Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТОҒ ОЛДИ МАЙДОНЛАРИДА ЭМАН ТУРКУМИ ВАКИЛЛАРИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ'

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТОҒ ОЛДИ МАЙДОНЛАРИДА ЭМАН ТУРКУМИ ВАКИЛЛАРИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
21
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
хом ашё / ёғоч / дарахт / тур / табиий / мослашувчанлик / экошакл / уруғ / фенология / кўчат.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — И.З.Янгибаева, Б.И. Эшанкулов, Г.Д.Таджибаева

600 турдан иборат эман (Quercus L.) туркумининг фақат битта тури Ўзбекистонга ўтган асрда интродукция қилинган ва ҳозирги кунда энг муваффақиятли интродукция қилинганлар қаторида турибди. Бундан ташқари Ўзбекистонда кам сонларда ўсаётган бўлсада, оддий эманнинг найзасимон шакли (Quercus robur var. Fastigiata L.), каштанбаргли эман (Quercus castaneifolia L.) ва австрия эманлари (Quercus cerris L.) нинг ўсиб ривожланиши жуда яхши эканлигидан эман туркуми вакилларига эътибор қаратишимиз ва бу туркум вакилларидан кўплаб ўстиришимиз мумкинлигини билишимиз мумкин. Эманзорлар барпо этиш учун эман кўчатларини етиштириш технологиясини билишимиз асосий вазифалардан бўлиб қолади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТОҒ ОЛДИ МАЙДОНЛАРИДА ЭМАН ТУРКУМИ ВАКИЛЛАРИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ»

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

УЗБЕКИСТОННИНГ TOF ОЛДИ МАЙДОНЛАРИДА ЭМАН ТУРКУМИ ВАКИЛЛАРИ УРУFЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНЩЛАШ 1И.З.Янгибаева, 2Б.И. Эшанкулов, 3Г.Д.Таджибаева

1Докторант (Phd), Урмон Хужалиги Илмий-Тадкикот Институти, Тошкент

2Катта Илмий Ходим, Урмон Хужалиги Илмий-Тадкикот Институти, Тошкент 3Магистр, Тошкент Давлат Аграр Университети, Тошкент https://doi.org/10.5281/zenodo.8354256

Аннотация. 600 турдан иборат эман (Quercus L.) туркумининг фацат битта тури Узбекистонга утган асрда интродукция цилинган ва уозирги кунда энг муваффациятли интродукция цилинганлар цаторида турибди. Бундан ташцари Узбекистонда кам сонларда усаётган булсада, оддий эманнинг найзасимон шакли (Quercus robur var. Fastigiata L.), каштанбаргли эман (Quercus castaneifolia L.) ва австрия эманлари (Quercus cerris L.) нинг усиб ривожланиши жуда яхши эканлигидан эман туркуми вакилларига эътибор царатишимиз ва бу туркум вакилларидан куплаб устиришимиз мумкинлигини билишимиз мумкин. Эманзорлар барпо этиш учун эман кучатларини етиштириш технологиясини билишимиз асосий вазифалардан булиб цолади.

Калит сузлар: хом ашё, ёгоч, дарахт, тур, табиий, мослашувчанлик, экошакл, уруг, фенология, кучат.

Аннотация. Только один из 600 видов дуба (Quercus L.) был завезен в Узбекистан в прошлом веке и в настоящее время входит в число наиболее успешно интродуцированных. Несмотря на то, что в Узбекистане они растут в небольшом количестве, мы ориентируемся на представителей семейства дубовых, поскольку пирамидальная форма дуба обыкновенного (Quercus robur var. Fastigiata L.), дуб каштанолистный (Quercus castaneifolia L.) и Дуб австрийский (Quercus cerris L.) растет очень хорошо, и мы знаем, что можем культивировать многих представителей рода. Основной задачей является разработка технологии выращивания саженцев дуба для создания дубовых рощ.

Ключевые слова: сырье, древесина, дерево, порода, природное, адаптивность, экоформа, семена, фенология, саженец.

