Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ТИЗИМЛИ МУАММОЛАР ЕЧИМИНИНГ ЯНГИ ТРЕНДЛАРИ (ТАҲЛИЛИЙ МАЪРУЗА)'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ТИЗИМЛИ МУАММОЛАР ЕЧИМИНИНГ ЯНГИ ТРЕНДЛАРИ (ТАҲЛИЛИЙ МАЪРУЗА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
192
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўзбекистон / Қозоғистон / Тожикистон / Қирғизистон / Туркманистон / Марказий Осиё. / Узбекистан / Казахстан / Таджикистан / Кыргызстан / Туркменистан / Средняя Азия.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сайфиддин Жўраев

Кейинги йилларда жаҳонда кечаётган ўта зиддиятли вазият чуқурлашиб бориши ва янги тартиботларни вужудга келтириб чиқариши билан, бир вақтда янги истиқболли имкониятлар вужудга келмоқда. Бундай шароитдан янги ривожланиш тенденциялари ва трендлари асосида вужудга келаётган халқаро тартиботларда ўзини манфаатларини ҳимоя қилишни замонавий механизмларидан самарали фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НОВЫЕ ТЕНДЕНЦИИ В РЕШЕНИИ СИСТЕМНЫХ ПРОБЛЕМ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ (АНАЛИТИЧЕСКИЙ ОТЧЕТ)

В последние годы, по мере углубления крайне разобщенной ситуации в мире и появления новых режимов, появляются новые многообещающие возможности. В этом контексте все большее значение приобретает эффективное использование современных механизмов защиты своих интересов в формирующемся международном порядке на основе новых направлений и тенденций развития.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ТИЗИМЛИ МУАММОЛАР ЕЧИМИНИНГ ЯНГИ ТРЕНДЛАРИ (ТАҲЛИЛИЙ МАЪРУЗА)»

Oriental Journal of History, Politics and Law

ORIENTAL JOURNAL OF HISTORY, POLITICS AND

LAW

journal homepage: https://www.supportscience.uz/index.php/oihpl

NEW TRENDS IN THE SOLUTION OF SYSTEMIC PROBLEMS IN CENTRAL ASIA

(ANALYTICAL REPORT)

Sayfiddin Juraev

Professor, Doctor of Political Science Tashkent State University of Oriental Studies Tashkent, Uzbekistan

ABOUT ARTICL E

Key words: Uzbekistan, Kazakhstan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Central Asia.

Received: 14.05.22 Accepted: 16.05.22 Published: 18.05.22

Abstract: In recent years, as the extremely divisive situation in the world deepens and new regimes emerge, new promising opportunities are emerging. In this context, the effective use of modern mechanisms to protect their interests in the emerging international order on the basis of new development trends and tendencies is becoming increasingly important._

МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ТИЗИМЛИ МУАММОЛАР ЕЧИМИНИНГ ЯНГИ ТРЕНДЛАРИ (ТА^ЛИЛИЙ МАЪРУЗА)

Сайфиддин Жураев

Профессор, сиёсатшунослик фанлари доктори Тошкент давлат шарцшунослик университети Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Узбекистон, Аннотация: Кейинги йилларда

^озогистон, Тожикистон, ^иргизистон, жах,онда кечаётган ута зиддиятли вазият Туркманистон, Марказий Осиё. чукурлашиб бориши ва янги тартиботларни

вужудга келтириб чикариши билан, бир вактда янги истикболли имкониятлар вужудга келмокда. Бундай шароитдан янги ривожланиш тенденциялари ва трендлари асосида вужудга келаётган халкаро тартиботларда узини манфаатларини х,имоя килишни замонавий механизмларидан самарали фойдаланиш мух,им ахдмиятга эга _булмокда._

НОВЫЕ ТЕНДЕНЦИИ В РЕШЕНИИ СИСТЕМНЫХ ПРОБЛЕМ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ (АНАЛИТИЧЕСКИЙ ОТЧЕТ)

Сайфиддин Джураев

Профессор, доктор политических наук

Ташкентский государственный университет востоковедения Ташкент, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Узбекистан, Аннотация: В последние годы, по Казахстан, Таджикистан, Кыргызстан, мере углубления крайне разобщенной Туркменистан, Средняя Азия. ситуации в мире и появления новых

режимов, появляются новые многообещающие возможности. В этом контексте все большее значение приобретает эффективное использование современных механизмов защиты своих интересов в формирующемся международном порядке на основе новых _направлений и тенденций развития._

