсе де, шаманизм дши жYЙесiнiц калыптасуында мацызды орын алатын тулга. Ш.Уэлихановтыц тк1р1 бойынша: «Шаман -устаз, акын, энш1, кершкел, емш1 Материалды жэне рухани элемд Yйлесiмдiлiкте устайтын, тылсым дYниенi тYсiнген жэне тусшдДретш адам. Шаман - ол баксы» (Валиханов, 1985: 147). Шаманизмдеп аруак культ1 де халык емшлшнщ дамуына Yлкен септМн типздД. Шаманныц бойындагы аруактармен байланыс орната б1лу касиет1 ем шараларын жYзеге асыруга мYмкiндiк беред деген тYсiнiктер де болган. Каз1рде жалган емш1лер арасында осындай тYсiнiктер эл1 де орын алуда.
Анимизм, тотемизм, фетишизм жэне магия элементтер1 емдДк тэж1рибелерд1 жург1зу урдДстершде кер1тс тауып отырган. Ем шараларында еамдДктерд, жануарлардыц белпл1 б1р мушелерiн пайдалану, адамды жамандыктан коргау ушiн «амулет», «талисман», «тумар» тагу сиякты тэж1рибелер буг1ннiц ез1нде орын алып отыр. Оны ешк1м жокка шыгара алмасы анык. Бул тэж1рибелер сыни талдауды кажет етед1
Емш1лер типологиясы
Казак халкыныц кунделiкт1 турмысында б1рнеше емш1лердщ турлер1 мен атаулары кездесед Олар арнайы багыттагы емдеу тэалдерше жэне жалпы тэж1рибелерше байланысты жштеледД. Халык емшiлiгiндегi ец кец таралган угым «емшЪ>. Емш1 -дэр1герл1к кызмет аткараушы, емдеуш1, сауыктырушы магынасын б^дДредД. Барлык ем шараларын колданушы. Академиялык медицина тургысынан емш1 - ол терапевт. З.Кожалымовтыц тк1р1 бойынша: «емш1л1к - ата-бабадан урпактан- урпакка жалгасып бер1летш киел1 тект1к касиет. Ал емш1 - тект1, б^мдД, зерттеуш1, дана, кереген, емдеуш1 адам» (Кожалымов, 2016: 14).
Халык емш1лшн зерттеуш1лердщ ецбектерше суйене отырып, емш1лерд1 уш топка белуд жен керд1к: «рухани емш1лер», «тэн емш1лерЬ> жэне «магиялык емш1лер». Барлык емш1лер тобына жеке-жеке сипаттама берш етешк.
Рухани емштер (Кесте 1) кызметш ислам дДтмен байланыстырамыз, б1рак олардыц эрекет1нде ежелг1 дши наным-сетмдер элемент1 кездеседД. Рухани емш1лерге баксы, тэуш, ушк1руш1, дем салушы, эулие эмбие, молда жатады. Халыктыц рухани емш1лер1 1ш1ндег1 непзг1 тулга - баксы. Баксы барлык турктлдДс халыктар мен монголдарда кец таралган.Баксысез1турл1магынагаие.Мысалы: туркмендерде «баксы» деп акын-жырауларды атаган, ал уйгырлар «баксы» деп б1л1мгер, дана адамды атаган, Кырым хандыгы тусында «баскы» деп хатшыны атаган, кыпшактар баксыны «кам» деп атаган, ягни, «когамныц, адамныц камын ойлаушы» (Каскабасов, 2014: 194), ал казак когамында «баксы» рухани элемдД, табигаттан тыс тылсым дуниеш тусшуш1, аруактармен байланысты жасаушы, кобызшы, сыбызгышы, жын-шэйтаннан коргаушы, емш1 Ш.Уэлиханов «Казактардагы шаманизмнщ калдыктары» атты ецбег1нде баксыныц мэртебеа мен функионалды кызмет1н сипаттайды. Баксылар туралы былай дейд1 «баксылар Аспан мен рухтыц камкорлыгындагы адамдар тэр1зд1 курметке ие. Баксы - баскалардан жогары сикыр мен б1л1мге ие адам, акын, музыкант жэне дэр1гер» (Валиханов, 1985: 52). Олар аруахтар мен кудайларга жакын болгандыктан эртурл1 салт-жоралгыларды пайдалана отырып ауруларды емдейдД. З.Кожалымов баксылык кызметп енер деп атайды. «Баксылык енер - тэщрдщ сиы, купиясы. Баксы ез ортасында басшы жэне шипагер кызметш аткарып, езшщ болжампаздык, кершкелдДк, кумалакшылык, сикырлык, акын-сазгерл1к ерекшел1ктер1мен халыкты езше иландыру сешм1 аркылы емдейдД» (Кожалымов, 2016: 11) - дейд1 З.Кожалымов.
Казак халкыныц жыр-дастандарында баксы бейнеа жш суреттеледг Эрб1р баксыныц езшщ камкоршысы бар. Ол жануар, еамдДк, кус немесе табигаттыц баска б1р элементтер1 рет1нде бейнеленедД. Ол баксыга куш куат бередД. Сонымен катар, эрб1р баксыныц ез1нщ атрибуттары бар. Кец таралган баксы атрибуттарына (куралдарына) езшщ камкоршысы санайтын т1р1 немесе ел1 табигаттыц б1р элемент^ жуннен жасалган
шапан мен 6epÏK, асатаяк, сылдырмак, кобыз, камшы жатады. Бул баксыныц классикалык бейнесi болып саналады, бiрак, эрб1р халыктыц баксысыныц бейнесi эртYрлi екеш анык. Баксылар барлык ауру тYрлерiн емдейдi. Соныц iшiц4е, шошыну, корку, жын к1ру, кез тию, т1л тию, аруак кону сиякты ауруларды жаксы емдеген. Мысалы, шошыну, корку, жын к1ру ауруларын емдеу тэжiрибесiц4е музыкалык эуен, би билеу, аруактарды шакыру тэалдерш колданган. Аруактарды шакыру тэжiрибесiнде баксыныц кемей дауысы мацызды орын алады. Жын шыгару кезiнде камшымен уру тэсiлi жиi колданылган. Жалпы, казак ДYниетанымында камшы касиетт1 куралдардыц бiрi. Камшымен тазалау аркылы гана адамныц бойынан жынды шыгаруга болады деп сенген.
