14XFTAP 03.01.17
Казахстан жэне Германия арасындагы
мэдени байланыстар: немiс диаспорасы мысалында
(1991-2020 жж.)
Жансая М. Тлемисова1,Арафат М. Мамырбеков2
Элихан Бекейхан университет!, Семей, Казакстан
"Корреспонденция Yшiн автор:
[email protected] 1https://ordd.org/0000-0002-9175-6385 2https://orcid.org/0000-0002-3454-8563 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-106-121
Ацдатпа. Казакстан Республикасы езшщ тэуелаздж жылдарынан бастап Батыс елдер1мен кепвекторлы саясатты бер1к устанып келед1. Оньщ басты багыттары саясат пен экономикага карай багытталса, келес1 кезекте мэдени-гуманитарлык салалар бойынша да байланыстар орын алды. Ел1м1з Еуроодак елдерщщ арасында Германиямен тYрлi салаларда байланыстар орнатты. Ею мемлекет арасында бYгiнде орнатылган екi- жакты ынтымактастык басымдыкка ие болуда жэне ол езара тиiмдi сержтестжп арттырып келедi. Экономикалык байланыстар мен саяси интеграция жаца уакыттын импульсi ретiнде казiргi элемнщ барлык мемлекеттерi Yшiн Yлгi болып табылады. Сол сиякты, Казакстан мен Германия арасындагы стратегиялык серiктестiк кызметтщ барлык дерлж салаларын камти отырып, туракты тYрде кYшейiп, аукымын кенейтуде. СетмдШк, езара катынас жэне толеранттылык касиеттерi улттар арасындагы карым-катынас мэдениетшщ керша бола отырып, казак-герман байланыстарынын айрыкша касиеттер1 болып табылады. Сырткы байланыстардын негiзгi багыттары бойынша устанымдардын сэйкес келуiмен катар, бул екiжакты достык карым-каты-настарда мэдени байланыстарды Yйлестiруге ыкпал ететiнi сезсiз. Казакстан мен Германиянын мэдени саладагы байланыстарынын мацызды бiр белiгi Казакстандагы немiс диаспорасымен байланысты. Тарихи шегiнiс жасасак сонау патшалык кезецнен берi, одан сон; кецестщ заманда Казакстан Республикасынын барлык аймагында немiстер емiр сYрiп келедъ Казакстандык немiстер жергiлiктi жерде езшщ мэдениетi мен болмысын сактай отырып, казак халкымен тыгыз мэдени байланыста емiр сYрiп келедi. Халыктар арасындагы мундай байланыстар мемлекетаралык денгейге кетерыш, ол Казакстан мен Герман Федерациясы арасындагы мэдени байланыстардын дамуына ыкпал етш отыр. Макалада, елiмiздегi немк диаспорасын негiзге ала отырып, Казакстан мен Германия арасындагы мэдени байланыстар зерттеледь Екi мемлекет- тщ мэдени байланыстарын зерттей отырып, оган казакстандык немiстердiн ролi мен ыкпалына гылыми талдау жасалады.
ТYЙiн сездер: Казакстан; Германия; немiс диаспорасы; мэдени байланыстар. Received 11 March 2022. Revised 15 March 2022. Accepted 31 July 2022. Available online 30 September 2022. For citation:
Tlemisova Zh.M., Mamyrbekov A.M. Cultural relations of Kazakhstan and Germany:on the example of the german diaspora (1991-2020)//Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 140. - №. 3. - P. 106-121. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-106-121
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университеттщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дттану сериясы ISSN: 2616-7255, elSSN: 2663-2489
Для цитирования:
Тлемисова Ж.М., Мамырбеков А.М. Культурные связи Казахстана и Германии: на примере немецкой диаспоры (1991-2020 гг.)// Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 140. - №. 3. - С. 106- 121. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-106-121
Kipicne
К,азак,стан тэуелсiздiкке кол жетк1згеннен соц, Германиямен эр тYрлi салалар бойынша байланыстарын жYзеге асыруга умтылды. Бул багыттагы кызметте елiмiздегi немiс диаспорасыныц рeлi ерекше болды. Осыган орай, дербестiк алган кезден бастап, езге этностармен бiрге К,азак,стандагы нем1стердщ тарихын, элеуметтiк жэне демографиялык жагдайымен катар, сондай-ак мэдениет1н зерттеу жумыстары колга алынды. Такырыптыц негшн курап отырган немiс диаспорасы болгандыктан, алдымен К,азакстан халыктары арасында сан жагынан Yлесi кеп болган нем1стердщ тарихын, элеуметт1к жагдайы мен мэдениетш зерттеуге нег1зделiп, ол казiргi кезге дешн отандык гылымдагы ец езекп такырыптардыц катарынан орын алып отыр. Себебi, сан жылдар бойына жерплшт! казак халкымен араласып, К,азакстанды Отаным деп санаган немiс диаспорасыныц бYгiнгi кYнде ек1 мемлекет арасындагы мэдениет саласындагы байланыстарды дамытуда Yлкен роль ойнауда.
К,азакстан Республикасы егемендiкке ие болган кезiнде де мемлекеттег1 ултаралык татулык пен б1рл1к ез1н1ц бурынгы калыптаскан дэстYрiн одан ары карай жалгастырды. Соныц 1ш1нде, нем1стер коныстанган аудандарда жерг1л1кт1 казак халкы мен нем1с халкы арасындагы татулык ез жалгасын тапты. Халыктар арасындагы мундай байланыстар ек1 мемлекетт1 одан сайын жакындастырды. Буган мемлекет саясатыныц езге этностарга деген курмет! мен оларга катысты устанган катынасыныц жем1ст1 болуы ыкпал етт1. Нем1с диаспорасына арнап
мэдени орталыктар ашылды. Немiс тт мен мэдениет1н сактау Yшiн жагдай жасалды. Нем1стердщ К,азакстанга деген махаббаты ерекше болды. Келесi кезекте халыктар арасындагы тату достыктыц мемлекетаралык жагдайга эсерi мен ыкпалын керсету мацызды такырыптардыц катарынан орын алады.
ТэуелаздДк жылдарынан бастап немiс этносыныц Yлкен белiгi елiмiзден YДере кешт1. Оныц салдарынан елiмiзде Yлкен демографиялык дагдарыс орын алды. 0зге этностармен катар нем1стерд1 жаппай кешу1 баска салаларга да эсер1н тиг1зд1. Нем1стерд1ц б1р бел1г1 К,азакстанды жатсынбай, ез Отанындай сез1нд1 жэне осында калды. Б^ган туцгыш президент Н.Назарбаевтыц «К,азакстан кептеген улттардыц ортак Yйi болып кала бердi. К,азакстан, шын мэнiнде, сан миллиондаган адамдар Yшiн нагыз ез Отаны болды» - деген сездер! мысал бола алады (Назарбаев, 2003: 155). Расында, кептеген этностар К,азак,станныц сырткы байланыстарын реттеуде ыкпалы зор болып, ол мемлекетаралык катынастарды зерттеуде жаца 61р багыт рет1нде карастырылып келедi. К,азакстандык немiстердiц ез отандары мен баска мемлекеттерге кешiп кету тек Yк1мет кабылдаган шаралардыц жэне Германиямен орнаган саяси байланыстардыц нег1зiнде азайтылды жэне ек1нш1 мыцжылдыктыц бастапкы жылдарында токтатылды. К,аз1рг1 кезде ел1м1зде нем1с диаспорасыныц мэдениет1 кецест1к кезецдепмен салыстырганда жаксы дамыган. Осындай мэдени дамудыц кыр-сырын жэне оныц халыктар мен мемлекеттер арасындагы байланыстарды дамытуга ез септ1г1н накты факторлармен, мысалдармен керсету кажет. Б^л ез кезепнде гылыми
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 107
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
iздeнicтep мeн жaцa зepттeyлepдi кaжeт eтeдi жэнe тaкыpьштыц eзeктiлiгiн apттыpaды.
Зерттеу эдicтeрi
3epxxey жyмыcыныц мaзмyны кepceтiп тypFaндaй/ Klaзaкcтaн мeн Гepмaнияньщ мэдeни бaйлaныcтapын дaмытyдa eлiмiздeгi ^м^п^д^ poлi бoлFaндыктaн/ бipiншiдeн мiндeттi тYpдe oлapдыц жaFдaйын зepттey кaжeттiгi тyындaйды. Coнымeн кaтap/ нeмicтepгe кaтыcты Fылыми-тaнымдык мaтepиaлдapмeн тepeщнeн тaныcy кepeк. Жaлпы/ KlaзaкcтaндaFы нeмicтepдщ дeмoгpaфиялык жэнe элeyмeттiк-мэдeниeтi бoйыншa мaтepиaлдap вз1Н1Ц ayкымдылыFымeн epeкшeлeнeдi. Оныц бacты мыcaлы/ нeмicтepдiц Klaзaкcтaн ayмaFынa aлFaш кoныc ayдapyынaн бacтaп/ бYгiнгi кYнгe дeйiнгi кaлыптacкaн тapиxы мeн мэдeниeтi жaйлы мaтepиaлдap aca кeлeмдi. Fылыми жyмыcтa кoлдaнылFaн дepeктepдщ бacым бeлiгi нeгiзiнeн aтaлып oтыpFaндaй/ caнaк нэтижeлepiнeн/ мypaFaт кyжaттapынaн жэнe тYpлi кyжaттap жинaктapынaн aлынды.
0p жылдapдa жYpriзiлгeн caнaк Kopытындылapы Klaзaкcтaндa ap кeзeцдe eмip CYpгeн нeмicтepдщ кeзeц-кeзeц бoйыншa caндык мэлiмeттepiн бepeдi. AтaлFaн yaкыттapдa жYpгiзiлгeн гатак нэтижeлepi зepттey жyмыcындa тoлыктaй кoлдaныcкa eнгiзiлдi дe oлap eз кeзeцiндeгi ^м^п^д^ элeyмeттiк жaFдaйы мeн тypмыcынa кaтыcты мaцызды мaтepиaлдap бepe aлaды.