КИРИШ

Кейинги йилларда жах,онда кечаётган ута зиддиятли вазият чукурлашиб бориши ва янги тартиботларни вужудга келтириб чикариши билан, бир вактда янги истикболли имкониятлар вужудга келмокда. Бундай шароитдан янги ривожланиш тенденциялари ва трендлари асосида вужудга келаётган халкаро тартиботларда узини манфаатларини х,имоя килишни замонавий механизмларидан самарали фойдаланиш мух,им ахдмиятга эга булмокда. Шундай механизмлардан бири бу минтакалараро алокаларни чукурлаштириш ва такомиллаштириш булмокда. Бу борада Узбекистоннинг ташки сиёсатида Марказий Осиёнинг урни ва истикболи, умуман буларни жах,ондаги жараёнлар билан уйгунлиги кандай? Мамлакатимизнинг минтакавий сиёсатидаги асосий трендлари нималардан иборат? Аввалом бор вужудга келган кийинчиликдан зарарсиз чикиш, янги вужудга келаётган хавф хатарларни олдини олишда минтакадаги узаро алокалар кандай роль уйнаши керак каби саволлар тах,лилчилар ва экспертлар, амалиётчиларни кизиктирмокда? Ушбу тахлилий маъруза миллий ва халкаро микёсда фаолият юритадиган марказий Осиё билан шугулланувчи экспертлар билан утказилган суровлар, сухбатлар хдмда муаллифнинг эълон килинган маколалар асосида тайёрланди.

Узбекистоннин ташки сиёсатида Марказий Осиё энг асосий устувор йуналишида очиклик, яхши кушничилик, стратегик шерикчилик, узаро ишонч ва мавжуд муаммоларни муроса билан келишув, дипломатик йул оркали ечиш тамойилларига устун булиб келмокда ва уз навбатида минтаканинг замонавий х,амкорлик маконига айланишида самарали булмокда.

АСОСИЙ ЩСМ

Минтака Узбекистан учун стратегик нуктаи назардан доимий равишда устуворлик касб этиб келади. Мустакилликни илк дамларданок, суверинитетни мустахкамлаш, хавфсизликни таъминлаш хамда халкаро хамжамиятга интеграциялашиш борасида муайян ислохотларни амалга оширди. Аммо 1990 йилдан бошлаб Марказий Осиё давлатларида, совет тузуми давридан сакланиб колган миллий чегараларнинг миллий номувофиклиги, йул ва трансчегаравий дарёлар билан боглик турли тизимли муаммоларни сиёсийлашуви кузатилди. Бу эса минтаканинг узаро интеграциясига, шунингдек, халкаро мунособатларнинг бошка иштирокчилари билан алокалари ривожига тускинлик килиб келди.

2016 йилдан бошлаб бу йуналишда янгича ёндашувлар, муаммоларни боскичм-боскич, амалий саъй - харакатлар асосида хал килишга интилиш вужудга келди. Биринчидан, Узбекистондаги ички ва ташки сиёсатдаги очиклик, инновация ва иктисодий сохадаги либераллаштириш жараёнлари, янги ренесанс гоясининг шакллана бошланиши ташки сиёсатда хам янги тенденцияларни келтириб чикарди. Бундан ташкари, маданий гуманитар сохалардаги кенг узгаришларни юзага келиши, ахолининг ижтимоий онги ва фаоллигидаги узгаришлар, албатта, ички сиёсатнинг мантикий давоми сифатида ташки стратегиямизга хам ижобий таъсир килди. Мухими, мамлакат ички хаётида кузатилаётган таълим ва маърифатга янги сиёсат, фукаролар фаоллиги ва инсон хукуклари химоясига эътибор -ташки сиёсатда хам буй курсатди.

Марказий осиёда тинчлик, баркарорлик ва хавфсизлик мухитини шакллантириш хамда якин кушничилик ва узаро манфаатли мунособатларни ривожлантириш устуворлик касб этаётир. Узаро алокаларни барча йуналишларда, шу жумладан, давлат рахбарларининг мунтазам учрашувларини утказиш, савдо ва сармоявий хамкорликнинг доимий усиши, транспорт сохасидаги узаро алокалар мухим тенденцияга айланди.

Минтакавий хамкорликда парламент дипломатиясининг тобора ривожланиб бориши хам узига хос янги институт сифатида такомиллашиб борокда.Минтака давлатлари парламентлари уртасида алокалар пайдо булди. Бу шаклдаги узаро алокалар минтакавий хамкорликни кенгайтиришда парламентлар иштирокини янада оширишга каратилган.

^ушни давлатлар билан узок вактдан буён ечилмай колаётган ва бошка амалий алокаларга тускинлик килиб келган черага масалаларини х,ал килиш буйича эришилган натижаларни стратегик ах,амиятга эга булмокда бу борада чегара масалаларини сиёсийлаштиришга ва салбий тенденциялар вужудга келиши олди олинди.

Минтака давлатлари мустакилликка эришганидан сунг, суверен давлат сифатида уз чегараларини делимитация ва демаркация килишлари керак эди. Бошкача айтадиган булсак, хар бир давлат узига тегишли худудларини географик белгилаб, кейин шу чизиклар оркали чегарани ажратидаган барча ташкилий - хукукий ишларни амалга оширишлари керак эди. Бу жараёнда уларга эски тизимдан колган коидалар тускинлик килди. Бир канча муаммолар, масалан, айрим давлат худудларининг бошка давлат худудида колиб кетиши, чегаралар белгиланганда манфаатлар мос келмаслигига дуч келдилар. Бундай муаммолар тизимли хусусиятга эга эди ва узок вакт ечилмади ва тупланиб борди. Натижада, минтака давлатларининг бир бировига нисбатан ишончсизлик шаклланди. Узаро савдо ва барча турдаги алокаларга салбий таъсир эта бошлади.