Казак даласындагы баксылык енердщ ерекшелiктерiн Г.Потанин жаксы зерттеген. Г.Потанинннщ зерттеуi бойынша, кез келген адам баксы бола алмайды, оныц ек1 жолы бар: бiрiншiден, баксылык атадан урпакка берiледi, ал екiншiсi туылган баладан баксы жасау жолы (Потанин, 2005). Казак даласында баксылык енер атадан урпакка бер1лш отырган. Казак халкына баксылык кабiлет тек ер адамда дариды жэне ер адамга гана берiледi деп саналады. Сондыктан, эйел баксылар аз. Дегенмен, казiргi кезецде эйел адамдар арасында емштшипагерлер кеп кездеседi. К,азакстандык кинорежиссер Гулшад Омарованыц «Баксы» кинофильмiнде эйел баксыныц бейнесш кeрсетедi. Фильмде баксы тек емшi кызмет1н емес, ол жерд1, елдi, халыкты коргаушы, туган жер Yшiн кYресушi эрекетiмен сипатталады.
Баксылар адамдарга, отбасына, адамга, малга конган жын-шайтандарды, пэле-жаланы шыгару, айыктыру Yшiн кобыз, камшы, асаятаяк, кобыз, дацгара аспаптарын жэне отты пайдаланган. Аталган куралдардыц шшде кобыз, камшы жэне от жш колданылган. От бYгiнгi кYннiц eзiнде жи1 кездесетiн тазалау, аластау куралы. «Аластау» эд1с1 жамандыктан тазалау жэне оны жолатпау Yшiн жи1 пайдаланылады.
Астана каласында жYргiзiлген далалык зерттеу барысында баксы-емшiлердiц
кызметтерше, соныц iшiнде аластау рэсiмiне сырттай бакылау жYрг1зiлдi. Аластау кезiнде баксы-емшк «алас, алас, алас, жамандык пен пэле-жала артта калсын, ауру-сыркаудан тазалай кер, жамандыкты ала кер, пэле-жаладан сактай кер» деген дуга сездерш айтады. Камшымен ею иыкты, ек1 жауарынды, табандарды уру аркылы, бастан аягына дейiн жYргiзу аркылы денедег1 ауырпалыкты шыгарады. Куран CYрелерiн суга окып оны адам бетше бYркидi, осылайша адамныц бойын тазартады. Бул эрекеттщ барлыгы каншальщы адамныц ауруын емдейтiнi сыни кезкарасты тудырады. Алайда, шыгыс емшiсi Ибн Синаныц «Медицина гылымыныц канондары» атты ецбег1нде жазылгандай: «адамныц бойындагы барлык аурулар жан ауруынан туындайды. Тэн емдемес бурын адамыц жаны мен санасын емдеу керек» (Ибн Сина, 1979-1982). Олай болса, емш1лердщ емдiк шаралары психоэмоционалды тYрде адамга эсер етедi, жаны мен санасын тазартады.
Ек1нш1 рухани емшi - ол тэу1п (Кесте 1). «Тэуш» сeзi араб т1лшен аударганда «дэрiгер» деген магынаны б1лдДредД. Тэу1пт1ц ерекшелiгi оныц д1ни рэамдер аркылы емдеу шараларын жасауында. Тэуштщ баксыдан айырмашылыгы, оныц Куран аркылы емдейтш. Куран CYрелерiндегi ем-шараларга катысты дугаларды оку аркылы адамга дем салу, тазалау эрекеттерш жасайды.
Келес1 рухани емш1 - ол Yшкiрушi (Кесте 1). Yшкiрушiнiц де емдДк куралы - Куран CYрелерi болып табылады. Yшкiрушiнiц кейб1р тэж1рибелер1 баксылыкка уксайды. Yшкiрушi ыдыска куйылган суга дуга окып, оны адамга бYрку аркылы ем жасайды. Касиетке ие адамныц бойынан шыккан жел мен бYркiген су адамныц бойына сауыктыру беред1 деп саналады.
Рухани емш1лер арасында ислам д1н1мен байланысты кожа тайпасынан шыккан молдаларга кеп сетм артылган. Тюрколог Сюзанна Гжевичтщ зерттеу1 бойынша: «молдалар Пайгамбардыц отбасымен байланысты, сондыктан оларга рухани кызмет пен емдеу касиет1 бер1лген. Олар Куран оку аркылы емдеп, адамды жамандыктан коргайтын тумарлар дайындаган» (Grzywacz,
Кесте 1. Рухани емш1лер
№ Емштер TYpi Емдеу куралдары мен тэсiлдерi
1 Баксы eзшщ болжампаздык, кeрiпкелдiк, кумалакшылык, сикырлык, акын-сазгерлш ерекшелiктерiмен халыкты eзiне иландыру сенiмi аркылы емдейдi. Негiзгi куралдары: жуннен жасалган шапан мен бeрiк, асатаяк, сылдырмак, кобыз, камшы
2 Тэу1п К,уран CYрелерiндегi ем-шараларга катысты дугаларды оку аркылы адамга дем салу, тазалау эрекеттерш жасайды. Негiзгi куралдары: К,уран ютабы, таспиык, тумар, емдiк eсiмдiктер
3 Ушк1руш1 Емдш тэжiрибелерi баксылыкка уксайды. Хадистерден, аяттардан, сурелерден Yзiндiлер оку, су бурку аркылы емдейдь «Суф» сeзiн колданады. Непзп куралдары: хадистер, дугалар, су, кул жэне баскалары.