F ылыми жумыстыц мeтoдoлoгиялык шпзш тapиx Fылымыныц зaмaнayи Fылыми a^CTepi мeн пpинциптepi кypaйды. Fылыми мaкaлaны жaзy бapыcындa oтaндык жэнe шeтeлдiк тapиxшылap мeн Faлымдapдыц тeopиялык пiкipлepi мeн тYжыpымдapы жaн-жaкты тaлдayFa xYcri. Fылыми жумыстыц мaзмyны Klaзaкcтaн жэж Гepмaния apacындaFы мэдeни бaйлaныcтapды rnM^ayFa apнaлып/ oл нeмic диaœopacыныц нeгiзiндe кepceтiлгeндiктeн тaкыpыпкa кaтыcты фaктiлepдi жaн-жaкты тaлдayдыц нэтижedндe жaцa нэтижeлepгe ^л жeткiзyгe мYмкiндiк бepeтiн тapиx Fылымыньщ зaмaнayи пpинциптepi бacшылыккa
aлынды. Олap KlaзaкcтaндaFы нeмicтepдщ pecпyбликa ayмaFындa тapaлyы мeн opнaлacy aймaктapы бoйыншa кaлыптacкaн мэдeниeтi мeн oлapдыц мэдeни opтaлыктapы мeн oлapдыц кызмeтiн aныктayFa мYмкiндiк бepдi. Heмic диaœopacыныц мэдeниeтiн зepттeп/ coл apкылы мeмлeкeтapaлык мэдeни бaйлaныcтapды зepттeyгe кeшy жaлкыдaн жaлпыFa e^y жoлдapы мeн эдicтepiн кepceтeдi.
Талк,ылау
Klaзaкcтaн тэyeлdздiккe кoл жeткiзгeн жылдapдaн бacтaп/ Klaзaкcтaнныц eypoaймaк eлдepiмeн кapым-кaтынacы жaн-жaкты мэнгe иe бoлды. Оныц mi^e Еypoпaныц бeлдi экoнoмикaлык Гepмaниямeн эpiптecтiк бaйлaныcтap жaцa дeцгeйгe шыкты. Бул бaFыттa Fылыми-мэдeни ынтымaктacтыктьщ peлi epeкшe бoлып тaбылaды. ^мк жэнe кaзaкcтaндык Fылыми кayым eкiлдepiн eлi eлдiц apacын жaлFacтыpaтын тapиxи-мэдeни фaктopлap aйтapлыктaй кызыктыpды. Ceбeбi/ KlaзaкcтaндaFы нeмic этнocтык тoптapыныц пaйдa бoлy тapиxы erá жYЗ жылдaн acтaм тapиxты кypaйды.
ЕК1 мeмлeкeттiц apacындaFы гаяш-экoнoмикaлык кapым-кaтынacтapдыц жaлпы дaмyынa capaптaмa жacaFaн жэнe тeopиялык пaйымдayлap yЙFapyдa Пpeзидeнт К,.К. Toкaeвтыц зepттeyлepiн бipiншi кeзeккe кoюFa бoлaды. Оз кызмeтiн eлшiлiк/ диплoмaтиялык кызмeттeн бacтaп eлiмiздiц cыpткы caяcaтынa Yлкeн Yлec кocкaн Klaзaкcтaн Рeшyбликacыныц Пpeзидeнтi Kl.К.Toкaeвтьщ e^e^epi xaлыкapaлык caяcи ынтымaкacтык жeнiндe жapиялaнFaн. Оныц зepттeyлepi нeгiзiнeн Klaзaкcтaн Рecпyбликacыныц cыpткы caяcaтынa бaFыттaлып/ шныц iшiндe eлiмiздiц Гepмaниямeн бaйлaныcтapынa eгжeй-тeгжeй тoктaлFaн (Haзapбaeв/ 1996: 97).
Coнымeн кaтap/ бYгiнгi тaцдaFы кaзaк-гepмaн caяcи-мэдeни бaйлaныcтapыныц acпeктiлepiнe нaзap ayдapFaн M.Ш. Гyбaйдyллинa (Гyбaйдyллинa/ 2012), M.T. Лayмyлин (Лayмyлин/ 2010) т.б. Faлымдap тapaпынaн жaзылFaн зepттeyлepдiц eзeктiлiгiн aтaп eтпecкe бoлмaйды. Klaзaкcтaнныц
10S № 3(140)/2022 Л.Н. Гумuлев ашындаж Eуразuя ^лшшы^ унuверcumеmiнiц ХАБАРШЫСЫ.
Tарuхu гылымдар. Фuлоcофuя. Дiнmану cерuяcы ISSN: 2в1в-7255, eISSN: 2вв3-2489
тэуелс1зд1кке кол жетк1зу1 жэне оныц «ашык ес1к» саясаты сырткы инвестициялардыц тартылуына жагдай жасады. К,азакстанныц экономикасы эртараптандырылган мацызга ие болды. Сонымен 6ipre, ел1м1зд1ц хальщаральщ аренадагы бейбгтш1л1к устанымы мен eцiрлiк келiсiмдердi жандандырудагы белсец4i саясаты белгiлi 6ip мэртебелерге кол жеткLздi. К,азакстан Орталык Азия елдер1нщ iшiнде алгашкы болып Болон процесанщ курамына ендi. К,азакстанныц б1л1м алушыларына Германияныц оку орындарыныц есiктерi колжет1мд1 дэрежеде ашылды. К,азакстанныц Германияга кешкен немiс диаспорасыныц eкiлдерi ек1 ел арасындагы мэдени-гылыми байланыстардыц дамуына септiгiн тигiздi (Бойко, 2020).
Осы туста казакстандык немiс диаспорасы ек1лдер1нщ Германияга кeшуi туралы мэселелер ортак, гылыми нысанга ие болды. К,азак,стан халкыныц курамын зерттеумен байланысты тарихи демографияныц езект1 проблемаларын кою ете мацызды болып табылады. Бул турасында тарихшылар М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаныц гылыми монографиясы мацызды ецбектердщ катарын курайды. Онда 1980-1990 жылдар басындагы демографиялык процестер: халык саны, динамикасы, оныц курылымдык сипатындагы демографиялык езгерктердщ дэрежеа, сондай-ак жыныс-жас курамы, улттык курамы жэне т.б. мэселелер сарапталынды (Лаумулин, 2010: 86).
Нем1стердщ демографиясына назар аударып, онымен шугылданган зерттеушiлер немiс диаспорасыныц мэдениет1 мен оныц ею мемлекет арасындагы мэдени байланыстарды реттеудеп Yлесi туралы мэселелерд кeтердi. Немiс диаспорасыныц мэдениет1мен айналысушы галымдардыц катарында бiркатар зерттеушiлер мен олардыц ецбектерiне ж1т1 назар аударган жен. 90-жылдардан бастап мемлекетаралык байланыстардыц калыптасуы мен дамуы есш, ез1нщ динамикалык кeрсеткiшiмен уакыттарс алып шецдескеш туралы отандык галымдар тарапынан зерттеулер жYргiзiлдi. Олар негiзiнен елiмiздегi немктер тарихын зерттей
отырып, олардыц каз1рг1 жагдайына жэне ек1 ел арасындагы байланыстардыц басты кeпiрi екендiгiне кещл белген.
Отандык жэне шетелдiк зерттеуш!лер К,азакстандагы немiстердiц тарихын аймактык непзде де зерттеуге мэн бердi. Атап айтканда казактандык немiс зерттеушiсi Л.А.Бургарттыц жумыстары (Асылбеков, 1995: 128) Шыгыс К,азакстан облысы мен К,азакстанныц Шыгыс аймактарындагы немiстердiц элеуметт1к жэне мэдени тарихына багытталды. Бул такырыпта кептеген ецбектер жарык керд1. Ол, Шыгыс К,азакстан облысындагы нем1с диаспорасыныц элеуметпк жэне мэдени жагдайына терец токталып, нем1стерд1ц Германиямен байланысын зерделеуге айрыкша ден койды.
Сондай-ак, К,азакстандагы нем1стер тарихын зерттеуш1 О.А.Ямшанованыц 1зден1стер1 бойынша Павлодар мен Орталык К,азакстан аймактарындагы нем1с диаспорасыныц саяси, элеуметт1к жэне демографиялык тарихынан кандидаттык диссертация коргалынды. Осы такырыпта гылыми ецбектер жариялап, кептеген тыц тужырымдарды алга тартты (Бургарт, 1995: 36). Сол сиякты Ю.И. Подопригораныц Ерт1с пен С1б1р нем1стер1н1ц тарихына катысты зерттеулер1 К,азакстанда Yлкен колдауга ие болып, казакстандык басылымдарда олардыц монографиялары мен кунды гылыми макалалары жарияланды. Ол каз1рг1 уакытта да К,азакстандагы жэне Ресейд1ц К,азакстанмен шекаралас аймактарындагы нем1стерд1ц каз1рг1 ахуалына баса назар аударган 1зден1с жумыстарын жалгастыруда (Ямшанова, 2009). Сонымен катар, Ощуспк К,азакстан облысы мен жалпы ощуспк аймактардагы нем1стерд1ц орналасу тарихы мен олардыц жалпы саяси тагдыры мен элеуметпк ахуалы туралы зерттеулер де 1зденуш1лер назарынан тасада калмады. Бул мэселеде Г.Д. СYгiрбаеваныц зерттеулер1 ерекше мацызга ие. Автор ОцтYCт1к ещрдеп нем1стер тарихына катысты гылыми-зерттеу жумыстарын жарыкка шыгарды. Ол оцтYCт1к немктер1нщ мэдени орталыктарыныц кызмет1н керсете отырып, Германиямен байланыстарына жеке токталган (Подопригора, 2009: 124).