2016 йилдан кейин Президент Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан бу муаммоларни ечишга киришилди. Бу ташаббусни минтака давлатлари куллаб кувватладилар ва биргаликда хал этишга киришдилар. Натижада, бугунга келиб, биринчидан, Узбекистон давлат чегараларининг катта кисми узаро мувофиклаштирилган. Х,ар бир давлат буйича алохида карайдиган булсак, ^озогистон ва Туркманистон билан 100 фоизга, Тожистон билан 99 фоиздан ортик, ^иргистон билан 90 фоиздан ортиги чегаралар делимитация килинган.

Иккинчидан, фукораларининг узаро бориш келиш механизми, виза тартиблари соддалаштирилди, кушни давлатлар билан чегараларда унлаб назорат пунктлари очилди. Учунчидан, чегара пунктлардаги баъзи бир тусикларнинг олиб ташланиб, Узбекистон ва Марказий Осиё давлатлари фукаролари уртасида алокалар тубдан яхшиланди.Туртинчидан, бу харакатлар мамлакатлар уртасида транспорт катновларини тулик йулга куйишга имконият яратди. Буларнинг барчаси минтака давлатлари халклари учун узаро иктисодий савдо, гуманитар маданий алокаларни ривожлантиришда катта имкониятларни очди. Чегара масалаларини кейинги сиёсийлаштиришга ва салбий тенденциялар вужудга келишига йул куйилмади.

Минтакавий ва умуман ташки сиёсат стратегиясцаа иктисодий омилларнинг асосий уринга олиб чикилди, яъни иктисодий дипломатия вужудга келди минтакавий алокаларда уз аксини топмокда мунтазам ривожланиб бормокда

Бу масалада ташки сиёсатда аввалари булмаган янги амалиёт жуда мухим булди. Гап шундаки, 2016 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб Узбекистоннинг ташки сиёсий муносабатларининг иктисодийлашуви вужудга келди ва бугун у жадал ривожланиб бормокда. Бошкача айтадиган булсак, иктисодий дипломатия минтакавий куптомонлама алокаларда уз аксини топди. Бир томондан, Марказий Осиё давлатларининг геоиктисодий ва геосиёсий жихатдан жахон бозорига чикиш имкониятларининг чекланлиги, яъни окенлардан узокдалиги, жахон бозорига чикиш учун камида иккита давлат чегарасини кесиб утишга мажбурлиги булса,

иккинчи томондан, минтака давлагларининг икгисодиёти купрок хом ашё махсулотлари билан боглщлигига бориб такалади. Лекин, хозир барчада жахоннинг ривожланган давлаглари билан илгор технологияларга асосланган мунособатларни уртанишга эхгиёж тобора оргиб бормокда Учинчи омил - минтака давлаглари иктисодиёги бир бирини тулдирувчидир. Туртинчи томондан, йирик давлаглар, халкаро тансмиллий корпорациялар минтакда хамкорликни урнагиш ва ривожлантиришдан манфаагдор булса хам, улар учун бу каби омиллар тускинлик киларди. Лекин жахон бозори ута ракобардошликка асосланган, сизши очик кул билан кугиб тургани йук эди Бундай шароитда Халкаро талаблар доирасига чикиш ва тенглар ичида тенг булиш учун минтака давлаглари уртасида савдо иктсисодий алокаларни ривожлантириш оркали халкаро икгисодий мунособагларга кириш вазифаси гурарди. Юкорида айтганимиздек, 2016 йилларгача булган даврда бу жараёнлар жуда секинлик билан ривожланди Албагта икгисодий интеграция буйича анча харакатлар кдлинган эди, лекин бу ерда янги шароигда янги йул топиш керак эди. Бу икгисодий дипломатия ва амалий харакатлар яъни булиб чикди яъни ташки сиёсатда икгисодий омилнинг асосий омил сифатида олиб чикишда мухим ташаббускорликни курсата олди Бошкача айгадиган булсак, икгисодий толерангликни намойиш эгди.

Афгонисгон Марказий Осиё тизимининг мухим бугини хисобланадп. Афтонистон бир вактнинг узида Гарб ва Осиёни, Шимол ва Жанубни богловчи геосиёсий ва геомаданий, геоиктисодий жараёнларда мухим ахамиятга эга макон хисобланади.