4 Сопылык емш1 К,уран итабшде, хадистерде жазылган шарттар аркылы, академиялык медицинаньщ тэжiрибелерiн байланыстыра отырып емдш eсiмдiктердi пайдалану аркылы ем шараларын жасайды. Негiзгi куралдары: Хадистер, емдш кiтаптар, емдiк eсiмдiктер, жануарлар майы, тагы баскалары.
2010: 19). Тумар былтарыдан жасалып шше адамды тазартау мен коргаута батытталтан дута жазылып салынады. Будан фетишизмнщ белпсш байкаута болады. «Тумар» адамды кортап кана коймай, оныц мшез-кулкын, к-эрекет1н реттейд1, адамды психо-эмоционалды куйш жинактайды.
Рухани емш1лер арасында кец таратан емш1л1к дэстур1 - ол сопылык емш1л1к тэж1рибес1 (Кесте 1). Сопылык емш1л1к -Мухаммед (с.а.с) Пайтамбардан бер1лген суннет жолымен Куран аяттары жэне хадистер аркылы емдеу тэс1л1. Сопылык емш^кп баскаша «Пайтамбар медицинасы» (Мурад Хасан, 2020: 7) деп ататан. Сопылык емш^кп зерттеуш1 Мурад Хасанныц тк1р1 бойынша, Пайтамбар медицинасы ислам дДт туртысынан емш1 жауапкерш1лш жэне емш1л1к тэж1рибеш журпзу тэж1рибелерше катысты зацнаманы камтиды. Хадистер жинатын курастыратын талымдар, м1ндетт1 турде «Медицина бел1м1 немесе Емдеу жэне емделу бел1мЪ> атымен арнайы бел1мд1 курастыртан. Ислам дшшщ максаты адамныц жанын, санасын жэне тэтн таза устау. Осы максатка сэйкес Куран аяттары мен хадистершде емшткке арналтан жеке бел1мдер мен тараулар кеп жазылтан. ец алташкы емш1л1к хадистерш курастыртан Мэл1к имам (Мурад Хасан, 2020: 8). Сопылык емшДлжтщ тэж1рибел1к кырларына кеп мэн
берген ортатасырлык парсы талымы, философ, дэр1гер - Ибн Сина. Ол кептеген аурулардыц турш ажыратып, оныц емдеу жолдарын ойлап тапкан. Каз1рг1 кездег1 рухани емш1лер Ибн Сина дэстур1 мен «Емдеу» хадистершде жазылтан шарттарта сэйкес емдДк шаралар жасайды.
Жотарыда аталтан рухани емш1лердщ баска емш1лерден айырмашылыты дши батыттылыты. Баксылар кене наным-наным сешмдердщ салт-жоралтыларын орындаса, тэуш, ушк1руш1 Куран кттаптыц сурелер1 мен дуталары аркылы адамды сауыктыру тэалдерш колданады. Ислам дДт туртысынан котамда мундай емш1л1к эрекеттер дурыс емес деген эртурл1 сыни кезкарастар жургетмен, адам бойындаты туатказ ауырпалыктарды емдеуде рухани емш1лердщ аткаратын рел1 зор.
Екшш1 топтаты емш1лер - тэн eMmrnepi (Кесте 2). Оларта: тамыршы, укалаушы, белтартушы, оташы, сыныкшы жатады. Тэн емш1лершщ ем1 адамныц физикалык денесш емдеумен ерекшеленед1 Тэн емш^ершц 1ш1нде мацызды орын тамыршыта бер1лед1. З.Кожалымовтыц айтуы бойынша: «тамыршы - тукым куалайтын эр1 окып уйренетш касиет. Тамыршы аурудыц дерт1н тацертец аш карынта тамырын устау аркылы жэне аурудыц бет-жузше, сейлеген сезше, тыныс алысына, кез жанарына жэне т1лше де карап
сыркатын аныктаган» (Кожалымов, 2009: 128). Ертедеп ата-бабаларымыздыц айтуы бойынша адамныц бойындагы 62 тамырда ауру туралы акпарат жазылады. Сондыктан тамыршы адамныц жYрек кагысы мен тамырды саусак ушымен устау аркылы аурудыц тYрлерiн аныктап ем-шараларын бере алады. Тамыр устау аркылы ауруды аныктау дэстYрi шыгыс медицинасында жаксы дамыган. Каз1рг1 кYнделiкт1 мэдениет1м1зде тамыршылык кызметт1 Кытай ел1нен оралган кандастар арасындагы емш1лер тэж1рибес1нде кездеседД. Кец тараган «шипагерл1к», «казак емш1лш» деген шыгыс медицина орталыктарындагы емш1лер тамырды устау аркылы ауруды аныктап заманауи академиялык медицинамен уштастыра отырып ем тэж1рибелер1н жYрг1зедi. Тамыршы ^нделДкп мэдениетт1ц ертеден сакталган емдеу мэдениет болап саналады. Тамыршыны каз1рп кезде медицина университетшдеп шыгыс медицина мамандыгында дайындайды. Туа б1ткен эр1 тукым аркылы бер1лген тамыршылык касиеттер1 бар емш1лер де аз емес.