Abstract. Only one of 600 oak species (Quercus L.) was introduced to Uzbekistan in the last century and is currently among the most successfully introduced. Despite the fact that they grow in Uzbekistan in small numbers, we focus on representatives of the oak family, because the pyramidal form of common oak (Quercus robur var. Fastigiata L.), chestnut-leaved oak (Quercus castaneifolia L.) and Austrian oak (Quercus cerris L.) grow very well and we know that we can cultivate many representatives of the genus. The main task is to develop technology for growing oak seedlings to create oak groves.

Keywords: raw material, wood, tree, species, natural, adaptability, ecoform, seed, phenology, seedling.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2021 йил 19 феврал № 84 сонли "Ёгочсозлик саноати хомашё базасини мустах,камлаш ва сохдни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" карори мамлакатмизда ёгочбоп тез усар ва кимматбах,о ёгочга эга булган дарахтларни устириш каби мух,им вазифаларни куяди [1].

Эман (Quercus L.) туркумининг 600 тури булсада Узбекистонда унинг табиий таркалган турлари мавжуд эмас, факатгина битта тури утган асрда интродукция килинган

ва хозирги кунда интродукция килинган дарахт турлари ичида энг муваффакиятлиси булиб турибди [3, 5, 6, 8]. Бу турдан ташкари эманнинг яна 2-3 та тури, оддий эманнинг найзасимон шакли (0иегст тоЪит уаг. Fastigiata Ь.), каштанбаргли эман (0иегсш castaneifolia Ь.) бизнинг шароитда кам микдорда устирилмокда (Дарахт намуналари Урмон хужалиги институтида мавжуд). Бу эманлар хам бизнинг шароитда жуда яхши усиб ривожланмокда. Узбекистонда бир катор интродукция килинган урмон дарахт турларининг уругларини унувчанлигини аниклаш ва тутиб колиш даражасини ошириш буйича тадкикотлар олиб борилган [2].

Тадкикот услуби. Эман кучатларни устириш технологияси А.А.Хоназаров (2002) услубида амалга оширилди [7].

Тадкикот натижалари. Оддий эман (Queгcus гоЪиг Ь.) - буйи 35-40 м, диаметри 11,5 м га етадиган дарахт. Танаси тугри усади, шох-шаббаси калин. Очик ерда усганда шохлари ён томонга усиб, кенг шох-шабба хосил килади. Унинг пирамидамисон, шарсимон, шох-шаббали, мажнунтол сингари хиллари бор. Пустлоги буйига ёрилган, тук кул рангда булади. Ёш шохлари ва новдалари хам кунгир-кизгиш рангда, киррали. Куртаклари овал шаклда, йирик булиб, новданинг учида доира булиб жойлашади. Юкоридаги куртаклари уткир учли, ёнидагиси йирикрок. Барглари оддий тузилган, спирал шаклда, кузда тукилиб кетади. Барг пластинкаси тескари тухумсимон, патсимон булакли, булаклари юмалок, учи тумток. Дастлаб барглари тукли булади, сунг тук факат уларнинг орка томонидаги томирларда сакланиб колади. Томирлари патсимон, пластинкаси булаклари ва четларининг кесиги хар хил булади. Эманнинг барча турлари бир уйли айрим жинсли усимликлардир. Улар 8-10 ёшида гулга кириб, хар йили гуллайди. Эркак гулли кулчалар ёш новдаларнинг тубида ривожланади. Эман яхши хосилга кирганда бир гектар майдондан 1,5 тонна ёнгок олиш мумкин. Ёнгоклари узун бандли булиб, сентябр ойидан бошлаб, айникса, кузги совукдан кейин тукила бошлайди. Улар хар-хил шаклда йирик майда булиши мумкин. Оддий эманнинг илдизи бакувват ук илдиз булиб, ерга 10-12 м га якин кириб боради. Шамолга чидамли, 500-600 йил яшайди. Совукка хам чидамли дарахт, ёругсевар ва хар хил тупрокда уса олади, лекин нам тупрок унинг усиши учун энг кулай шароитдир. Ёгочи тук жигар рангда, узакли, энли ва энсиз хакалари бор. Узак нурлари яхши билиниб туради. Унинг физикавий ва механикавий хоссалари юкори булади. Ёгочи бошка дарахтларникига нисбатан пишик. У дурадгорликда, мебел ясашда, фанер ишлашда хамда вагонсозлик ва кемасозликда ишлатилади. Ундан эшик, паркет, ойна ромлари ясалади. Ёгочи сувда ва нам ерда чиримайди. Оддий эман МДХ, нинг Европа кисмида, Кавказда ва ^римда куп учрайди. Урмон зонасида хам усади. Оддий эман жуда кимматли доривор ва техник усимлик хисобланади. Оддий эманнинг кобиги ва пустлоги доривор максадлар учун йигилади. Эманнинг бу хусусиятлари узок вактдан бери маълум булган.