Бу борада минтакавий ташки сиёсатда Афгонисгоннни Марказий Осиёдаги икгисодий лойихаларга жалб эгиш буйича хатти харакатлари исгикболли АфFOнистондаги тангликни хал этишга ижобий таъсир этади. Энг асосийси, Марказий Осиё, Осиё ва Европани боFловчи мухим стратегик б^ини сифатида шаклланишига янги шарт шароитлар яратди.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, Афгонисгон Марказий Осиё тизимининг мухим бугини хисобланади Афгонисгон бир вактнинг узида Гарб ва Осиёни, Шимол ва Жанубни богловчи геосиёсий ва геомаданий, геоиктисодий жараёнларда мухим ахамиятга эга макон хисобланади. Лекин узок вакт давомида Афгонисгондаги вазияг бундай имкониягни амалгаа оширишга йул бермаёгган эди. Узбекисгон замонавий шароиг ва стратегик мувозатдан келиб чикиб, Афгонисгоннни Марказий Осиёдаги икгисодий лойихаларга жалб эгиш таклифи билан чикди ва амалга оширишга киришди Давлаг рахбарининг бундай стратегик карори чукур тахлилга асосланганлиги ва булиши мумкин булган хавф хатарларни хисобга олганлиги унинг хаёгийлигини таъминлади Бундай сиёсат нафакаг Узбекисгон ва минтака давлаглари манфаатлари балки Европа, Россия, Хитой, АКЩ Покисгон, Афгонисгон, Хцндисгон ва Эроннинг манфаатларига мос келиши амалда уз тасдигини гопди. Зеро, шундай улкан худудда манфаатлар уйгунглигини таъминлашнинг янги модели сифатида эътироф эгилмокда.

Минтакавий ташки сиёсат сув - энертика сохасида тизимли муаммоларни нафакат ечишга, балки сувдан фойдаланишнинг янги модели шаклланишига имкониятлар яратиляпти. Бунда бу йуналишдаги тизимли муаммоли ечишда " тизимли нуктаси" топилди.

Дархдкикат бу минтака учун ута огрикли муаммо эди. Сабаби тизимли муаммо эди. Бошка айтадиган булсак бунинг хал этилиши минтакадаги бошка муаммоларни ечишнинг "асосий нуктас"и эди. Лекин янги минтакивий Минтакавий ташки сиёсатнинг амалийлиги ва очиклиги минтака давлатлари уртасида сув - энертика сохасида утган асрнинг 90-йилларидан бошланган зиддиятли муаммоларни нафакат ечишга, балки сувдан фойдаланишнинг янги модели шаклланишига имкониятлар яратди. Бир томондан, иклим узгариши натижасида сув манбаларини камайиб бориши, шунингдек, минтака буйича сувдан фойдаланишга булган талабнинг кундан кунга ортиб бориши шароитида, иккинчи томондан, Узбекистон иктисодиётининг катталиги туфайли минтакада сувни энг куп истеъмол килишини хисобга олганда, бу муаммонинг ечилиши жуда катта стратегик силжиш эди.

Буни мохиятига ва уз вактидагилигини куйидаги фактлар тасдиклайди. Биринчидан, Амударё ва Сирдарёнинг юкори окимида жойлашган Тожикистон ва ^иргизистонда баъзи объектларнинг курилиши, масалан, Тожикистонда Рогун ГЭСи ёки ^иргизистонда ^амбарота-1, ^амбарота-2 ГЭСларининг курилиши буйича чигал масалалар кун тартибидан олиб ташланди. Иккинчидан, Марказий Осиёда бундан кейинги йирик гидротехник объектлар курилишларда хамма томонни манфаатларини хисобга олган холда олиб боришнинг ташкилий-хукукий, иктисодий асосларини яратишга киришилди.

Учунчидан, Тожикистон томони Зарафшон дарёсида иккита ГЭС курушни уз зиммасига олди. Яъни сув-энергетика муаммоси буйича узаро англашувга эришилди. Бу харакатлар Марказий Осиё энергетик халкасини тулик форматда ишга туширишдан иборатдир. Х,озир Узбекистон ^озогистон ва ^иргизистон билан мавсумий равишда, Тожикистон билан умумий энергетик халка доирасида муваффакиятли иш олиб бормокда. Бу, уз навбатида, ахоли ва саноат сохаларининг электр энергиясига булган эхтиёжини, айникса, киш мавсумида талаб энг юкори пайтда тулик кондириш имконини бермокда

Албатта, минтакавий ташки сиёсат минтакада транспорт йулаклари сохасида хам истикболли лойихаларга замин яратди. Бу борада "Узбекистон —Туркманистон — Эрон — Умон" транспорт йулагининг мухим участкасини амалга оширишга старт берилди, Амударё оркали "Туркманобод — Фороб" темир йул ва автомобиль куприклари очилди. Уларнинг ишга туширилиши "Узбекистон — Туркманистон — Каспий денгизи — Жанубий Кавказ" йуналиши буйича Боку — Тбилиси — Карс хамда Грузия, Туркия, Руминия ва бошка давлатларнинг ^ора денгиз портларига чикиш йуллари билан оралик транспорт-коммуникация магистралини яратиш гоясини амалга ошириш имконини берди.

Бундан ташкари, 20 йиллик музокаралардан сунг Хитой ва Марказий Осиёни ^иргизистон оркали богловчи темир йул курилиши буйича жиддий ривожланишга

эришилди. Дастлабки бахоларга кура, ушбу лойиха амалга оширилганида юкларни етказиб бериш муддатлари 7-8 суткага кискаради, Шаркий Осиёдан Якин Шарк ва Жанубий Европа мамлакатларига йул масофаси 900 км. га кискаради.