Келеа тэн емш1с1 - сыныкшы. Сыныкшы -сынган CYЙектi орнына салумен айналысатын адам. З.Кожалымовтыц аныктамасы бойынша «сыныкшы ешкандай дэрьдэреказ, гипсаз сыныктыц орнына салып карапайым эдДспен танып мерз1мдДк шартты эдДспен ем жасайтын сыныктыц дурыс эр1 мшаз б1туш аныктайтын адам» (Кожалымов, 2016: 34). Каз1рг1 когамныц езшде сыныкшыныц рел1 зор. Адам каншалыкты травмотолог-хирургка барган кYннiц ез1нде сыныкшы 1здейдД. Себеб1, сыныкшы сыныктыц децгешн аныктап кана коймай оныц дурыс салынуы мен б1туш камтамасыз етедД. Егер сынган жер дурыс б1тпеген сыныкшы жылкыныц майын
жагу аркылы CYЙектi жумсартып сыныкты тYзетедi. Бул касиет тэн емш1лер1нщ арасында жогары багаланады. Е. Абилькасымовтыц тк1р1 бойынша сыныкшы езшщ тэж1рибесш жануарлардыц сыныктарын емдеуден бастаган, толык YЙренгеннен кешн гана адамды емдеудД бастаган (Абилькасымов, 1993: 13). Ендеше, сыныкшы да тамыршы тэр1зд YЙретiледi, окытылады жэне генетикалык тургыда бер1ледД.
Оташы - ол сыныкшыныц тYрi. Ол ете кYрделi сынык тYрлерiн емддеумен айналысады. З.Кожалымовтыц аныктамасы бойынша «оташы - халык арасында кещнен тараган шипагерлк енердщ б1р тYрi, тукым куалайтын купиялы касиет. Оташы ез кызметш тылсым гарыштык ^штщ кемег1мен орындайтын сиякты. КYрделi сынык тYрлерiн емдейдД. Ота жасайды» (Кожалымов, 2016: 37). Ерте заманда оташы адамныц бас CYЙегiндегi сыныкты емдеуде тасбаканыц калбырын, ал CYЙектердi тацу Yшiн жаца сойылган малдыц шектерш пайдаланган. Каз1рп кезде медициналык куралдарды пайдаланады. Дегенмен, оташыны каз1рп кезде кездеспру мYмкiн емес. Тек академиялык медицинада ^рдел1 сыныктар хирургиялык жолмен емделедД. Ендеше оташы деген тэн емш1с1 каз1рп кезде умытылган емш1л1к енер деп айтуга болады.
Укалаушы каз1рг1 ттлмен айтканда «массаж». Укалаушыныц емдеу эдДа адамныц тэтнщ белпл1 б1р нYктелерiне эсер ету аркылы укалау емш колданады. Укалаушы адам денесщдеп нYктелердi жэне оныц тамыр жYЙелерiн дурыс аныктауга YЙретiледi. Тагы б1р ерекшелш укалаушыныц биоэнергетикалык ер1с1 жогары болады. Оныц алаканынан шыккан жылу адамныц сауыгу Yрдiсiне тез эсер етед1 деп саналады. Каз1рг1 кYннiц езшде де уакалаушы кец таралган емшшщ б1р1 болып саналады. Олардыц жш колданатын емдДк куралдары: жануар мен еамдДк майлары, табигаттагы шунгит тастары, туз. З.Кожалымовтыц птр1 бойынша биоэнергетикалык касиет адамга генетикалык жолмен жэне белг1л1 б1р куд1ретпен бер1ледД. Биоерк адам бойындагы сикырлы кеш (Кожалымов, 2009: 130). Укалаушыныц кемепне ерте заманнан барлык адам жYгiнедi. Бул емнщ тYрi адамныц тэшндеп ауырпалыкпен катар психоэмоционалды кYЙiнiц де жаксаруына эсерш типзедД.
Белтартушы бул каз1рп кезде колданылмайтын умытылган емш1л1к дэстурт Белтартушы дегешм1з жYкт1 эйелдерд емдеуге, олардыц босануын жещлдету емдДк шаралары жасайтын емш1 болган.
Кесте 2. Тэн емш1лер1
№ Емштер TYpi Емдеу куралары мен тэсiлдеpi
1 Тамыршы Тамыр устау аркылы ауруды болжаушы. Ауру тур1 мен себеб1н аныктайды. Тамыршы ол уйрет1лет1н емш1л1к касиет. Кан тамырларыныц орналасуын жаксы мецгерген адам.
2 Сыныкщы Жылжыган, шыккан жэне сынган суйект1 орнына салушы. Сыныктыц дурыс эр1 м1нс1з б1ту1н камтамасыз етед1. Нег1зг1 куралдары: жанаур жэне арнайы ес1мд1ктер майы, байлам, жаратацгыш, агаш жэне баскалары.
3 Укалаушы Адам денеандеп нуктелерге эсер ету, укалау аркылы емдеуш1. Укалаушы да тамыршы сиякы уйретьлетш емш1л1к касиет. Адамныц физиологиялык курылысын, жуйке жэне кан тамырларыныц орналасуын жаксы мецгерген адам. Непзп куралдары: емшшщ колы, ес1мд1к жэне жануарлар майы, шипатас жэне баскалары
4 Белтартушы ¥мытылган емдеу тур1. Бул жукт1 эйелдерд1ц жец1л босануын камтамасыз етет1н емш1н1ц тур1. Курсакта бала дурыс орналаспаса жэне к1нд1кке оралган жагдайда баланыц ем1р1н сактау ушш, эйелдщ жец1л босануы уш1н ем жупзетш емш1.
5 Оташы Сыныкшыныц б1р тур1. Шагын оталарды жасайтын емш1 болып саналады. Оташыныц куд1рет1 - медициналык куралдарсыз кер1пкелд1к касиет1мен аурудыц орналаскан жер1н аныктап ота жасай алады. Нег1зг1 куралдары: арнайы пышак, от, ине, малдыц 1шег1, тасбаканыц калбыры жэне баскалар.