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 109
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Coнымeн кaтap, тэyeлdздiк aлFaн шц, KlaзaкcтaндaFы нeмicтepдiц мэдeниeтi мeн тapиxын зepттey жyмыcтapы бoйыншa улты шмк бoлFaн oтaндык жэнe шeтeлдiк жмк тapиxшылapы мeн кoFaмдык Fылымдap eкiлдepi aйнaлыcты. Heмicтepдiц мэдeниeтi бoйыншaayкымдызepттeyлepжYpriзгeндepдiц кaтapындa Г.Бeльгep (Бeльгep, 1999)/ Э.Г. Бooc (Бooc, 1997) бoлып, oлap тэyeлdздiк жылдapындa нeмicтepдiц мэдeни тapиxын, 61Л1М1 мeн FылымдaFы нeмicтepдiц peлiн, тэyeлdздiк жылдapындa нeмic мэдeниeтiнiц дaмy бoлaшaFы тypaлы зepттeyлep жYpriздi. Бул тaкыpыптa oтaндык жэнe гepмaниялык тapиxшы-Faлым В. Kprnep^,^ (Кpигep, 2013) Fылыми eцбeктepiнe epeкшe тoктaлып eтeмiз. Bиктop Kprnep эyeлдe Klaзaкcтaн/ oдaн coц Рeceй импepияcы мeн КCРО-дaFы нeмicтepдiц тapиxы бoйыншa зepттey жyмыcтapын кeцecтiк кeзeц4e кoлFa aлFaн бoлaтын. Faлым iздeнy жyмыcтapын тэyeлdздiк кeзeцiндe дe жaлFacтыpды жэнe eзiнiц кepceтiлгeн Fылыми caлacы бoйыншa кaзipгi yaкыттa Гepмaниядa Fылыми жyмыcтapын aткapyдa. В. Кpигep кaзaктaндык нeмicтepдiц тapиxы, мэдeниeтi мeн дeмoгpaфияcы бoйыншa зepттey мэceлeлepi бoйыншa oтaндык зepттeyшiлepмeн тыFыз Fылыми эpiптecтiгiн iœe acыpып жaтыp.
Нэтижелер
KlaзaкcтaнFa ^тысты Гepмaнияныц ycтaнымдapы тэyeлdздiктiц aлFaшкы кYндepiнeн-aк oц eкeндiгi кepiнic тaпты. Бул кeздe гepмaн кaнцлepi бoлFaн ^льмут Кoль eкi Гepмaнияны бipiктipiп, жaцapFaн кyaтты ГФР-д кaйтa кypып Бaтыcтыц aлпayыт eлдepiнiц бipiнe aйнaлды. Гepмaнияныц KlaзaкcтaнFa дeгeн бacты ycтaнымдapыныц 6ípí peтiндe - KlaзaкcтaндaFы миллиoнFa жуык нeмic диacпopacыныц axyaлы бoлFaндыFын тYdнeмiз. Ceбeбi, eткeн Facыpдыц 80-жылдapынaн бacтaп Klaзaкcтaннaн нeмicтepдiц РКФCР мeн Укpaинa жэнe бacкa дa oдaктac pecпyбликaлapFa кeшyi opын aлды. Бул жaFдaй KCPO тapaп, Klaзaкcтaн тэyeлdздiгiн aлaтын бoлca, oдaн apы
кYшeйeтiнi бeлгiлi eдi. Aйтa кeтepлiгi, KCPO-дaFы нeмicтepдiц caны бoйыншa Klaзaкcтaн Одaктa РКФCР-дeн кeйiн eкiншi opынFa жaЙFacты. Coндыктaн, Гepмaния Yшiн KCPO мeн oныц iшiндeгi нeмicтep гап кoныcтaнFaн мeмлeкeттepмeн жaкын бoлyы тик бoлды.
Tapиxи шeгiнic жacaйтын бoлcaк, 1979 жылы Klaзaкcтaндa Heмic aвтoнoмиялык oблыcын Kypy мэceлed кeтepiлгeн бoлaтын. Оcы мэceлe KlaзaкcтaндaFы нeмicтepдiц мэдeни eмipiнe epeкшe ыкпaл exin, oныц aлFaш peт Гepмaниямeн жaкcы кapым-кaтынac opнaтyFa тYpткi бoлFaн oкиFa peñ^e кepyгe бoлaды. 1979 жылы бacтaлFaн Klaзaкcтaндa нeмic aвтoнoмиялык oблыcыныц кypылмayы кaзaкcтaндык нeмicтep apacындa eз тapиxи oтaнынa кeшy идeялapын oдaн гайын epшiттi. Heмicтepдiц кoFaмдык yйымдapындa «Erep aвтoнoмия кypылмaйтын бoлca, ГФР-ге ^ту кepeк» дeгeн ycыныcтap кeптeп кeтepiлдi. БyFaн жayaп peтiндe «xaлыкapaлык кapым-кaтынacты peттeyдe aвтoнoмды oблыc кypылy кepeк, эйтпece кeшy кepeк» - дeгeн Ycтeм пiкipлep aйтылды (Kprnep, 2013).
БyFaн жayaп peтiндe 6ИЛ1К нeмic этнocыныц жaFдaйын кoлдayFa бaFыттaлFaн ic-шapaлap жaйлы мэceлe кoзFaлды. ^мк Т1Л1Н дaмытyFa жaFдaй жacaлды, oныц aнa Т1Л1 peтiндeгi мэpтeбedнe кypмeт кepceтiлдi. Heмic т1Л1Н YЙpeтy Yшiн мeктeптepгe нeмic мyFaлiмдepiн дaйындay, мeктeптepдiц кiтaпxaнacын нeмic эдeбиeтiмeн тoлыктыpy, кepкeм eнepпaздык ужым Kypy/ «Фpoйндшaфт» жмк aнcaмблiнiц кызмeтiн жaкcapтy жэнe жмк жacтapын кeбipeк тapтy, нeмic тiлiндeгi эдeбиeттi бaйытy cиякты шapaлap кoлFa aлынды (Бpayн, 2002: 177).
Ke^c™ Klaзaкcтaнныц нeмic мэдeниeтi мeн x^me дeгeн мyндaй кypмeттiц кepceтiлyi ГФР тapaпынaн eтe жылы кapcы aлынды дeyгe бoлaды. Myныц бacты дэлeлi Klaзaкcтaн тэyeлdздiккe yмтылa бacтaFaн кeздeн-aк гepмaн 6ИЛ1Г1 OFaн epeкшe ыкылac тaнытты. Бapлык нeмic yлттык-мэдeни opтaлыктapыныц жyмыcынa тeк Klaзaкcтaн Yкiмeтi тapaпынaн Faнa eмec, Гepмaния Рecпyбликacы жaFынaн дa кoлдay кepceтiлeдi. Б1ЗД1Ц мeмлeкeт iшiндeгi бapлык мэдeни
Л.Н. Гумuлев амытОагы Еуразж цлшшы^ унuверcumеmiнiц ХАБАРШЫСЫ.
Tарuхu гылымдар. Фuлоcофuя. Дiнmану cерuяcы ISSN: 2в1в-7255, eISSN: 2вв3-2489
ортальщтар арасындагы ретке келт1р1лген байланыстар ез халкыныц мэдениет1мен, тарихымен жэне т1л1мен анагурлым тшмдДрек жумыс ктеуге мYмкiндiк бередД. 1989 жылы К,азакстандагы нем1с диаспорасыныц «Видергебурт» деп аталатын нем1с кауымдастыгыныц курылды. «Видергебурт» - К,азакстанныц эрб1р облысында ез1нщ нем1с мэдениет орталыктары мен осындай атаумен жумыс ктейдД. Нем1с т!лшен аударганда «Видергебурт» кайта жацгыру деген магынаны б1лдДредД. Бул кауымдастык орыс т1л1нде «Возрождение» деп аталып, нем1с мэдениетанщ жацгыртуга багытталган. Бул атау когамныц максат-м1ндеттер1мен жаксы сэйкес келед - олардыц барлыгы эдет-гурыптарды, салт-дэстYрлердi жэне -плдД калпына келтарш, сактауга багытталган (Эпендиев, 2014).
Такырыптыц мазмуны нем1с
диаспорасымен байланысты болгандыктан, олардыц саны мен таралу аймагы мацызды
саналады. К,азакстан Республикасы ез1нщ егемендшн алган соц да нем1стердщ саяси демографиялык тарихы езшщ жалгасын тапты. Нем1стердщ сырткы кеш1-коныныц жогары децгейге кетер1лген кезещ 1993-1994 жылдар болды. 1993 жылгы шетелдерге коныс аударган нем1стердщ санына катысты алгашкы зерттеулер олардыц жалпы санын 88218 мыц адам деп керсетедД. Жаца статистикалык мэл1меттер жыл сайын К,азакстаннан сырт елдерге Германия, Ресей, Шыгыс Еуропа елдерше 100 мыц адамнан кешш отырган.
К,азакстаннан Германияга коныс аударган нем1стердщ кеш1-кон мен коныстану жэне орналасу процесш ез1нд1к б1рнеше кезецдермен тYсiндiруге болады. Олардыц ец эуелг1а нем1стер арасында кеш1-кон идеясыныц дамуы, жэне соныц негшнде ер1кт1 тYрде К,азакстаннан Герман Федерациясына зацды тYрде алгашкы кешу процеа. Бул нем1стердщ ез тарихи отандарына алгаш рет кешш барган кезещн камтиды. Одан
Кесте 1. 1999 жылгы санак, к,орытындыларына сэйкес, HeMic халкыныц облыстар бойынша орналасу кeрсеткiшi (Садовская, 2002).