Минтакавий ташки сиёсатининг Янги шалкллаёнаётган халкаро тартиботлар билан уЙFунлиги кузатилмокда. Бунда А^Ш, Европа Иттифоки, Хитой, Россия, Жанубий ва Жанубий - Шаркий Осиё давлатларини Марказий Осиё ^удуди оркали боFлайдиган халкаро транспорт йулаги янги афзалликларни, имкониятларни келтириб чикаради.

Бундай халкаро ахамиятга эга лойихаларнинг амалга оширилиши Жанубий Осиё бозорига курукликдан ишончли йулак вужудга келишидан манфаатдор Хитой, Россия ва Европа Иттифоки каби йирик халкаро савдо субъектлари учун хам фойдалилиги ошиб бормокда.

Уз навбатида, мазкур лойихалар икки минтака давлатларига бирдек фойда келтиради. Айникса, Марказий Осиё давлатлари учун транспорт ва транзит имкониятларини кенгайтириш, денгиз портлари ва жахон бозорларига чикишни таъминлашга ёрдам беради. Замонавий халкаро логистика марказларини шакллантиришга йуналтирилган йирик иктисодий лойихаларни биргаликда амалга ошириш глобал таъминот занжирларига чукур интеграциялашувига хизмат килади.

Бу жараёнлар куйидаги афзалликларни имкониятларни вужудга келтиради. Биринчидан, юкорида айтганимиздек, бугунги кунда минтака давлатлари денгиз портларига тугридан-тугри чикиш имконига эга эмаслиги туфайли импорт килинадиган махсулотлар нархининг 60 фоизига тенг келадиган сезиларли сарф-харажатлари транспорт ва транзит туловларига кетмокда. Юк ташувчи субъектлар эса божхона иш тартиби номукаммаллиги ва логистика ривожланмагани сабабли юкларни ташиш учун вактнинг 40 фоизини йукотяпти. Масалан, исталган Марказий Осиё мамлакатидан Хитойнинг Шанхай шахрига контейнер етказиб бериш нархи уни Польша ёки Туркиядан етказиб бериш нархидан 5 баробар киммат.

Ушбу транзит йуналишлари ичида бугунги кунда Марказий Осиё товарларининг Эрон портлари оркали жахон бозорларига чикишини таъминловчи "Шимол-Жануб" халкаро транспорт йулаги мухим ахамиятга эга.

Иккинчидан, "Мозори Шариф — Кобул — Пешовар" темир йулини куриш лойихасини амалга ошириш кушимча йулак пайдо булишига хамда Марказий ва Жанубий Осиё давлатларини бир-бирига якинлаштиришга мулжалланган темир йул линиялари кенг тармогини шакллантиришга ёрдам беради.

Натижада Марказий Осиё давлатлари худудининг транспорт ахамияти ошади, келажакда уларда халкаро товарлар транзитида фаол иштирокини таъминлаш имконияти пайдо булади. Бу эса уларни транзит йетими каби кушимча даромад манбаи билан таъминлайди.

Учунчидан, транспорт харажатларининг камайтирилиши яна бир мухим ютук булади. Иктисодчиларнинг хисоб-китобларига кура, Тошкент шахридан Покистоннинг Карачи портига контейнер етказиш тахминан 1400-1600 А^Ш долларига тушади. Бу Тошкентдан Эроннинг Бандар Аббос портига етказишга нисбатан икки баробар (2600-3000 доллар) арзон.

Туртинчидан, ТрансафFOн транспорт йулаги лойихасининг амалга оширилиши туфайли Марказий Осиё давлатлари жанубий денгизларга олиб борувчи икки йуналиш транзит салохиятидан бирданига фойдаланиш имконига эга булади. Бир томондан, Эроннинг Чахбехар ва Бандар Аббос портларига, иккинчи томондан, Покистоннинг Карачи ва Гвадар портларига чикиладиган йулаклар пайдо булади. Бундай истикбол Эрон ва Покистонда мослашувчан нарх сиёсати шаклланишига ёрдам беради хамда экспорт-импорт харажатларини сезиларли даражада камайтиради.

Энг асосийси, савдо йулларини диверсификация килиш Марказий Осиёдаги макроиктисодий вазиятга жуда яхши таъсир курсатади, ташки дунё билан савдо килиш учун географик тусикларнинг давомли олиб ташланиши Марказий Осиё давлатлари умумий ЯИМни камида 15 фоизга ошириши мумкин.