Yшiншi емшшер тобы - магиялыц емштер (Кесте 3). Олар туралы сыни кезкарастар мен эртурл1 дискурстар кеп. Дегенмен, кунделшп мэдениетте адамдар арасында кец таралтан емшшер тобы. Оларта: жауырыншы, балгер, болжаушы, кумалакшы, кершкел жэне баскалары жатады. Магиялык емшшер шын мэтнде ем-шараларымен айналысады деп айту мумкш емес. Ислам дшшщ шарттары бойынша магиялык емшшер -«кара емшшер». Олардыц эрекет1 харам, сонымен катар, олардыц кызмет1не жупнген адамдар да кунэ жасады деп саналады. Алайда, кундел1кт1 турмыста ек1 ойлы болып жургенде, сурактарына жауап таппатан кезде, киыншылыкка тап болтан жатдайда, жолын ашкызу ушш жэне б1р 1ске эсер ету ушш барады. Кеп жатдайда бул топтаты емшшер тур1 адаскан адамдарта жол табута кемектесетгш анык,
Жауырыншы - тукым куалайтын, сирек кездесет1н, жануарлардыц таза жауырыныныц жалпак бетше тускен сызыктар мен кескш бейнелерге карап, болжам айтатын ерекше
купия касиет иеа (Кожалымов, 2016: 38). Жауырыншы б1р жатынан болжаушы кызметш аткарса, екшш1 жатынан жауырыншы баланыц немесе улкен адамныц жабыскан жауырынын ашушы. Жауырыншы да уакалау тэал1 аркылы жабыскан жауырынды ашу аркылы адамныц иык-колыныц кимылдауын жаксартады. Жауырыншы бал ашушы ретшде жойылтан кэсштщ тур1 Б1рак жауырын ашу урдДа укалаушыныц емд1к шарасында колданылады.
Балгер адам татдырыныц еткеш, бупш, болашатын болжап шамандык дши сешм бойынша эрекет ететш тылсым сырдыц дарынды иеа. Олар адамныц оц жэне сол алаканы мен саусактарындаты сызыктарта акарап, ши талдарын киыстыру аркылы, кейб1реулер Куран к1табын окып отырып адамныц денсаулыты, турмысы, жануясы, жолсапары, аракатынасы жэне баска мэселелерд болжатан (Кожалымов, 2016: 39). Ш.Уэлиханов баксыларды балгерлер деп те ататан. Олар ек1 саусактыц ортасына камшыны кысып ойын тэр1зд1 ек1 жакка аударып
Кесте 3. Магиялык емш1лер
№ Емшi тYрлерi Тэсiлдерi Емдеу кдоалары
1 Жауырыншы Болашакты болжау, багыт-багдар беру, жогалганды табу, жору Малдыц жауырыны, соныц 1ш1нде, койдыц жауырынын жи1 колданады
2 Балгер Карта, кофе, сурет, адамныц кол тамыры жэне баска эртурл1 заттар
3 Кумалакшы Кумалак
4 Кершкел Ешкандай курал колданбайды. Тек адамныц турше карау аркылы болжайды
болжам айткан. Баксы балгер рет1нде тек б1р адамныц емес, барлык когамныц бYг1нiн, болашагын болжаган (Валиханов, 1985: 195). Балгерлердщ каз1рп кезде кец тараган жаца формасы - «хиромантия». Хиромантия жеке зерттеудД кажет етет1н эзотерикалык ш1м.
Кумалакшы - ерте заманнан келе жаткан магиялык емшДлж енер1 Дарынды касиетт1ц б1р1 Ш.Уэлиханов: «41 кумалакы Данияр пайгамбардан калган мура» дейд (Валиханов, 1985: 281). Кумалакшыныц куралдары: ак мата, койдыц кемттршген кумалагы, усак тастар немесе еамдк дэндер1 Кырык б1р кумалакты ак матаныц Yстiне шашып оныц орналасуына байланысты болжам жасаган. Кумалакшыга адам ауруын емдеу Yшiн бармайды. Оган жогалган затын табу Yшiн, дурыс багыт-багдар алу Yшiн, жауапсыз сурактарына жауап алу Yшiн кемекке жYг1недi. Каз1рп кезде жалган кумалакшылар саны есш кетп. Кешенщ эрб1р бурышына кумалакшылар отырады. Кумалак пен катар «Таро» картасын б1р1кт1рш болжау жасайтындар да кебешп кетп. Бул кенеден калган кумалакшылыктыц касиетш жоюда. Алматы каласында «Кек базарда» отыратын кумалакшылардыц эрекетш сыртынан бакылау кез1нде байкаганымыз, б1ршшДден, эрк1мнщ колдану куралы эртYрлi. Кебш, ак жэне кызыл фасоль дэнш, б1р1 нут дэнш пайдаланады. Муныц ез1 каз1рп кумалакшылардыц idœ ^мэн тудырады. ЕкшшЦен, олардыц кумалакты матага лактыру жэне оны ж1ктеу жолдары. Шын мэтнде тастардыц тYсуiне байланысты болжам жасау бойынша жазбалар жок.
адамныц естша келш турган сездердД айту аркылы кумалакшы кэабш табыс табу кезше айналдырган. Кумалакшы енер1 эл1 кYнге дешн зерттелмеген емшДлж енер тYрi.
Жогарыда ж1ткелген емшшер тобынщ б1р1 жойылса, б1р1 каз1рп кYнге дешн ез кызметтерш жалгастыруда. КYнделiктi мэдениеттщ ажырамас белшне айналган халык емш1лш ез1нщ кундылыгын жогалтпайтыны анык. Кер1сшше, кYн сайын сураныска ие болуда. Заманауи медициналык курал-жабдыктармен, дэртдэрмектщ жаца тYрлерiн жасау аркылы емшараларын жYрг1зу каркынды дамуда. Казакстанда Казакстан халык емш1лер1 ассоциациясы халык емшшер1нщ кызметш бакылайтын мекеме жумыс жасайды. Аталган мекеме эрб1р емш1л1ктщ тYрiн CYзбеден етк1згеннен кешн гана емш1лерге кызмет етуге руксат беред1 Алайда, халык арасында ездгш ем жасайтын емшшер де аз емес.