Жалпы нем1стер
Облыстар Нем1с халкыныц Этнос курамындагы Аймактагы халыктыц
саны Yлесi (%) Yлесi (%)
Акмола облысы 52334 6,26 14,8
Актебе облысы 10721 1,57 3,0
Алматы облысы 18927 1,21 5,4
Атырау облысы 687 0,16 0,2
Ш^О 32141 2,10 9,1
Жамбыл облысы 11394 1,15 3,2
Б^О 2434 0,39 0,7
Караганды облысы 57229 4,06 16,2
К,останай облысы 57410 5,64 16,2
К,ызылорда облысы 376 0,06 0,1
Мацгыстау облысы 554 0,18 0,2
Павлодар облысы 43835 5,43 12,4
С^О 41157 5,67 11,6
ОК,О 5261 0,27 0,1
Астана каласы 9591 3,0 2,7
Алматы каласы 9390 0,83 2,6
К,азакстан 353441 2,36 100
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series
№ 3(140)/2022 111
кешнп К,азакстан мен Германия арасында алгашкы саяси-дипломатиялык катынастар орнаганнан кешнп жаппай кешу (1993-1995 жж.) кеш1-кон процеанщ ец аукымды кезец1 болып табылады. Ал одан кешнп кезец кеш1-конныц сирей бастаган кезец1 болып, ол 1996 жылдан бастап екiншi мыцжылдыктыц алгашкы жылдарын камтиды. Ал ец соцгы кезец кеш1-конныц азайып, тiптi токтаган кезец1 болып табылады.
Кеш1-кон процеанщ ец жогаргы керсеткLшi К,азакстанныц солтYCтiк облыстарында байкалган. Онда Караганды облысынан 11,6 мыц адам, Акмола облысынан 11,2 мыц адам, К,останай облысынан 8,3 мыц адам, Павлодар облысынан 8,2 мыц адам жэне Шыгыс К,азакстан облысынан 7,6 мыц адам болды (Акимбеков, 2003).
Кестеде кершотырганымыздай, 1989 жыл гы санак материалдары К,азакстанда миллиоша жуык немiстiц бар екенiн т1ркеген болса, 1999 жылгы санак материалдары немктердщ небэрi 353 мыцнан астам калганын керсетiп отыр. КСРО-ныц тYрлi аудандарында, оныц iшiнде К,азакстанда кез!нде депортациялашан немiстердiц коныс-жайларын жаксартуга мемлекет тарапынан колдау керсетiле бастады. Барлык улттар тец кукылы болып, олардыц емiр CYPуiне кец мYмкiншiлiктер жасалды. Осыныц нег1зiнде 1992 жылы казанда К,азакстан немiстерiнiц 1-ш1 съезi етт1. Съездiц шешiмiне сэйкес тэуелdз К,азакстанда алгаш рет немiстердiц этно-мэдени орталыктары курылатын болды. Басты максат немктердщ т1л1 мен мэдениетiн сактау болып, шеш1мнщ кабылдануы да К,азакстанда немктердщ саныныц айтарлыктай кыскаруына себепкер болды (Смаилова, 2000: 78).
К,азакстанда немiс мэдени орталыктарын к^ру мен нем!с тiлiне жагдай жасау ею мемлекетт1ц арасындагы тек мэдени карым-катынастар емес, сонымен бiрге барлык саладагы байланыстардыц жаксы болатынын керсетш бердi. Осы туста, Германия мен К,азакстан арасындагы саяси байланыстар жайлы айтсак, саяси жэне экономикалык катынастар каркынды дамыды. Тэуелdздiк алган жылдары К,азакстан Президентi
Н.Назарбаев Германияда Yш рет ресми сапармен болды. Оныц алгашкы ресми сапары 1992 жылы кыр^йекте болды (Назарбаев, 1996).
1995 жылы 25 маусымда 2-ш1 съез еткiзiлiп, онда К,азакстанныц немiстер Кецеа курылды. Бул съездерде К,азакстандагы немктердщ Yдере кешу1не жол бермеу мэселелер! кетерiлдi. Муныц барлыгы К,азакстан тарапынан немк мэдениетiн сактауга жэне еюжакты мэдени байланыстарды дамытуга жасалган мацызды кадамдары болды.
Десек те Германия Yкiмет1нiц К,азакстандагы немiс халкыныц саяси жэне элеуметпк жагдайы алацдатпай коймайтыны анык едi. Германия 6ил1г1н1ц К,азакстандагы немiс халкыныц саяси жэне демографиялык жагдайы туралы мэселелер 1997 жылы 7 желтоксанда Германияныц федералдык канцлер! Гельмут Кольдщ К,азаксташа жасаган сапары кез1нде арнайы такырып рет1нде кетер1лд1. Ол бойынша казакстандык нем1стерд1ц когамында шетелдерге кешуд1 азайту немесе тYбегейлi токтатып тастау жайлы уйгарылды. Кецеспк кезецде КСРО-ныц тYрлi аудандарында, оныц 1ш1нде К,азакстанда кез1нде депортациялашан нем1стерд1ц коныс-жайларын жаксартуга мемлекет тарапынан колдау керсет1ле бастады.
Осылайша нем1стерд1ц кешу1 90-шы жылдармен (ортасы жэне ек1нш1 жартысы) байланысты болды. К,азакстанныц жалпы нем1с халкымен катар ауылдык нем1с тургындарыныц «саналык» жэне сандык езгер1стер1 байкалды. Буган алда егжей-тегжей токталатын ауылдык нем1с халкыныц накты демографиялык керсетк1штер1 дэлел. Герман билш К,азакстаннан келет1н кешт1 токтатып, тшанше нем1стерд1ц К,азакстанда калып, ез т1л1 мен мэдениет1н жоймай сактап отыру кажетт1г1н усынды. К,азакстанда нем1стерд1ц улттык санасыныц кетер1лу1 каркынды тYрде жYргiзiле бастады. Муныц барлыгы К,азакстан-Германия арасындагы мэдени-гуманитарлык байланысты кYшейт1п кана коймай, ек1 ел 1ш1ндег1 нем1стерд1ц жагдайларына толык бакылау орнатуга мол мYмкiндiк тугызады.
112 № 3(140)/2022 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университеттщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дттану сериясы ISSN: 2616-7255, eISSN: 2663-2489
Германияга кешк1а келепндердщ барлыгы б1рдей ол жакка кете алмайды, ал эмигранттардыц б1рден сандык мYмкiндiгiнiц кыскаруы, жаппай кешудщ токтагандыгын ацгартады. Германия мемлекет! Yшiн бул - Yлкен жещлд1к. Ол КСРО мен Шыгыс Европадан жалпы немктердщ агылып келуш токтату максатында шаралар колданды. 1990 жылдардыц басында К,азакстандагы нем1с диаспораларыныц ек1лдер1 нем1сшеге караганда орысша ете жаксы сейлей алатын дэрежеде болды жэне баска да этникалык топтармен араласты.
Осыдан бастап нем1с диаспорасыныц кешу1 азайып, К,азакстан мен Германия арасындагы мэдени байланыстардыц басты куралы осы нем1стердщ мэдени ем1р1 болды. Германия ец алдымен, халыкаралык катынастарда тец кукылы сер1ктес репнде К,азакстанныц тэуелаздш мен турактылыгын, оныц демократиялык дамуы мен экономикалык еркендеу1не жэрдемдесу максатын кездедД. К,азакстанда туратын 300 000 этникалык нем1стер ек1жакты мэдени байланыстарыныц мацызды элемент1 болып табылатынын керсеттъ
Германия Yкiмет1 барлык мемлекеттерден келген нем1стер сиякты К,азакстаннан коныс аударган нем1стердщ орналастыру Yшiн толыкканды элеуметпк непздерд1 куру мYмкiндiктерiн колданды. Оныц басты керсетк1штер1 кешш келген нем1стерд жумыспен камту, элеуметт1к жагдай, нем1с пл1 мен мэдениетш Yйрену жолдары болды. К,азакстаннан кешш келген нем1стер Yшiн басты киындык тудырган жагдай нем1с т1лш б1лмеу1, элеуметт1к жагдай жэне жерг1л1кт1 жерге Yйрену мен когаммен араласу болды. Алгашкы кезде жэне жаппай коныс аудару кез1нде Германия басшылыгы немктерд жаца ортага бешмдеуге колдан келгеннщ бэрш жасады, нем1с т1лш Yйреттi. Сонда да плд мецгеру, коныс аударгандардыц когамдары араласу YДерiсiн кYрделендiрдi (Эпендиев, 2015).
Нем1стердщ пл б1лмеу1 мен ортак менталитеттщ болмауы, когамдагы птрлердщ сан алуандыгы жерг1л1кп
тургындар арасында жактау жэне тYсiнiспеушiлiкке кедерп келт1рш, соган байланысты жерг1л1кт1 тургындармен ортак когамдык-элеуметпк мэдениеттщ дамуын киындатты. К,азакстаннан коныс аударган нем1с-репатрианттардыц тарихи отанында немк репнде емес, «Russlanddeutsche» (ресейл1к жэне кецеспк нем1стер) рет1нде кабылдануы жшлей тYCтi.
Бул кауымдастык курылуыныц эуел басынан бер1к карым-катынаска ие болды, ейткет оныц негшнде тыгыз туыстык жэне жерлест1к карым-катынас жатыр. К,оныс аударгандар арасындагы кауымдастык 1ш1ндег1 карым-катынастардыц кецею1 мен жакындауы, ездер1мен алып келген элеуметпк - мэдениет пен кундылыктары, жаца когамдагы кундылыктардан асып тYсуiне экелд. Мысалы, бул элеуметпк кауымдастыктагы езгеш1л1к, езара карым-катынас Yшiн нем1с пл1мен катар, орыс плш колдану кажет болып табылады.
