Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНННИНГ МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДАГИ ҲАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК ЙЎЛИ'

ЎЗБЕКИСТОНННИНГ МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДАГИ ҲАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК ЙЎЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

86
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНННИНГ МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДАГИ ҲАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК ЙЎЛИ»

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

УЗБЕКИСТОНННИНГ МУЦОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОХДСИДАГИ ХДЛЦАРО ХДМКОРЛИК ЙУЛИ

Бахтиёр Эргашевич Юлдашев

Тошкент давлат транспорт университети доценти

1991 йил 31 августда уз мустакиллигини эълон килган Узбекистон барча сохаларда булгани каби темир йул тизимида унинг баркарор ишлашига тускинлик киладиган, уз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд эканлиги яккол кузга ташланиб колди. Хусусан, бир томондан, собик Иттифок даврида Узбекистон бир неча ун йилликлар давомида хорижий давлатлар билан иктисодий алокаларни Кора, Болтик, Япон ва Шимолий денгиз сохилларида жойлашган Рига, Лиепая, Вентспилс, Клайпеда, Таллин, Ильичевск, Одесса, Новороссийск, Ноходка, Владивосток бандаргохлари, Белорусия ва Украинадаги Чоп ва Брест чегара бекатлари темир йул оркали амалга оширган. Шу жихатдан хам Узбекистон факатгина Шимолга хамда Шаркга чикиши мумкин эди, жанубий йуналишда эса транспорт коммуникациялари амалда ривож топмади; иккинчи томондан, мамлакатимизнинг жугрофий жойлашувини инобатга оладиган булсак, СССР парчаланиб кетганидан кейин ташки коммуникациялар муаммоси Узбекистон учун янада кескинлашди. Чунки республикамиз юклари денгиз бандаргохларига чикиш учун бир неча мамлакатлар, хусусан, Козогистон ва Россия худудлари оркали утишга тугри келмокда. Натижада Узбекистон денгиз бандаргохларидан энг узокда жойлашган мамлакат булиб колди. Дархакикат, Узбекистон Болтик денгизи сохилларидаги бандаргохларидан 5562 километр, Брестдан 4257 километр, Чопдан 5280 километр, Одессадан 4236 километр, Новороссийскдан 3558 километр, Владивостокдан 8730 километр узокликда жойлашган [1]. Бу хол давлатимизнинг иктисодий алокаларини ривожлантириш имкониятларини чегаралаб, юкларимиз транзит тарзда утадиган мамлакатларга карам килиб куйиши мумкин. Жахон тажрибаси бевосита денгизга чика олмайдиган мамлакат ташки иктисодий операцияларда анча ютказиб куйишини курсатмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. М. Мирзиёев масаланинг худди ана шу жихатига алохида эътибор берар экан "Бугунги кунда денгиз портларига тугридан-тугри чикиш имконига эга булмаган минтака давлатларининг транспорт-транзит харажатлари сезиларли даражада катта булиб, улар экспорт

April 21-22

146

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecialistsJnJheFeldofTranspor^

килинaëтгaн мохсулот киймотининг 70-89 фoизигaчa етмoкдa,"- деб тaъкидлaйди [2]. ^оловерсо мозкур мyaммo темир йул тизимидa янги бир (cиëcий) мyaммoнинг тайдо бyлишигa туртки берди. Ушбу мyaммo хycycидa Узбекистон Реcпyбликacининг биринчи Президенти И. А. Гримов 1998 йил 8 сентябрь куни Боку шэхридэ 6ули6 утг^ Еврoпa-Kaвкaз-Оcиë (TPACEKA) трaнcпoрт тaрмoFини ривoжлaнтиришгa бaFишлaнгaн х^ндро aнжyмaндa cyзлaгaн нуткидо темир йул yтaдигaн "...мaмлaкaт рохборлори Уз cиëcий ирoдaлaрини aйрим мacaлaлaр бyйичa бир-биригa мос келмойдиган мaнфaaтлaрини ягота cтрaтегик мaкcaдгa буйсиндиро олиш кобилиятлорини тамойиш " это олэдилэрми, "...мота шу вэзиФэ бугунги кундо якуний мо^одта эришишнинг мэркэзий, энг принципиол шорти булиб турибди, десом, эсло хэто килмоймон, " [3] - деб бежиз тaъкидлaмaгaн эди.