Казак халкыныц емш1лер1 улттык болмысты, мэдениетп айкындайтын рухани код ретщде карастыруымыз керек. Себеб1, емшшердц эрб1р тэж1рибеа езМц улттык кундылыктарына байланысты курастырылган.
Нэтиже
Зерттеу жумысы барысында келеа нэтижеге кол жетк1здк. Б1ршш1ден, казак емшДлш мэдениетшщ калыптасу тарихын зерделеуге тырыстык. Нэтижеанде казак емшДлшнщ калыптасуы кешпендлш дэу1рде басталганын, эр1 оган кытай, Yндi, араб, парсы,
тибет медицинасыньщ эсер1 дэлелдендъ Ибн Синаньщ ецбектер1 жэне Ш. Уэлихановтыц этнографиялык ецбеп отан дэлел.
Екшшден, такырып мэдениеттану тылымы туртысынан зерттелмеген. Дегенмен, З.К,ожалымовтыц «Шипагерл1к философиясы жэне дэстурЪ>, О.Тшеукабылулыныц «Шипагерл1к баян», Ш.Уэлихановтъщ «К,ыртыздардаты шаманизм калдыктары» атты ецбеп алташкы философиялык-мэдениеттанулык ецбектщ б1р1 рет1нде зерттеу такырыбыныц теориялык-эд1стемел1к непзш калыптастырды. Жинакталтан ецбектерге суйене отырып казактыц халык емш1л1г1 - улттык мура, рухани кундылык жэне ерекшелшм1зд1 айкындайтын улттык код рет1нде дэлелденд!
Yшiншiден/ казактыц халык емш1лер1н уш топка бeлдiк: рухани емшiлер/ тэн емшiлерi жэне магиялык емшiлер. Олардыц емдiк тэжiрибелерi бiрнеше тасырлык сынынан eтiп/ жаца бiлiмдермен толыктырылып бупнп кунге дейiн жетт1. Сонымен катар, емшшердщ тэжiрибелерiне сипаттамалык талдау жасалды.
Зерттеу нэтижеа кeрсеткендей, емшiлердiц мэдени капиталы мшдетп жэне калаулы элементтер ретiнде, б!ршш!ден, дiнге деген адалдыкты камтиды (эаресе, рухани емшiлер); екiншiден, ресми медицинаныц жактаушыларыныц кeмег1не жуг1ну туралы декларациялардыц болуы (бул тэжiрибе, казiрг1 кезде кещнен ашылтан «казак емханасы», «шипалы» тэр1зд1 емшi орталыктарында колданылады); ушшшден, косымша жэне балама медицина эдДстерше кумэнмен карайтындар мен сыншылардыц птрлерш елемеу (аруак контан, туа б!ткен емшiлер мен магиялык дэстурд1 устанатын емшiлер).
Халык емшiлерi кeбiнесе емделушшердщ тепе-тецдiк пен тыныштык жатдайын
диагностикалау жэне сактау макстаныда ем шараларын жYртiзедi. Емш1лерд1ц корында емдеу дэстур1мен катар бал ашу, татдырды болжау, сэуегейл1к колданылады.
Корытынды
«Деш сау улт» калыптастыру бул эрб1р хальщтыц, мемлекеттщ басты м1ндет1. Ертеден казак халкы халкыныц саулытын б1р1нш1 орынта к,ойтан. Азыктану Yшiн жасалтан тамактыц тYрлерiне, дене б1т1м1н1ц дурыс калыптасуы Yшiн ки1мн1ц Yлтiсiне, жатын орныныц ыцтайлытына мэн берген. Казак, халкыныц жетi атата толмай кыз алыспау дэстYрiнiц эз1 де халыктыц саулытын камтамасыз етуге батытталтанын дэлелдейдi. Казак халкыныц кYнделiктi мэдениетiндетi ырым-тыйымдары, салт-жоралтылары,
тибадат рэсiмдерi де салауатты ем!р салтыныц тэжiрибесi болып саналады. Сондыктан, казактыц халык емшiлiтiн улттык код деп тужырымдасак кателеспеймiз. Окырмандар макаланы окып отырып, халык емшiлiтiн жацтырту каншалыкты пайдалы деген сурак коюы мYмкiн. Халык емшiлiтi сан жылдар бойы сыннан еткен, адамзат тарихындаты кYрделi аурулардыц ем жолдарын тапкан, ден саулытын сактау Yшiн салауатты ем!р CYPу шарттарын калыптасыртан ем!рлж тэжiрибе болып саналады. Казiрт1 казакстандык рухани жацтыру саясатын жYзете асыруда, салауатты емiр салтын сактау максатын жYзете асыру Yшiн ти1мд1 тэж!рибе болып есептеледi. Халык емшiлiтiн жацтырту кажет деп санаймыз. Бул макалада казактыц халык емшiлiт1нiц типологиясын жасап олардыц тэж!рибелерше мэдени антропологиялык талдау жасалды. Келеа зерттеу жеке емшшердщ тэжiрибелерiн iштей бакылау, сухбаттасу нэтижелерш талдаута арналады.
Эдебиеттер тiзiмi
Абилькасимов Е. Казактыц халык медицинасы. - Алматы: Атамура баспасы, 1993. - 241 б. Айдарханулы К. Казак емшыт. - Алматы: «Palitra Press» баспасы, 2019. - 298 б.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 207
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Аканулы Т. Емш1 кэдес1. Макалалар, емш1л1к амалдар, сыр-сухбаттар. - Алматы: «Palitra Press» бас-пасы, 2020. - 304 б.
Акыпбекулы О. Халык емшщ кудiретi: халык емш1лершщ 1с-тэж1рибес1 жайлы жинак. - Алматы: Кайнар, 1993. - 287 б.
Эбдщадырулы М. Казак медицинасы. - Алматы: «Мерей» баспасы, 2015. - 327 б.