Халкаро мунособатлардаги узгаришлар Марказий Осиё давлатлари, жумладан, мамлакатимизда илгор инновацион технологик ишлаб чикаришни ривожлантиришга янги имкониятларни яратмокда. Юксак технологияларга асосланган ишлаб чикариш объеклари буйича хамкорлик истикболлари минтака таракётини белгилайди

Минтакавий ташки сиёсатда саноат кооперациясини янги боскичга олиб чикишда, бир томондан, дунёнинг ривожланган давлатлари билан, иккинчи томондан эса минтака давлатлари билан замонавий ва истикболли ишлаб чикариш хамда хизматлар курсатиш сохаси жадал ривожланиб бораётганини кузатиш мумкин. 2016 йилдан кейин ушбу йуналишда олдингидан тубдан фарк киладиган янги узгаришлар кузутилмокда. Яъни, узаро икгисодий шерикчиликда инновацион мазмунга, юкори технологияларга асосланган узаро хамкорликдаги ишлаб чикариш корхоналари, объектларини ишга тушириш салмоFи ошиб бормокда.

Мисол сифатида 2020 йилнинг декабрь ойида ишга тушган энг замонавий технологиялар асосида ишлайдиган "Тошкент металлургия заводи"ни келтириш мумкин.

Мазкур объект тулик ишлаб чикариш кувватига чикканда ички бозорнинг эхтиёжларини ёпиш билан бир каторда йилига 90 миллион А^Ш долларига тенг махсулотни хорижга экспорт кила олади. Бундан ташкари, корхонани ишга тушурилиши курулиш ва турдош сохаларни ривожланишига катта туртки берди. ^ушимча беш минг иш уринлари яратилди.

Россиянинг "Росатом" давлат корхонаси билан Марказий Осиёда биринчи марта атом электростанцияси курулиши бошлаб юборилди. Бундай юкори даражадаги технологик хусусиятга, халкаро микёсдаги иктисодий комплексга Узбекистноннинг асосий партнер сифатида танланиши мухимдир.

Атом энергетикаси мамлакатимизнинг кейинги ун йилликларда энергохавфсизлигини таъминлаш имконини беради. Бундай юкори технологик Атом электро станциясида электр энергегия ишлаб чикаришда турли захарли газлар ажралиб чикмайди, атроф мухитга салбий таъсир этишга йул куйилмайди. Шунингдек, мазкур мажмуа ижтимоий иктисодий хаётнинг кишлок хужалиги, медицина, курулиш, таълим ва фан каби сохаларини замонавий ривожланишига имкониятлар яратади.

Масалан АЭСда хар иш жойи куйимча курулиш, ишлаб чикариш жараёнида иштирок этувчи персонал, олимлар ва мутахассислар каби иш уринлари пайдо булади. Сохада фаолият юритадиганлар замонавий табиий фундаментал фанлар физика, математика, химия, ахборот технологиялари сохасидаги билимга, тажрибага эга булиши керак. Бир суз билан айтганда замонавий техник ва технологик тафаккурга эга юкори малакали ракобатбардош мутахассислар авлоди шаклланади. Бу борадаги ишлар аллакачон бошлаб юборилган. 2019 йилда Тошкентда биринчи марта Москва Физика миллий ядро тадкикотлари Университетининг филиали очилди. Энг асосий ушбу лойиха бугунги кунда энергетика сохасида жахонда шаклланаётган умумий тенденцияни ифодалайди, иктисодиётнинг юкори технологияга асосланиши жахон стандартлари асосида ривожланишига янги импульс беради. Ушбу тенденциялар мамлакатимиз ва минтака давлатлари уртасида иктисодий алокаларнинг янги боскичга чикишида мухим стратегик ахамиятга эга.

Жах,он сиёсатида кечаётган кескин узгаришлар, янги халкаро тартиботлар, янги куч марказлари вужудга келаётганлиги х,ам лбий х,ам ижобий таъсир этаяпти. Бу борада "етти улчаб бир кес" коидаси етмаяпти "етмиш марта улчаб бир кесиш" х,ам камлик килмокда.

Х,акикатан хам, кейинги йилларда янги глобал тенденциялар сифатида халкаро мунособатларнинг етакчи акторлари уртасидаги карама каршиликнинг таранглашиб бориши жахонда янги сиёсий - харбий - иктисодий - гуманитар вазиятга олиб келди. Вокеаларнинг келиб чикиши сабаблари, унинг ривожига таъсир этаётган омиллар тахлили

шуни курсатадики, халкаро тартиботларда янги реаллик вужудга келмокда. Уз навбатида, бу жараёнлар сиёсий уйинларнинг коидаларига узгартиришлар киритилишига сабаб булмокда. Бу жараёнда кучлар нисбатининг бузилиши натижасида турли минтакаларда локал можораларнинг содир булиши ва бундан кучли акторлар уз манфаатлари учун фойдаланиш хавфи кучайиб бормокда. Вужудга келаётган бундай жараёнларда ривожланиш ва хавфсизликни таъминлаш янги тактик ва стратегик вазифа хисобланади.

Гап шундаки, минтакаларнинг янги хавфларга кандай жавоб бера олиши хамда узаро интеграция жараёнларида усиш нукталари аникланганлиги ва, уз навбатида, уларни стратегик англаш ва шунга мос фаолият олиб бориш халкаро сиёсатнинг долзарб масалаларига айланмокда. Бундай шароитда Марказий Оиёда интеграция жараёнларини чукурлаштириш ва уни янги боскичга олиб чикиш мухим стратегик ахамиятга эга булмокда.