Бул кундылыктарды «Russlanddeutsche»-те колдануы кебейген сайын, кешш барып жацадан коныстанган нем1стер жаца когамда ем1р CYPуге ыцгайлана жэне бешмделе бастады. Осылайша, коныс аударган нем1стер германиялык когамда бешмделуге, бурын К,азакстанда санасына ащрген кундылыктары мен ерекшел1ктерш «Russlanddeutsch» кауымдастыгы аркылы ныгайту аркасында жетп деуге толык непз бар. Б1р сезбен айтканда К,азакстан мен бурынгы КСРО республикаларынан кешш барган нем1стердщ Германияда жаца когамга бешмделш, жаца ем1р бастауында кецеспк жэне ресейл1к нем1стер тарапынан курылган «Russlanddeutsche» кауымдастыгыныц рел1 ерекше болды.
Алайда, «Russlanddeutsche» кауымдасты-гыныц кызмет меноныц Германияда жYрг1зген эрекеттер1, бурынгы кецеспк немктердщ бул когам аясына б1р1гу1 герман Yкiметiне аса катты унаган жок. Бул герман когамында б1ркелк1л1кт1ц орнауына, кедерг1 болады деп кYт1лдi. Герман басшылыгы шетелдерден келген нем1стердц мундай кауымдастыктары мен когамдык б1рлеспктершщ жумыстары
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 113
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
жерг1л1кт1 нем1стер мен кешш келген немктердщ б1р1гу1не кедерг1 болады деп санады. Бул жагдай герман Yкiметimц назарын ез1не аудартып, ол кешннен Германияныц кеш1-кон зацнамасындагы коныс аударушыларды кабылдау ережелер1н катац жYргiзуге себепкер болды.
Мундай жаца ережелер 1994 жылы кабылданган коныс аударушыларды кабылдау туралы Зацга «Aussiedleraufnahmegesetz» т1келей катысты болып, оган езгер1стер алып келд1. Осыдан соц, мундай зац аясында «кеш коныс аударушы» тYс1нiгi калыптасты (Spätaussiedler). Нем1с зацнамасында алгаш рет коныс аударушы немк азаматыныц тYс1нiг1нiц терец болуы, нем1с улты мен мэдениетшщ кундылыгыныц кажетт1л1г1н б1лу жэне немк т1лш мецгеру кажет болды. Бул зацнамадагы мундай езгер1стер мен жацалыктар коныс аударушы нем1стерд1ц етшшш карастыру рэс1мдер1 кез1нде нем1с ■плш мецгеруд1 тест1леу жYЙес1н (Sprachtest) енпзуге себепш1 болды. Сонымен катар, бул зацнама т1лд1к тексеруден еткен азаматтыц болашакта отбасы мYшелерiнiц де Германияга кешу1н карастырды.
Жацадан енг1з1лген каткыл зацдар мен ережелерд1ц нэтижес1нде
90-жылдардыц соцынан бастап нем1с коныс аударушыларыныц саны азая бастады. Ал, муныц салдары республикалык келемде немктердщ сырттан Германияга кеш1п келу1н1ц айтарлыктай дэрежеде кыскаруына алып келед1. Оныц себеб1, осы уакытка дей1н К,азакстан аумагынан кешет1н нем1стер мигранттардыц басым бел1г1н курап келген болатын.
Кеш1-кон процестерше карай отырып, нег1з1нен ХХ гасырдыц 90 жылдарында ауылдык нем1стерд1ц Германия мен Ресейге жаппай эмиграциясын байкауга болады жэне К,азакстан калаларына да айтарлыктай агыны болды. Орын алган жагдайда ауылдык нем1с халкыныц непзп этнодемографиялык сипаттамалары езгер1ске ушырады. Муныц салдарынан нем1с т1л1н б1лет1н ауылдык немктердщ саны ^рт азайды. Бул керсетк1ш калалык нем1стерд1ц керсетк1ш1мен тец
болды. Ауылдык немк халкы ана т1лш сактаушы рел1нен айырылды. К,азакстан Республикасындагы соцгы халык санагы немк халкыныц б1л1м саласындагы керсетк1штер1н1ц мэз еместшн керсетт1.
Осыдан соц, немк т1лш б1лмейт1н нем1стерд1 Германияга кабылдамау туралы мэселелер карастырыла бастады. Бул жайлы Германияныц сырткы 1стер министр1 Й. Фишер БАК беттер1нде атап кетп. 2001 жылы 22 мамырда К,азакстанга ресми сапармен келген вице-канцлер, ГФР-дщ сырткы 1стер министр1 Йозеф Фишер осы мэселет ерекше атап керсеттъ Бул кездесу К,азакстандагы немк диаспорасыныц Германия мен К,азакстан арасындагы мэдени байланыстардыц басты мысалдарыныц б1р1 ед1 (Дедерер, 2017).
Сонымен катар, 2004 жылы 4 желтоксанда Германия канцлер1 Герхард Шредер келген кезде бул мэселе арнайы кYн тэрт1б1не койылды. Германия канцлер1 Герхард Шредердщ сапары Орталык Азиядагы кау1пс1зд1к мэселелерше Еуропа Одагыныц назарын тагы аударды. Сонымен коса К,азакстаннан Германияга жаппай кешкен немктердщ мэселес1, К,азакстанда туратын нем1стерге жагдай жасаудыц сурактары кещнен талкыланды. Герхард Шредер К,азакстандагы немктердщ мэдени элеуетш арттыруга косып жаткан жерг1л1кт1 бил1к пен когамныц карым-катынасыныц шынайы децгей1н ез1н1ц алгыстарын б1лд1рд1 жэне оны одан эрмен жалгаса берет1нд1г1не сен1мд1 екенд1г1н жетк1зд1 (Кадацкая, 2008).
Соцгы уакыттары К,азакстандагы немктердщ Германияга кешу1 жэне ондагы немктердщ К,азакстанга кайта оралуы мэселелер1нде эк1мш1л1к-кукыктык киындыктардыц туындагандыгы белг1л1. Осыныц басты мысалдарыныц б1р1 рет1нде Германиядан жетк1з1летш жэрдем мен жерг1л1кт1 жердег1 кэсшкерлердщ берген кемег1н1ц облыстардагы нем1стерд1ц мэдени-элеуметт1к кауымдастыктарына карай багытталып жаткандыгын атап етк1з1м1з келед1. Бул ретте, К,азакстандагы нем1стерд1ц басым шогырланган аймактардыц б1р1 Павлодар облысы болып, ондагы нем1с
114 № 3(140)/2022 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университеттщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Дттану сериясы ISSN: 2616-7255, eISSN: 2663-2489
диаспорасыныц мэдениетш дамытуга багытталган шаралардыц оцтайлы шеш1мдерге бастагандыгын атап еткен жен (Ержан, 2003).
Бул аймактыц ерекшелш Павлодар облысы республикадагы нем1стер ерте кезден ец кеп шогырланган аудан саналады. Мунда нем1с т1л1 мен мэдениет1н Yйрену 1лгер1 кезден жолга койылган. Нем1с этномэдени орталыгы «Возрождение» нем1с диаспорасыныц ез мэдениетш дамытып, ана ттлш Yйретуге кемектесп. Бул улттык-мэдени орталыктыц кызмет улттык мэдениет пен енер саласында этноска, мэдениетке кызмет етуге багытталган. ¥лттык орталыктар когамдык уйымдардыц елеул1 б1р белш болып табылады (Ержан, 2003: 21-22).
Казакстандагы б1л1мге Германияныц колдауын дамытуда «Видергебурт» кауымдастыгыныц кызмет ете Yлкен. Осы орталык аркылы казакстандык студенттер Германияныц гранты есебшен окып, б1л1м алады. Ек1 жакты жогары б1л1м беру багдарламасы дайындалып, Казакстанда германиялык жогаргы оку орны Казакстан-Нем1с университет^ Гете атындагы институт жумыс ктеуде. Муныц барлыгы эуелде казакстандык нем1стердщ т1л1 мен мэдениетш дамытуга багытталган болса, олар каз1рг1 кезде жерплДкп Казакстан халкына нем1с т1лш Yйретумен айналысуда.
Нем1с диаспорасыныц мэдениет^ т1л1, эдебиетт, фольклоры умыт калган едД. Бул туралы казакстандык нем1с жазушысы Герольд Бельгер де айткан болатын. Жазушы езш кецеспк нем1с адамы рет1нде тарихи отанныц нем1стер1мен тагдырларыныц ортак еместшн айта келе, нем1спк салт-дэстYрден, т1л мен дДлден, фольклордан айырылгандыгын атап керсетт (Кучински, 2021). Дегенмен Казакстанда кез келген улт ек1л1нщ ем1р CYPуiне барлык жагдайлардыц жасалгандыгын мактанышпен айтты (Абсаттаров, Ашимова, 2010).
Казакстанда нем1с диаспорасы Кецеспк кезецде негшнен Крстанай, Павлодар, Караганды, Жамбыл, Семей, Акмола, ОцтYCтiк жэне СолтYCт1к Казакстан облыстарында
кептеп шогырланган болатын. Ал тэуелаздДк жылдарында нем1с диаспорасы жогарыда атап еткетм1здей, тез каркынмен азайган соц каз1рг1 тацда нем1с диаспорасыныц непзп ошактары Караганды, Жамбыл жэне СолтYCтiк Казакстан облыстарында шогырланган. Бул облыстарда нем1стердщ улттык-мэдени орталыктары жумыс ктейдД. Мысалы, Жамбыл облысыныц нем1с когамы ез жумысын 1989-шы жылы бастады. Мунда келеттндердщ эркайсысыныц ез мYДделерi бар. Жастар билеп, эн салып немесе т1л Yйрену Yшiн келедД. Ересектер1 - кецестер1мен немесе тэж1рибелер1мен бел1су Yшiн келед1 0нер керсетуге арналган улттык кшмдер де осында тшледД, оныц Yстiне, тек ез когамына гана емес. Жерг1л1кт1 шеберлер баска да мэдениет орталыктарынан тапсырыстар алады.