Бугун дyнëдa глoбaллaшaëтгaн жaрaëнлaр турли довлотлор Ba бутун-бутун минтaкaлaрнинг узоро интегроциялошуви тезлaшaëтгaн бир дэврдэ тэшки иктисодий aлoкaлaримизни тржспорт билон тэъминлэш, Еврота Ba Осдани бoFлoвчи мукобил йулгарни тикташ тобиий холдир. Зеро, мустокилликнинг достлобки кунлоридон бошлоб жэхон бозорига чикишни тоъминлойдигон мукобил тронспорт коридорлорини излэ6 топиш Узбекистон республикосининг темир йул сохосидоги дэвлэт cиëcaтининг aжрaлмac кдсмига эйлэнди. Шу боис Узбекистон Еврота Иттифокининг гронт мaблaFлaри хисобидон техниковий ëрдaм курсотиш ТАСИС достурининг 1993 йил мой ойидэ Брюссель шэхридэ acoco солинган TPACEKA лойихосининг эъзоси булди. лойихэдэ Еврота во ду^ бозорлорига мукобил тржспорт йулоклори орк&ли иктисодий во cиëcий жихэтдэн мустокил чикиш имкониятлорини яротиш, минтaкaлaрaрo хомкорликни ривожжтантириш, Eврoпa-Kaвкaз-Оcиë хэлкдро тржспорт йуллорининг интегроция жaрaëнлaрини токомиллоштириш во бошкд мacaлaлaр нозордо тутилди. Мозкур лойихжинг хaëтгa тодбик этилиши, бир томондэн, денгиз йулига эта булмогон момлокотлор коршисидо Тржсеврота во Tрaнcocиë тронспорт тормокгари билон бoFлaниш учун мукобил во боркдрор имконият ярэтсэ, иккинчи томондэн эсэ, минтaкaлaрaрo иктисодий хэмкорликни кенгойтириш, шу йунэлишдэги мaмлaкaтлaр иктиcoдиëтини жонлонтириш, бу мaмлaкaтлaрдa яшaëтгaн одомлорнинг иш 6илэн бждлик дорож^си хэмдэ турмуш форовонлигини оширишдо янги истикболлор очиб берорди. Лекин, TPACEKA лойихэсидэ иштирокчи дэвлэтлэр уз олдига эсосэн Россия вэ Эронни эйлэни6 утиш мошрутини мэксэд килиб куйган эди, яъни 6эрчэ юктар таромлор орк&ли Kacпий

April 21-22

147

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

ва Кора денгизларидан утказилиши режалаштирилган эса. Транспорт йулаклари уз вактида куплаб давлат чегараларини кесиб утиши сабабли иктисодий самарадорлиги юкори бахоланмади [4].

1992 йил 10 майда Ашхобод шахрида Узбекистон, Козогистон, Тукрманистон, Эрон, Туркия, Покистон давлат ва хукумат рахбарлари "Транс-Осиё" темир йулини вужудга келтириш максадида Тажан-Серахс-Машхад темир йули курилиши хакидаги битимни, божхона хизматини ташкил килиш хакидаги хужжатларни имзоладилар. 1996 йилда 308 км узунликка эга булган "Тежен - Сарахс - Машхад" темир йул тармоги фойдаланишга топширилди. Ушбу йул Марказий Осиё давлатларини Х,инд океани ва Эрон - Туркия оркали Европага чикиш имкониятини яратди. Бу пулат излар кайсидир маънода Буюк ипак йулини такрорлаб "Пекин - Истамбул" маршрути буйича темир йул алокаларини урнатишга йул очди. Тежандан Эрон чегарасигача булган темир йулнинг катта кисмини куриш Узбекистон томонидан амалга оширилди. Бугунги кунда Тошкент - Чоржоу - Тежен - Серахс - Мешхед - Бандар-Аббос йуналиши буйича фойдаланилаётган 3730 км узунликдаги темир йул линияси Узбекистон учун Форс курфазига чикишдаги ягона темир йул коридори хисобланади. Узбекистон умумий экспортининг 60% ушбу коридор оркали жахон бозорларига олиб чикилади. Экспертларнинг фикрича, мазкур магистраль бошка Болтикбуйи (Рига, Вентспилс, Лиепая, Таллинн), Кора денгиз (Ильичевск, Одесса), Узок Шарк (Находка, Владивосток) портларига чикадиган транспорт коридорларига нисбатан бир катор кулайликларга эга. Хусусан, биринчидан, мазкур коридор оркали ташиладиган 1 тонна юк тахминан 65 АКШ доллари кийматида бахоланади, бошка коридорларда эса ушбу курсаткич 90-150 долларгачани ташкил этади, иккинчидан, "Узбекистон-Туркманистон-Эрон" йуналиши буйлаб инфратузилмани ривожлантириш ташувлар хажмини янада ошириш имконини беради, хусусан, Бандар-Аббос портининг утказиш кобилияти йилига 3 млн тонна юкни ташкил этади ва бу курсаткични якин келажакда 30 млн тоннага етказиш буйича ишлар олиб борилмокда. Агар бошка портлар билан солиштирилса, Находка портининг юк утказиш кобилияти йилига 1,8 млн тонна, Вентспилса - 6,5 млн тонна, Владивосток - 8 млн тонна юкни ташкил этади [5].