Эбд1раман О. Казактыц дэстурл1 халык емш1л1г1. - Алматы: КАЗакпарат, 2002. - 160 б.
Гжевич С. Алмасу урддсшдеп дэстурл1 казак медицинасы. - Познань: Адам Мицкевич университет^ 2010. - 92 б.
Ибн Сина. Канон врачебной науки. Перевод с арабского. - Ташкент: Фан, 1979-1982. [Электрон. ресурс]
- 2022. - URL: https://platona.net/load/knigi_po_filosofii/istorija_nauki/abu_ali_ibn_sina_avicenna_kanon_ vrachebnoj_nauki_1979_1982/51-1-0-3790. (каралган куш: 5.12.2022.)
Каскабасов С. Мифология. Фольклор. Эдебиет. Зерттеулер. Ек1нш1 к1тап. - Алматы: Фолиант, 2014. -344 б.
Кожалымов З. Халык емш1лерш1ц аныктамасы. Жеке емш1лер женшде мэл1меттер. - Алматы: «Шал-кеде», 2016. - 310 б.
Кожалымов З. Шипагерл1к дэстур1 мен философиясы. Монография. - Алматы: «Шалкеде», 2009. - 225 б.
Кондыбай С. Аргыказак мифологиясы. 4 - ютап. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 536 б.
Мурад Хасан. Секреты суфийского целительства. Книга 1. - М.: ТД Велигор, 2020. - 208 с.
Потанин Г. Избранные сочинения в 3-х томах. Путешествия, воспоминания и письма / сост. Е.М. Ар-гын, Э.Д. Соколкин. - Павлодар: ЭКО. - 2005. [Электрон. ресурс] - 2005. - URL:: http://vital.lib.tsu.ru/vital/ access/manager/Repository/vtls:000200414. (каралган куш 10.12.2022.)
Суханбердин С.Х. История развития аптечного дела и лекарственной помощи в Казахстане. - Алма-ты: Мария, 2004. - 456 с.
Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (Х1Х - начало ХХ в.).
- Алматы: Еылым, 1991. - 214 с.
Т1леукабылулы О. Шипагерл1к баян (Араб карпшен кеш1ргендер К.Елемес, Д.Мэс1мхан). - Алматы: Жалын, 1996. - 464 б.
Уэлиханов Ш. Тацдамалы шыгармалар. Басылым 2. - Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
Куралай С. Ермагамбетова, Карлыгаш М. Атанакова
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Типология целителей в поседневной культуре казахов и их практика лечения: культурно-антропологический анализ
Аннотация. В современном обществе существуют различные дискурсы о народном целительстве. По мнению, современной науки, особенно, с точки зрения академической медицины народное врачевание (целительство) - практика, не соответсвующая современному протколу лечения. Народное целительство воздейтсвует только на эмоциональное состояние пациента, то есть самообман. Хотя, современная академическая восточная медицина обучает некоторым практикам народной медицины. С точки зрения ислама, человек не имеющий медицинское образование не имеет право заниматься лечением, особенно запрещается народное целительство. С точки зрения этнографии и антропологии народное целитель-ство является одним из элементов национальной культуры, культурного наследния, образом жизни, духовной ценностью этноса.
В статье мы постарались проанализировать опыт народного целительства в повседневной культуре современного Казахстана. Сначала был сделан ретроспективный анализ истории становления казахского народного целительства. Потому что нет никаких данных о становлении казахского целительства. Теоретико-методологическая основа исследования построена на основе исследования этнографических, методологических источников и на основе работ самих целителей.
Изучение казахского народного целительства мы связываем с государственнными программами «Культурное наследние», «Духовная модернизация», «Сакральная география Казахстана». Так как, на-
родное целительство мы рассматриваем как культуное наследие, духовные ценности, культурный код, как инструмент формирования и сохранения культурной идентичности.
В статье было сделана типология народного целительства. Народных целители мы разделил на три группы: духовные, телесные и магические. Практика духовных целители связаны с древными верованиями и национальной религией, телесные целители связаны с повседневной практикой и образом жизни, а магические целители связаны с магией и сверхестественной силой. На основе внешнего наблюдения было описана практика целителей. В современной повседневной культуре большинство видов целителей практикуют и пользуются спросом у населения. Деятельность целителей контролируется Республиканским общественным объединением «Ассоциация народных целителей Казахстана».
Народное целительство казахов полна тайн. Поэтому его изучение актуально. Изучение данной темы внесет огромный вклад в науку.
Ключевые слова: повседневная культура; казахское народное целительство; целитель; врачеватель; баксы; национальное наследие; духовные ценности.
Kuralay S. Yermagambetova, Karlygash М. Atanakova
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Typology of healers in the daily culture of kazakhs and their practice of treatment: cultural and anthropological analysis
Abstract. In modern society, there are various discourses about folk healing. According to modern science, especially from the point of view of academic medicine, folk medicine (healing) is a practice that does not correspond to the modern treatment protocol. Folk healing affects only the emotional state of the patient, that is, self-deception. Although, modern academic oriental medicine teaches some traditional medicine practices. From the point of view of Islam, a person who does not have a medical education does not have the right to engage in treatment, especially traditional healing is prohibited. From the point of view of ethnography and anthropology, folk healing is one of the elements of national culture, cultural heritage, way of life, spiritual value of the ethnic group.
In the article we tried to analyze the experience of folk healing in the everyday culture of modern Kazakhstan. First, a retrospective analysis of the history of the formation of Kazakh folk healing was made, because there is no data on the formation of Kazakh healing. The theoretical and methodological basis of the study is based on the study of ethnographic, methodological sources and on the basis of the works of the healers themselves. From the point of view of ethnography and anthropology, folk healing is one of the elements of national culture, cultural heritage, lifestyle, spiritual value of the ethnos.