Этникалык тшшге коса мшдетп тYрде жYретiн атрибуттарын жасауга бул жерде Yлкен жауапкерш1л1кпен карайды. Караганды облысында курылган «Видергебурт» когамы нем1с т1лшен аударганда «жацгыру» гана емес, сонымен б1рге «кайта туу» деген магынаны бередД. Орталыктыц алдына койып отырган нег1зг1 м1ндет1 - нем1с халкыныц салт-дэстYрiн жацгырту болып табылады. Базалык орталык Караганды каласында, оныц филиалы Саран, Абай, Тем1ртау, Шахтинск, Сэтбаев, Балкаш калаларында курылган. (Ананьева, 2015). Мунда арнайы мектептер курылып, онда нем1стер мен баска да этностар т1л курсына жэне баскадай шараларга катысады. «Видергебурт» нем1с орталыгыныц элеуметпк бел1мшес1нде 3000 адам есепте турады, оныц кызмет1 36 село мен сер1ктес калаларды камтиды (Кулакова, 2011: 192).
Нем1стер СолтYCт1к Казакстанда да кептеп шогырланып, олар каз1рг1 тацда Казакстанды ез отаным деп Казакстанныц дамуына ез Yлестерiн косып келедД. «Видергебурт» нем1с когамдык орталыгыныц Петропавл каласында да филиалы жумыс ктейдД.
Ал 1994 жылы Алматы каласында Нем1с Y^ ашылды. Оз1нщ аз гана гумырында аталмыш Yй казакстандык нем1стердщ мэдени, элеуметпк-саяси ем1р1нде жетекш1 рел аткара б1лдД. Ал Немк кецеа - Казакстан
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 115
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
мeн Гepмaнияныц aлтын кeпipiнe aйнaлды. Яши, aтaлмыш Keцec pecпyбликa нeмicтepiнiц мYДдeciн кeздeп, api oны кopFaп дeмeyшiлiк жacayдa Гepмaниямeн кeлicceздep жYpriздi. 1993 жылы кaзaн aйындa eл Yкiмeтiнiц ^улы^ым caйкec, нeмicтepдiц этникaлык кaйтa epкeндeyiнiц кeшeндi бaFдapлaмacын жacaды.
Aтaлмыш бaFдapлaмa нeгiзiндe, этникaлык Kama epкeндeyдiц oблыcтык бaFдapлaмacы eцдeлiп, кaбылдaнFaн бoлaтын. 1994 жылдыц жeлтoкcaнындa бaFдapлaмaныц yaкытын coзy жaнe кocымшa ic-шapaлap бeкiтy тypaлы шeшiм кaбылдaнды. Keцeci тeл
т1ЛД1Ц кaйтa тYлeyiнe eзiндiк Yлeciн кocты. «Bидepгeбypт» кoFaмыныц бacтaмacымeн eлopдaмыздa нeмic кeшeнi кypылды. ЯFни кeшeн eз ту acroma бaлa-бaкшa, бacтayыш мeктeп пeн гимтазияны кaбылдaды. Aл KlapaFaнды кaлacындa шмк пpoгимнaзияcы (бacтayыш cыныптap) жaнe бaлa-бaкшacы aшылды. Бул гepмaниялык кaciпкepлep тapaпынaн дeмeyшiлiк жacaлды (Kyлaкoвa, 2011, Aмaнoвa, 2004 ).
Aлмaтыдa TMД бoйыншa, жaлFыз нeмic дpaмa тeaтpы жумыгс жacaйды. Heмicтepдiц eмip cypy дaFдыcы жeнiндe pecпyбликa aзaмaттapы «Гyтeн Aбeнд» aтты aптaлык тeлe бaFдapлaмaдaн бiлe aлaтын eдi. Coнымeн кaтap шмк тiлiндeгi paдиo тoлкыннaн, «Дoйчe Aльгeмaйнe Цaйтyнг» aтты мepзiмдi бacылымнaн нeмicтepдiц xaл-axyaлы
жeнiндe мaлiмeттep кeптeп бeйнeлeнгeн. Эpинe/ мyндaй aкпapaттapдыц бapлыFынa дeмeyшiлiктi pecпyбликaлык бюджeт кapжылaндыpып oтыp. Оpтaлыктapдa кiтaпxaнaлap, нeмic жeкceмбiлiк мeктeптep жумыгс жacaйды.
Heмic диacпopacы, eздepiнiц мaдeни, pyxaни-мopaльдiк кyндылыктapын
caктay Yшiн eздepimц тapиxи oтaныныц aзaмaттapымeн тыFыз Karornac opнaтты. Aл eз кeзeгiндe ГФР мyндaй бacтaмaны кoлдaп, дeмeyшiлiк жacayFa кipicтi. Capaпшылapдыц пiкipiншe, Гepмaния мeмлeкeтimц кaзipгi caяcaты шeкapaдaFы этникaлык дам^ст^те бaйлaныcты oлapды бaFдapлayдaн ropi, Гepмaниядaн тыcкapы нeмicтepгe кeмeк бepyдi
жeн caнaйды. HaK ocы мaкcaттa Гepмaния Klaзaкcтaндa apтYpлi мaдeни бaFдapлaмaмeн шaFын eнepкaciптi дaмытyFa жapдeм бepyдi кeздeйдi. Дeгeнмeн, KlaзaкcтaндaFы нeмic т1ЛД1 кayымдacтык бул eлдeгi жaлпы этникaлык мaceлe бoлып caнaлaтын жyмыccыздык ceкiлдi KиындыктapFa дyшap бoлaды. KlaзaкcтaндaFы нeмicтepдiц кoFaмдык Accoциaцияcы «Klaйтa Kypy» (Boзpoждeниe) opтaлыFыныц бacшыcы Aлeкcaндp Дeдepep, Klaзaкcтaндa кaлFaн 350 мыц aдaмныц кeпшiлiгi, дeгeнмeн eлiнe кaйткыcы кeлeдi - дeп caнaйды. Дeгeнмeн -KOFaмдык cam cтepoтипi тaцкaлapлык нapce. Coнымeн ГФР мeн Кр^ы apacындa нeмic диacпopacыныц мaтepиaлдык жaнe pyxaни кyндылыктapын кaнaFaттaндыpyFa бaFыттaлFaн интeгpaцияны дaмытты. Жaлпы, мeмлeкeттep apacындaFы мaдeни кapым-кaтынacтapдыц oдaн api кeлeшeгi кeп жaFдaйдa erá eлдiц caяcи элитacы eкiжaкты жaнe кeпжaкты дeцгeйлepдeгi eзapa ic-^мылдыщ oц peaкцияcын пaйдaлaнa oтыpып, eкiжaкты кapым-кaтынacтapдaFы eзeктi мaceлeлepiн шeшyгe нaзap ayдapa oтыpып, тaбыcкa жeтy дapeжeciнe бaйлaныcты бoлaды. Klaзaкcтaн мeн Гepмaния apacындaFы cтpaтeгиялык cepiктecтiктiц жaнe мaдeни кapым-кaтынacтapын oдaн api тepeцдeтy Yшiн мaцызды aлeyeт KlaзaкcтaндaFы нeмic диacпopacынa тиeciлi.
К,орытынды
Klopытa aйткaндa, тaкыpыптыц
xpoнoлoгияcы кepceтiп oтыpFaндaй, бул кeзeц eтпeлi бoлып, oндa aлeyмeттiк-экoнoмикaлык жaнe caяcи aлeyeтi бap Гepмaния мeмлeкeт peтiндe Klaзaкcтaн Yшiн eтe мaцызды бoлды. Coнымeн кaтap/ Klaзaкcтaн-Гepмaния мeмлeкeтapaлык кaтынacтapы 1ШК1 caяcи дaмyдыц дeмoкpaтиялaнy дapeжeciнe тYpaкты eзapa диaлoг тaпты. Эpинe, oл KlaзaкcтaндaFы нeмic диacпopacыныц caяcи, aлeyмeттiк жaнe eц бacтыcы мaдeни жaFдaйымeн бaйлaныcты бoлды. Corny aлыcтaFы, Klaзaкcтaн
жepiндeгi кaндacтapыныц eз т1л1н умытуы гepмaн билiгiнe oцaй тигeн жoк. Гepмaния
Л.Н. Гумuлев аmындагы Eуразuя цлшшы^ унuверcumеmiнiц ХAБAРШЫСЫ.
Tарuхu гылымдар. Фuлоcофuя. Дiнmану cерuяcы ISSN: 2в1в-7255, eISSN: 2вв3-2489
Казакстанды ез эрштестшне тарта отырып, дипломатиялык миссиялар аркылы нем1с диаспорасыныц т1л1 мен мэдениетш кайта жацгыртуга кол жетк1зе алды. Мемлекеттер арасындагы бул байланыстар ек1 елдщ карым-катынасыныц ез1ра сешмге болы отырып, болашакка накты кадамдар ажсауына итермеледД.
Казакстандагы нем1с диаспорасыныц саны бYг1нде 200 мыцга жуык адамды тYзедi. Оз этностарыныц саны бойынша нем1стер баска этникалык топтардан аз екендшне карамастан, улттык мэдениет орталыктары саны жэне жYзеге асырып жаткан жумыстарыныц сапасы бойынша олар алгашкы орындардыц катарында тур. Муныц барлыгы эрине Казакстан мен Германияныц мэдени байланыстарыныц Yлкен нэтижеа жэне тшсшше казакстандык
нем1стердщ ез т1л1 мен мэдениеттмен кайта кауышуга деген куштарлыгыныц аркасында болып отыргандыгы сезаз. Ел1м1здщ 1шк1 когамдык-саяси, элеуметпк-мэдени дамуыныц басты жолыныц казак халкы мен ел1м1здег1 езге этностардыц ез мэдениет1н умытпауы жэне оны барынша дамытуы болып табылатындыгын пайымдаймыз. Сол сиякты нем1стердщ ез мэдениетш сактауы мен оны дамытуы тек нем1с диаспорасы Yшiн гана пайдалы емес, ол сонымен б1рге халыктар мен ек1 мемлекет арасындагы байланыстыц басты кетл1 болмак. Муныц басты дэлел1 - тэуелаздДк жылдарынан каз1рг1 кезге дешн Казакстан мен Германия арасындагы байланыстар тек кана мэдени салада тушсш коймай, сонымен б1рге ол саяси жэне экономикалык байланыстардыц жацгырып, оныц багыттарын айкындап келедД.