2001 йилда Узбекистон Туркманистонни айланиб утувчи 223 километрли "Тошгузар - Бойсун - Кумкургон" темир йул тармогини куришни бошлади. Ушбу йуналиш марказий вилоятларни Х,исор тоглари оркали жанубий Сурхондарё вилояти билан

April 21-22

148

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

боглади ва темир йул магистралини Термиз шахригача олиб келди. 2003 йил 17-18 июнь кунлари Техронда Афгонистон, Эрон ва Узбекистон уртасида халкаро Трансафгон транспорт йулагини яратиш буйича уч томонлама келишув имзоланди. Шу асосда "Узбекистон темир йуллари" Давлат акционерлик компанияси Афгонистон Ислом Республикаси хукумати билан тахминий киймати 129 миллион А^Ш доллари микдоридаги 95 километрлик "Хайратон-Мозори Шариф" темир йулини куриш лойихаси буйича шартнома имзолади. Мазкур темир йул курилиши 2010 йил 22 январида бошланиб, киска муддат ичида, яъни 2010 йил 4 ноябрь куни куриб битказилди. Факатгина 2012 йилнинг 9 ойида Афгонистонга 2,9 миллион тонна юк утказили, шундан 2,2 миллион тоннаси транзит, 750 минг тоннаси экспорт юкларини ташкил этди [6].

Айни вактда энг йирик халкаро бозорларни узаро боглаб турган Марказий Осиёнинг мухим геостратегик жойлашувини хисобга олган холда, минтакамизнинг халкаро транспорт йулаклари тизимига интеграциялашувини жадаллаштириш, "Шарк-Гарб" лойихаси доирасида Хитойдан бошланадиган, ^иргизистон ва Узбекистон оркали утадиган, кейинчалик янги барпо этилган Боку-Тбилиси-Карс темир йул магистрали оркали Жанубий ва Шаркий Европага, "Шимол-Жануб" лойихаси доирасида куриб битказилган Хдйратон-Мозори Шариф темир йули ва лойихалаштирилаётган Мозори Шариф-Х,ирот оркали Эрон, Покистон ва Х,индистон темир йулларига хамда Чохбахор ва Гвадар портларига олиб чикадиган янги транспорт йулагини шакллантириш [7], "Жахон банки, Осиё ва Ислом траккиёт банклари, бошка халкаро институтлар экспертлари ёрдамида Марказий Осиёнинг минтакавий транспорт йулакларини ривожлантьириш стратегиясини ишлаб чикиш ва шу асосда Марказий Осиё транспорт тизимини баркарор ривожлантириш буйича минтакавий дастур кабул килиш,... минтака мамлакатлари Шанхай хамкорлик ташкилоти фаолиятида мухим роль уйнашини хисобга олиб, ушбу ташкилот доирасида транспорт юк ташиш жараёнларини интеграциялаштирган холда бошкариш тизимини яратиш..., транпорт-логистика сохасида мавжуд муаммоларни хал этишда мувофиклаштирувчи тузилма буладиган Марказий Осиё мамлакатлари транспорт коммуникациялари буйича минтакавий кенгашни шакллантириш" вазифалари турибди [8].

Юкорида билдирилган фикр ва мулохазалардан келиб чиккан холда куйидаги хулосаларни таъкидлаш жоиз деб хисоблаймиз, хусусан, биринчидан, юртимизда транспорт коммуникацияларини ривожлантириш, мукобил транспорт

April 21-22

149

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

йулакларини яратишга каратилган улкан лойихаларнинг амалга оширилиши нафакат мамлакат ичида юк ташишга булган талабни кондирди, шу билан бир каторда ташки иктисодий алокалдарнинг усишига хам ижобий таъсир курсатади, иккинчидан, транспорт коммуникация тизимининг чукур ислох килиниши республикамиз иктисодиётини ривожлантириш, йирик табиий бойликларнни узлаштириш учун кулай имкониятларни очиб берди.

REFERENCES

1. УзР МДА, М-37 жамгарма, 2- руйхат , 197-иш, 64-варак.

2. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференция иштирокчиларига. // Шавкат Мирзиёев. Нияти улуг халкнинг иши хам улуг, хаёти ёруг ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т. Узбекистон, 2019, 349-бет.

3. И. А. Каримов. Европа-Кавказ-Осиё (ТРАСЕКА) транспорт тармогини ривожлантиришга багишланган халкаро анжуманда сузлаган нутк. // Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Асарлар 7-жилд, Т., "Узбекистон" , 1999, 178- бет.

4. Олкоот М. Б. Второй шанс Центральной Азии. Москва-Вашингтон. - 2005, 486 с.

5. Зохидов А. А. Марказий Осиё транспорт тизимини самарали бошкариш механизмини такомиллаштириш. Иктисодиёт фанлари доктори (Doctor of Science) илмий даражасини олиш учун тайёранган диссертация... Т., 2018, 129-130-бетлар.

6. 2012 йил 9 ойида "Узбекистон темир йуллари" ДАТКнинг ишлаб чикариш иктисодий фаолияти якунлари хакида ахборот.

7. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференцияси иштирокчиларига // Шавкат Мирзиёев. Нияти улуг халкнинг иши хам улуг, хаёти ёруг ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т.,Узбекистон, 2019. 348-351 бетлар.

8. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференцияси иштирокчиларига// Шавкат Мирзиёев. Нияти

улуг халкнинг иши хам улуг, хаёти ёруг ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т. Узбекистон, 2019, 351-бет.

April 21-22

150

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.