Шундай накл бор: "етти улчаб бир кес". Лекин хозирги кунда "етмиш марта улчаб бир кесиш" хам камлик килмокда. Халкаро сиёсий жараёнларнинг мохияти, уларнинг мамлакатимизга таъсири ташки сиёсий курсни белгилаш ва амалга оширишда чукур тахлил ва тадкик килинмокда. Айнан шу асосда тегишли карорлар кабул килинмокда. Ташки сиёсатда асосий эътибор, глобал дунёдаги вазият ва юзага келаётган хар кандай хавф хатардан катъи назар, давлатимиз мустакиллиги ва суверенитети, хавфсизлиги ва баркарор ижтимоий-иктисодий тараккиёти учун ислохотларни чукурлаштириш ва пировардида, хар бир кишининг турмуш тарзини яхшилаш, фаровонлигини таъминлашга каратилган.

Узбекистон минтакавий ташки сиёсий фаолиятини уз вактида амалга ошириши ва унинг истикболга каратилганлиги минтака давлатлари ва халкаро мунособатларнинг йирик иштирокчилари томонидан эътироф этилмокда — бу эса жараёнларнинг чукур стратегик тахлил этилаётгани, мамлакатимиз хамда халкаро жамоатчиликнинг фикрини урганиш асосида карорлар кабул килинаётганлигини курсатади.

Бу холат мамлакатимизда стратегик тахлил, аналитика мактабининг шаклланганлиги, унинг ракобатбардошлигидан келиб чикади. Бу йуналишда Узбекистонда конференциявий дипломатияни кандай амалга ошираётганини бир куриб чикайлик. Минтакада вужудга келган вазиятни чукур урганиш, Марказий ва Жанубий Осиё давлатларининг узаро боFликликлари ва бошка мухим долбзарб масалаларни узаро хал этиш максадида давлат рахбарининг ташаббуси билан халкаро микёсда конференциялар ташкил этилди. Бу конференциялар доим очиклик ва конструктизм, юксак профессионализмга асосланиб зарур карорлар ишлаб чикиш учун замонавий мулокат майдонига айланди. Тадбирларда

жахон микёсидаги профессионал мутахассислар иштирок этиб, уз фикр мулохазаларини очик мухокама килиш имкониятига эга булдилар.

Бошкача айтганда, конференциявий дипломатия оркали мавжуд муаммоларни нуфузли халкаро тадбирлар даражасига олиб чикилиши амалий жихатдан жуда самарали хисобланади. Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари уртасидаги хамкорлик истикболлари савдо, инвестициялар, транспорт, энергетика ва инновациялар, "яшил" технологиялар сохаларида узаро мунособатларни янги боскичга олиб чикиш борасида аник лойиха ва дастурларни амалга ошириш имконини беради. Бундан ташкари, туризм, таълим, согликни саклаш, фан ва маданият сохаларида куп киррали мунособатларни кенгайтириш, икки минтака баркарорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш юзасидан асосли тахлил олиб боришга шароит яратади.

Шундай килиб, биринчидан, бундай кенг куламдаги, стратегик ахамиятга эга булган, давлат рахбарлари ва сиёсатчилар, нуфузли ва малакали экспертлар, тахлилчилар ва олимлар, дунё микёсида обруга эга мутахассислар иштирокида бу каби халкаро анжуманларнинг мунтазам утказилиши Узбекистон учун ташки сиёсатда содир булаётган туб узгаришларда улкан роль уйнайдиган илмий-тахлилий омилнинг мавжудлиги энг мухим ва устувор вазифалардан бири эканлигидан далолат беради.

Иккинчидан, Россия, Хитой, А^Ш, Осиё, Европа, халкаро ташкилотлар, ва шу жумладан, халкаро нохукумат ташкилотларидан мутахассисларни жалб килган холда илмий амалий тадбирларнинг утказилиши Узбекистоннинг очиклиги, багрикенглиги, окилона минтака сиёсат олиб бораётгани далолатидир. Энг мухими, бу форматдаги мулокотлар халкаро микёсда тахлилий, ижодий ва интеллектуал салохиятни бирлаштиради, хамда Узбекистон Республикасининг янги минтакавий сиёсатини амалга оширишда фаннинг юксак ахамиятини ифодалайди. Бошка томондан, бу каби самарадорликни янги стратегик боскичга кутариш учун мамлакатимизнинг янги ташки сиёсий коцепциясини ишлаб чикишга ва амалга оширишга кумаклашади.

Учинчидан, юкорида курсатиб утилган тадбирларда йирик хорижий, минтакавий олимлар, уз тадкикотларининг натижаларига эга мутахассисларнинг фаол иштирок этиши мамлакатимиз халкаро даражада тан олинадиган кенг куламли тадбирларни ташкил этишга кодирлигини хам англатади.