Эдебиеттер Ti3iMi
Абсаттаров Р.Б., Ашимова З.И. Международные отношения Межправительственные организации Казахстан. // Вестник КазНПУ имени Абая. Серия Социологические и политологические науки. - 2010.
- № 3. - С. 20-32.
Акимбеков С. Как приняла Германия «казахстанских» немцев. // Центр Азия. - 2003. - № 4. - С. 5-12. Аманова А.С. Немецкое население Карагандинской области (по материалам переписи населения 1999 г.). // Этнодемографические процессы в Казахстане и сопредельных территориях: Материалы V Международной научно-практической конференции. Усть-Каменогорск, 20-21 октября 2003 г. Усть-Каменогорск: Изд. "Медиа - Альянс". - 2004. - С. 343-352.
Амантаева У.А. Немцы в Карагандинской области (конец XIX - 90-e гг. XX века). Сборник документов и материалов. Часть II / У.А. Амантаева. - Караганда, 2011. - 240 с.
Ананьева С.В. Синтез мировых культур в творческом наследии Герольда Бельгера. Немцы Казахстана: мост между Астаной и Берлином. Мат. межд. науч.-практ.конф. (г. Астана, 5-7 октября 2015 г.). - Алматы: АООНК «Возрождение», 2015. - С. 117-125.
Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана / М.Х. Асылбеков.
- Алматы: Атамура,1995. - 128 с.
Эпендиев Т.А. Тэуелаз К,аза^стандагы немк диаспорасы // II^i НYсiпбеков окулары: «Санжар Ас-фендиаров жэне улттык тарих» атты хальщаральщ гылыми-теорияльщ конференция. - Алматы, 2014.
- Б. 113-117.
Эпендиев Т.А. Казакстандык немктер: элеуметтш-демографиялык курамындагы езгерктер (19892009 жж.). // Отан тарихы. - 2015. - № 1 (69)7. - Б. 136-143.
Бельгер Г. Родство. Статьи и очерки / Г. Бельгер. - Алма-Ата: Гылым,1991. - 296 с. Бойко А. Германско-казахстанские отношения вышли на новый уровень // Берлинский Телеграф, [Электрон. ресурс] - 2022. - URL: https://berliner-telegraph.de/ru/germansko-kazaxstanskie-otnosheniya-vyshli-na-novyj-uroven/soobshheniya/world/ (дата обращения: 10.10.2022).
Боос Э.Г. Роль немцев в развитии науки в Казахстане // Депортация народов и проблема прав человека: Материалы семинара. Алма-Ата, 1997. - С. 45-56.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 117
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Бургарт Л. О проблеме изучения истории и культуры немцев в Восточном Казахстане // Научно- информационный бюллетень. Июль-декабрь. - 1997. - № 3-4, - С. 36-37.
Браун А.Г. Моя жизнь. автобиографические очерки / А.Г. Браун. - Алматы: Дайк-Пресс, 2002. - 352 с.
Губайдуллина М.Ш. Германия - Центральная Азия: актуальные вопросы внешней политики и международных отношений: сборник докладов и выступлений студентов и молодых ученых на ежегодной научной конференции / «Мир науки» (КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, 23-26 апреля 2012 г.). - Алматы, 2012. - 156 с.
Дедерер А. Развитие казахстанско-германских отношений. // Deutschе Allgemeine Zeitung, 2017. - С.
11.
Ержан К,. Германия канцлерi Герхард Шредердщ сапарында жан-жа^ты мэселелер талданды. // Есю азаттьщ, 2003. - С. 11.
Кадацкая Н.В. Миграция немцев из Казахстана в Германию: поиск идентичности. // «Миграция и социально-экономическое развитие стран региона Балтийского моря» Материалы международной конференции. Светлогорск, 2008. - С. 333-344.
Кригер В. Рейн - Волга - Иртыш: из истории немцев Центральной Азии. / В. Кригер. - Алматы: Дайк-Пресс, 2012. - 276 с.
Кучински М. Дала мен адам / М. Х. Кучинский. - Нур-Султан : Алашорда, 2021. - 320 б.
Лаумулин М.Т. К вопросу об экономических связях между Казахстаном и Германией. // Политические и экономические интересы Германии в Казахстане и Центральной Азии: материалы международной научно-практической конференции (г. Алматы, 14 мая 2010 г.). Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2010. С. 79-100.
Назарбаев Н. Тарих тол^ынында / Н. Назарбаев. - Алматы: Атамура,2003. - 288 б.
Назарбаев Н. Тэуелсiздmмiздщ бес жылы / Н. Назарбаев. - Алматы: Казахстан, 1996. - 638 б.
Подопригора Ю.И. Этнический и конфессиональный состав немцев Павлодарского Прииртышья в XX - начале XXI века. / Дисс. канд .... истор. наук. - Омск. 218 с; Немцы Павлодарского Прииртышья. -Алматы, 2010. - 160 с.
Садовская Е.Ю. Эмиграция этнических немцев и других ранее депортированных народов из Казахстана в 1990-е годы: причины и прогноз. // Германия - Центральная Азия - диалог культур: история, современность, перспективы, 2002. - 110 с.
Смаилова А.А. Национальный состав населения Республики Казахстан. Том 1. Итоги переписи населения 1999 года в РК. Статистический сборник / Алматы, 2000. - 199 с.
Сугирбаева Г.Д. Начало формирования немецкой диаспоры на юге Казахстана. // Вестник ЗКГУ. -2010. - № 3. - С. 157-165.
Токаев КК. Казахстан Республикасыныц дипломатиясы / КК. Токаев. - Алматы: Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 с.
Ямшанова О.А. История немецкой диаспоры Центрального Казахстана в ХХ в. / Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - Караганда, 2009. - 30 с.
Ж.М. Тлемисова, А.М. Мамырбеков
Университет Алихана Бокейхана, Семей, Казахстан
Культурные связи Казахстана и Германии: на примере немецкой диаспоры (1991-2020 гг.)
Аннотация. С момента независимости Республика Казахстан придерживается многовекторной политики со странами Запада. Его основные направления направлены на политику, экономику, и культурно-гуманитарную сферу. Наша страна установила связи с западными странами, в том числе с Германией. Двустороннее сотрудничество является приоритетным и повышает взаимовыгодное партнерство между двумя государствами. Экономические связи и политическая интеграция как импульс нового времени являются образцом для всех государств современного мира. Кроме того, стратегическое партнерство между Казахстаном и Германией постоянно усиливается и расширяется, охватывая практически все сферы деятельности. Доверие, взаимность и толерантность, как проявление культуры взаимоотношений между народами, являются отличительными качествами казахстанско-германских связей. Совпадение интере-
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университеттщ ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Днтану сериясы ISSN: 2616-7255, elSSN: 2663-2489
сов по основным направлениям внешних связей, несомненно, будет способствовать гармонизации культурных связей в двусторонних дружественных отношениях.
Значительная часть контактов Казахстана и Германии в культурной сфере связана с немецкой диаспорой в Казахстане. Если сделать историческое отступление, немцы жили на всей территории Республики Казахстан с момента царской власти. Казахстанские немцы, сохраняя свою культуру и самобытность, живут в тесной культурной связи с казахским народом. Такие связи между народами выходят на межгосударственный уровень, что способствует развитию культурных связей между Казахстаном и Германией. В статье рассматриваются культурные связи между Казахстаном и Германией на примере немецкой диаспоры в нашей стране. Исследуя культурные связи двух государств, авторы проводят научный анализ роли и влияния на эти отношения казахстанских немцев.
Ключевые слова: Казахстан; Германия; немецкая диаспора; культурные связи.
Zh.M. Tlemisova, A.M. Mamyrbekov
Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan
Cultural relations of Kazakhstan and Germany: the case of the German diaspora (1991-2020)
Abstract. Since independence, the Republic of Kazakhstan has been pursuing a multi-vector policy with Western countries. The main directions are aimed at politics, economics, and the cultural and humanitarian sphere. Our country has established relations with Western countries, including Germany. Bilateral cooperation is a priority and enhances mutually beneficial partnerships between the two states. Economic relations and political integration as an impulse of the new time are a model for all states of the modern world. In addition, the strategic partnership between Kazakhstan and Germany is constantly strengthening and expanding, covering almost all areas of activity. Reciprocity and tolerance, as a manifestation of the culture of relations between peoples, are the distinctive qualities of Kazakh-German relations. The coincidence of interests in the main areas of foreign relations will undoubtedly contribute to the harmonization of cultural relations in bilateral friendly relations.
A significant part of the contact between Kazakhstan and Germany in the cultural sphere is linked to the German diaspora in Kazakhstan. If we make a historical digression, the Germans have lived throughout the territory of the Republic of Kazakhstan since the time of tsarist power. Kazakhstani Germans, preserving their culture and identity, live in close cultural ties with the Kazakh people. Such activities between peoples reach the interstate level, which contributes to the development of cultural ties between Kazakhstan and Germany. The article examines the cultural ties between Kazakhstan and Germany through the example of the German diaspora in our country. The article presents a scientific analysis of the role and influence of Kazakhstani Germans on these relations.
Keywords: Kazakhstan; Germany; German diaspora; cultural relations.