We associate the study of Kazakh folk healing with the state programs «Cultural heritage», «Spiritual modernization», «Sacred geography of Kazakhstan». Since we consider folk healing as a cultural heritage, spiritual values, cultural code, as a tool for the formation and preservation of cultural identity.
The article made a typology of folk healing. We have divided folk healers into three groups: spiritual, bodily and magical. The practice of spiritual healers is associated with ancient beliefs and religions, bodily healers are associated in daily practice, tradition and lifestyle, and magical healers are associated with magic and supernatural power. On the basis of external observation, the practice of healers was described. In modern everyday culture, most types of healers practice and are in demand among the population. The activity of healers is controlled by the Republican Public Association «Association of Folk Healers of Kazakhstan».
Kazakh folk healing is full of secrets. Therefore, our study is relevant. The study of this topic will make a huge contribution to science.
Key words: everyday culture; Kazakh folk healing; healer; healer; bucks; national heritage; spiritual values.
References
Abil'kasimov E. Kazaktyn halyk medicinasy [Kazakh folk medicine]. (Almaty: Atamura baspasy, 1993, 241 b.) [in Kazakh].
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 209
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Ajdarhanuly K. Kazak emshiligi [Kazakh medicine]. (Almaty, «Palitra Press» baspasy, 2019, 298p.) [in Kazakh].
Akanuly T. Emshi kadesi. Makalalar, emshilik amaldar, syr-suhbattar [Healer's gift. Articles, therapeutic methods, secret interviews]. (Almaty, «Palitra Press» baspasy, 2020, 304p.) [in Kazakh].
Akypbekuly O. Halyk eminin kudireti: halyk emshilerinin is-tazhiribesi zhajly zhinak [The power of folk medicine: a collection of practices of folk healers]. (Almaty, Kajnar, 1993, 287p.) [in Kazakh].
Abdikadyruly M. Kazak medicinasy [Kazakh medicine]. (Almaty, «Merej» baspasy, 2015, 327p.) [in Kazakh].
Abdiraman O. Kazaktyn dasturli halyk emshiligi [Kazakh traditional folk medicine]. (Almaty, KAZakparat, 2002, 160p.) [in Kazakh].
Gzhevich S. Almasu urdisindegi dasturli kazak medicinasy [Traditional Kazakh Medicine in the exchange process]. (Poznan',Adam Mickevich universiteti, 2010, 92 p.) [in English].
Ibn Sina. Kanon vrachebnoj nauki. Perevod s arabskogo [The canon of medical science. Translated from Arabic]. (Tashkent, Fan, 1979-1982). Available at: https://platona.net/load/knigi_po_filosofii/istorija_nauki/abu_ ali_ibn_sina_avicenna_kanon_vrachebnoj_nauki_1979_1982/51-1-0-3790 [in Russian]. (accessed 05.12.2022).
Kaskabasov S. Mifologija. Fol'klor. Adebiet. Zertteuler. Ekinshi kitap [Mythology. Folklore. Literature. Research. Second book]. (Almaty, Foliant, 2014, 344 p.) [in Kazakh].
Kozhalymov Z. Halyk emshilerinin anyktamasy. Zheke emshiler zhoninde malimetter [The definition of folk healers. Information about individual healers]. (Almaty,«Shalkode», 2016, 310p.) [in Kazakh].
Kozhalymov Z. Shipagerlik dasturi men filosofijasy. Monografija [Traditions and philosophy of healing. Monograph]. (Almaty, «Shalkode», 2009, 225 p.) [in Kazakh].
Kondybaj S. Argykazak mifologijasy. 4 - kitap [Argykazakh mythology. Book 4]. (Almaty, «Arys» baspasy, 2008. - 536 p.) [in Kazakh].
Murad Khasan Sekrety sufiyskogo tselitelstva. Kniga 1 [Secrets of Sufi healing. Book 1.]. (M, TD Veligor, 2020, 208 p.) [in Russian].
Potanin G. Izbrannye sochinenija v 3-h tomah. Puteshestvija, vospominanija i pis'ma/sost. E.M.Argyn, Je.D.Sokolkin [Selected works in 3 volumes. Travels, memories and letters/comp. E.M. Argyn, E.D. Sokolkin]. (Pavlodar, JeKO, 2005) Available at: http://vital.lib.tsu.ru/vital/access/manager/Repository/vtls:000200414. [in Russian], (accessed 10.12.2022).
Subhanberdin S.H. Istorija razvitija aptechnogo dela i lekarstvennoj pomoshhi v Kazahstane [The history of the development of pharmacy and drug care in Kazakhstan]. (Almaty, Marija, 2004, 456 p.) [in Russian].
Toleubaev A.T. Relikty doislamskih verovanij v semejnoj obrjadnosti kazahov (XIX - nachalo XX v.) [Relics of pre-Islamic beliefs in the family rituals of the Kazakhs (XIX - early XX century)]. (Almaty, Gylym, 1991, 214 p.) [in Russian]
Tileukabyluly O. Shipagerlik bajan (Arab karpinen koshirgender K.Elemes, D.Masimhan) [Shipagerlik Bayan (translated from Arabic by K. Elemes, D. Massimkhan)]. (Almaty, Zhalyn, 1996, 464 p.) [in Kazakh].
Ualihanov Sh. Tandamaly shygarmalar. Basylym 2 [Selected works. Edition 2.]. (Almaty, Zhazushy, 1985, 560 p.) [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Ермагамбетова Куралай Сергабыловна - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет Философия кафедрасыньщ доценп м.а., философия докторы (PhD), Астана, Казакстан.
Атанакова Карлыгаш Муратбековна - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет «8D03104 - Мэдениеттану» мамандыгынын 2-курс докторанты, Астана, Казакстан.
YermagambetovaKuralay Sergabylovna - Doctor of Philosophy (PhD), Associate Professor of the Department of Philosophy of the L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Atanakova Karlygash Muratbekovna - Ph.D. Student, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