Туртинчидан, конференцияларда хозирги шароитларда содир булаётган барча вокеаларнинг мохияти акс эттирилди. Яъни Ренессанс янги шаклда ва янги мазмунда кайта тикланаётганлиги курсатади. Бундан ташкари, хозирги пайтда одамларнинг онгида ва дунёкарашида кескин узгаришлар кузатилмокда. Окибатда сиёсий, иктисодий ва ижтимоий сохаларда янги йуналишлар пайдо булиб, улар мамлакатлар, олимлар, тадбиркорлар

уртасида хамкорликка чорламокда. Бу жихатдан, конференциялар Узбекистон ташки сиёсатидаги янги тенденцияларнинг мохияти ва ролини тушунишга кумаклашади. Юкорида тилга олинган масалаларнинг конференцияларда куриб чикилиши ва мухокама килиниши муайян тавсиялар ва таклифларни ишлаб чикиш учун мулокот майдончасини яратди. Фундаментал илмий характердан ташкари, конференциялар амалий масалаларни хал килишга йуналтирилган. Яъни, бу уринда суз нафакат конференциянинг роли ва ахамияти хакида, балки янги шаклда ижобий жихатлардан фойдаланиш хакида хам кетмокда.

Бешинчидан, Узбекистоннинг янги рахбарияти Марказий Осиёда мутлако янги сиёсий, ишбилармонлик, иктисодий ва гуманитар маконнинг шаклланишига кумаклашмокда. Давлатлар уртасида узаро манфаатли истикболли алокалар кузатилиб, улар уз навбатида, турли сохаларда мутахассислар уртасидаги хамкорликнинг кучайтирилишини такозо этади. Бундан ташкари, конференция жахон майдонида Узбекистоннинг холис ва ижобий имиджини янада кучайтиришга хизмат килди.

Умуман олганда, юкорида тилга олинган масалаларнинг юксак халкаро ва профессионал даражада ошкора, илмий-прагматик мухокамаси янги тадкикот йуналишлари, кушма илмий-амалий лойихаларнинг пайдо булишига имкон беради. Жахон тажрибасини хисобга олган холда янги узига хос дунёкарашлар ва ёндашувлар вужудга келиши учун кулай шарт-шароитларни яратади. Уз навбатида, конференциявий дипломатия мамлакатимиз олимлари ва мутахассисларини дунё микёсидаги илмий-тахлилий ва таълимий дипломатияга жалб килиш учун замин хозирлади.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак, хар томонлама асосланган минтакавий ташки сиёсат - хавфсизлик, ривожланиш кафолати булиб колмокда. ^иска муддатларда ташки сиёсатдаги изчиллик, прагматизм ва конструизм, хар кандай шароитда давлат манфаатларини химоя килиш стратегияси, изчиллик ва очиклик туфайли амалий минтакавий ахамиятга эга натижаларга эришилди. Ташки сиёсий кун тартибидаги барча тенденцияларни мохирлик билан англаш ва миллий манфаатларни хисобга олиш асосида кушнилар билан бутунлай бошка минтакавий мулокотни урнатиш стратегияси - янги минтакавий дипломатия Узбекистоннинг киёфасига айланди.

Минтакавий сиёсат сохасидаги вокеалар ривожи шуни курсатадики, бу жараёнлар кайтариб булмайдиган ва улар нафакат Узбекистоннинг, балки бутун Марказий Осиё минтакаси, шу жумладан Афгонистондаги тангликни хал этишга ижобий таъсир этади. Энг асосийси, Марказий Осиё, Осиё ва Европани богловчи мухим стратегик бугин сифатида шаклланишига янги шарт шароитлар яратди. Албатта бу жараёнлар Янги минтакавий сиёсат нафакат уз вактидалиги, балки вужудга келиши мумкин булган хавф хатарларни

олдин кура олиши ва Марказий Осиёда кейинги йилларда шаклланган янги сиёсий реалик ахамиятини оширади.

Уз навбатида, ёш давлатимизнинг очиклик, яхши кушничилик, стратегик шерикчилик, узаро ишонч ва мавжуд муаммоларни муросаа келишуви, сиёсий дипломатик механизмлар ва инструментлар ассоида ечиш тамойилларига асосланган янги минтакавий сиёсати Марказий Осиёда баркарорлик ва хавфсизликни таъминлашдаги самарадорлигини тасдиклайди. Шу билан бирга, минтаканинг замонавий хамкорлик маконига айланишида айникса, долзарбдир.

Бугун Узбекистон ташки сиёсати изчиллик ва баFрикенглик асосида ривожланмокда. У халкаро ахамиятга эга йирик масштабдаги дастурлар ва истикболли лойихаларни хар томонлама асослаб жахон хамжамияти олдига куя олиши, мавжуд муаммоларни тизимли тахлил эта олиши, уларни амалга ошириш буйича конкрет таклиф ва тавсияларни таклиф этиши кувонарли холдир. Демак, бу билан Узбекистон минтакавий дипломатияси дунё сиёсатининг янги даврдаги "янги модели" сифатида вужудга келаётганлигини, уз навбатида, халкаро сиёсатда субъективлиги эътироф этилганлигини яна бир бор тасдиклайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.