References
Absattarov R.B., Ashimova Z.I. Mezhdunarodnye otnosheniya Mezhpravitel'stvennye organizacii Kazahstan [International relations Intergovernmental organizations Kazakhstan], Vestnik KazNPU imeni Abaya. Seriya Sociologichekie i politologicheskie nauki [Bulletin of KazNPU named after Abai. Series of Sociological and Political Sciences], 2010. No.3. P. 20-32, [in Russian].
Akimbekov S. Kak prinyala Germaniya «kazahstanskih» nemcev [How Germany accepted the «Kazakh» Germans], Centr Aziya [Central Asia], 2003. No.4. P/ 5-12, [in Russian].
Amanova A.S. Nemeckoe naselenie Karagandinskoj oblasti (po materialam perepisi naseleniya 1999 g.) [The German population of the Karaganda region (based on the 1999 census], Etnodemograficheskie processy v Kazahstane i sopredel'nyh territoriyah: Materialy V Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Ust'-Kamenogorsk, 20-21 oktyabrya 2003 g. [Ethnodemographic processes in Kazakhstan and adjacent territories: Materials of the V International Scientific and Practical Conference], Ust'-Kamenogorsk: Izd. "Media - Al'yans". 2004. P. 343-352, [in Russian].
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 119
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Amantaeva U.A. Nemcy v Karagandinskoj oblasti (konec XIX - 90-e gg. XX veka) [Germans in the Karaganda region (late XIX - 90s of the XX century)], Sbornik dokumentov i materialov. Chast' II [Germans in the Karaganda region (late XIX - 90s of the XX century). Collection of documents and materials. Part II], Karaganda, 2011. 240 p., [in Russian].
Anan'eva S.V. Sintez mirovyh kul'tur v tvorcheskom nasledii Gerol'da Bel'gera. Nemcy Kazahstana: most mezhdu Astanoj i Berlinom [Synthesis of world cultures in the creative heritage of Gerold Belger. Germans of Kazakhstan: a bridge between Astana and Berlin.], (Mat. mezhd. nauch.-prakt.konf. (g. Astana, 5-7 oktyabrya 2015 g.). Almaty, AOONK «Vozrozhdenie», 2015. P. 117-125, [in Russian].
Asylbekov M.H., Kozina V.V. Demograficheskie processy sovremennogo Kazahstana [Demographic processes of modern Kazakhstan], (Almaty, Atamura, 128 p.), [in Russian].
Apendiev T.A. Tauelsiz Kazakstandagy nemis diasporasy [German diaspora in independent Kazakhstan], II-shi NYsipbekov o^ulary: «Sanzhar Asfendiarov zhane ulttyk tarih» atty haly^aralyk gylymi-teoriyalyk konferenciya [II Nusipbekov Readings: international scientific and theoretical conference» Sanzhar Asfendiarov and national history»]. Almaty, P. 113-117, [in Kazakh].
Apendiev T.A. Kazakstandyk nemister: aleumettik-demografiyalyk kuramyndagy ozgerister (1989-2009 zh.) [Kazakh Germans: changes in socio-demographic composition (1989-2009)], Otan tarihy, 2015. No.1 (69)7. P. 136143, [in Kazakh].
Bel'ger G. Rodstvo. Stat'i i ocherki [Kinship. Articles and essays.], (Alma-Ata, Gylym, 1991, 296 p.), [in Russian].
Bojko A. Germansko-kazahstanskie otnosheniya vyshli na novyj uroven' [German-Kazakh relations have reached a new level], URL: https://berliner-telegraph.de/ru/germansko-kazaxstanskie-otnosheniya-vyshli-na-novyj-uroven/soobshheniya/world/, [in Russian]. (accessed 10.10.2022).
Boos E.G. Rol' nemcev v razvitii nauki v Kazahstane [The role of Germans in the development of science in Kazakhstan], (Deportaciya narodov i problema prav cheloveka: Materialy seminara. Alma-Ata, 1997. P. 45-56., [in Russian].
Burgart L.A. O probleme izucheniya istorii i kul'tury nemcev v Vostochnom Kazahstane [About the problem of studying the history and culture of Germans in East Kazakhstan],(Nauchno- informacionnyj byulleten'. Iyul'-dekabr' [Scientific and informational bulletin. July-December], 1995. No. 3-4. P. 36-37, [in Russian].
Braun A.G. Moya zhizn'. avtobiograficheskie ocherki [My life. autobiographical essays], (Almaty, Dajk-Press, 2002, 352 p.), [in Russian].
Gubajdullina M.Sh. Germaniya - Central'naya Aziya: aktual'nye voprosy vneshnej politiki i mezhdunarodnyh otnoshenij: sbornik dokladov i vystuplenij studentov i molodyh uchenyh na ezhegodnoj nauchnoj konferencii [Germany - Central Asia: topical issues of foreign policy and international relations: a collection of reports and speeches by students and young scientists at the annual scientific conference], («Mir nauki» (KazNU im. al'-Farabi, Almaty, 23-26 aprelya 2012 g. [«World of Science» (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, April 23-26] Almaty, 2012. P.156, [in Russian].
Dederer A. Razvitie kazahstansko-germanskih otnoshenij [Development of Kazakh-German relations], Deutsche Allgemeine Zeitung, 2017. P. 11, [in Russian].
Erzhan K. Germaniya kancleri Gerhard Shrederdin saparynda zhan-zhakty maseleler taldandy [During the visit of German Chancellor Gerhard Schroeder, comprehensive issues were analyzed], Eski azattyk, 2003. P.11, [in Kazakh].
Kadackaya N.V. Migraciya nemcev iz Kazahstana v Germaniyu: poisk identichnosti [Migration of Germans from Kazakhstan to Germany: the search for identity], («Migraciya i social'no-ekonomicheskoe razvitie stran regiona Baltijskogo morya» Materialy mezhdunarodnoj konferencii. Svetlogorsk, 2008. P.333-344, [in Russian].
Kriger V. Rejn - Volga - Irtysh: iz istorii nemcev Central'noj Azii [Rhine- Volga-Irtysh: from the history of the Germans of Central Asia], (Almaty, Dajk-Press, 2006, 276 p.), [in Russian].
Kuchinski M. Dala men adam [Steppe and man], (Nur-Sultan, Alashorda, 2012, 320 p.), [in Kazakh].
Laumulin M.T. K voprosu ob ekonomicheskih svyazyah mezhdu Kazahstanom i Germaniej [On the issue of economic relations between Kazakhstan and Germany], Politicheskie i ekonomicheskie interesy Germanii v Kazahstane i Central'noj Azii: materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Almaty, 14 maya 2010 g. [Germany's Political and Economic Interests in Kazakhstan and Central Asia: Proceedings of the International Scientific and Practical Conference (Almaty, May 14, 2010)]. Almaty, KISI pri Prezidente RK, 2009. P. 79-100, [in Russian].
A.H. TyMUAee amuHÖaiu Eypa3UM yAmmbi^ ymeepcumemimnt XÄEÄP^HCH.
Tapuxu ibiAbrndap. quaoco$um. ^mmaHy cepuMcu ISSN: 2616-7255, elSSN: 2663-2489
Nazarbaev N. Tarih tolkynynda [On the wave of history], (Almaty, Atamura, 2003, 288 p.), [in Kazakh].
Nazarbaev N. Tauelsizdigimizdin bes zhyly [Five years of independence], (Almaty, Kazakstan,1993, 638 p.), [in Kazakh].
Podoprigora Yu.I. Etnicheskij i konfessional'nyj sostav nemcev Pavlodarskogo Priirtysh'ya v XX - nachale XXI veka [Ethnic and confessional composition of the Germans of the Pavlodar Irtysh region in the XX - early XXI century], (Diss. kand .... istor. nauk. - Omsk., 218 s; Nemcy Pavlodarskogo Priirtysh'ya. Almaty, 2010. P. 160, [in Russian].
Sadovskaya E. Yu. Emigraciya etnicheskih nemcev i drugih ranee deportirovannyh narodov iz Kazahstana v 1990-e gody: prichiny i prognoz [Emigration of ethnic Germans and other previously deported peoples from Kazakhstan in the 1990s: reasons and forecast], (Germaniya - Central'naya Aziya - dialog kul'tur: istoriya, sovremennost', perspektivy, 2002. P. 110, [in Russian].
Smailova A.A. Nacional'nyj sostav naseleniya Respubliki Kazahstan. Tom 1. [The national composition of the population of the Republic of Kazakhstan. Volume 1], [Itogi perepisi naseleniya 1999 goda v RK. Statisticheskij sbornik [Results of the 1999 population census in the Republic of Kazakhstan. Statistical collection], Almaty, 2002. P. 199., [in Russian].
Sugirbaeva G.D. Nachalo formirovaniya nemeckoj diaspory na yuge Kazahstana, [The beginning of the formation of the German diaspora in the south of Kazakhstan], Vestnik ZKGU [ZKGU Bulletin], 2010. No. 3. P. 157-165, [in Russian].
Tokaev K.K. Kazakstan Respublikasynyn diplomatiyasy [Diplomacy of the Republic of Kazakhstan], (Almaty, Pbk «GAUHAR», 2002, 568 p.), [in Kazakh].
Yamshanova O.A. Istoriya nemeckoj diaspory Central'nogo Kazahstana v XX v. [The history of the German Diaspora of Central Kazakhstan in the twentieth century.], Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. Karaganda, 2009. P. 30, [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмeт:
Тлемисова Жансая Мураткызы - педагогика гылымдар магистр^ Ph.D. докторант, Элихан Бекейха-нов университет^ Семей, Казахстан.
Мамырбеков Арафат Мзжитулы - тарих гылымдарыныц кандидаты, Элихан Бекейханов университет, Семей, Казахстан.
Tlemissova Zhansaaya - Master of Pedagogy, Ph.D. student, Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
Mamyrbekov Arafat - Candidate of Historical Sciences, Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(140)/2022 121
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