1 -расм. Уч йиллик эман кучатларини буйини улчаш

Оддий эманнинг жуда манзарали найзасимон (0иегст гоЪиг "Fastigiata") шакли булиб, тана пустлогининг ранги, барг ва хакалагининг шакли оддий эман билан бирхил булади, аммо шох-шаббасининг шакли буйича найзасимон ёки ингичка пирамидасимон шаклда булади. Бизнинг шароитда мирзатеракнинг шаклига ухшаб кетади.

Каштанбаргли эман (0иегсж castaneifolia) - буйи 25-40 (45) м гача булган, ёш новдаси, куртаклари чизикли, ёш баргларининг орка томони калин, сарик ёки тукли, кейинчалик туки йуколади. Шохларининг пустлоги силлик, кул рангда. Барглари чузик, овал шаклда булиб, 10-12 жуфт йирик, уткир тишчали, улар каштаннинг баргига ухшайди. Ургочи гуллари ва ёнгоклари бандсиз ёки калта бандли. Уругдан купаяди. Бу эман Каспий денгизининг жанубида ва Шимолий Эронда таркалган. Тогли худудларда денгиз сатхидан 1800 м гача баландликда таркалган. Украинанинг ва Шимолий Кавказнинг дашт ва урмон-дашт зоналарида экилмокда. Совукка чидамли дарахт. У нихоятда чиройли дарахт булганлигидан жойларни кукаламзорлаштириш учун тавсия этилади [3].

Австрия эмани (0иегст ceггis Ь. ) - йирик шох-шаббали дарахт. Табиий равишда Жанубий ва Марказий Европада таркалган, унинг диапазони жанубий Франция, Италия, Швейцария, Австрия, Венгриядан Болкон ярим ороли мамлакатлари оркали Кичик Осиёнинг шимоли-шаркига, Сурия ва Ливангача боради. Урта ер денгизи хавзасида эманнинг доминант тури такалган. Россия худудида бу тур биринчи марта 1821 йилда Никита богида аникланган. Сочида, Шимолий Кавказда, Краснодарда, Пятигорск якинида усади. Баландлиги 40 метргача ва поя диаметри 1,5-2 метргача булади, 120-150 йил яшайди. Илдиз тизими кенг ёйилган яхши ривожланган дарахтдир. Барглари чузинчок-овал шаклда. Барг пластинкалари зич, терисимон, тук яшил рангда, кузда жигарранг тусга киради. Узунлиги 12 см гача, кенглиги 6 см гача етади. Гуллаш майдан июлгача давом етади, меваси кейинги йилнинг октябр ойида пишиб етилади. Мевасининг узунлиги 2,5-3 см. Бу эман тури

асосан кукаламзорлаштиришда манзарали дарахт сифатида ишлатилади. Тез усиши билан ажралиб туради, касалликлар ва зараркунандаларга чидамли. Х,аво хдроратининг -29°С гача булган совукка бардош бера олади. Жуда манзарали, шу сабабли шахдрларни кукаламзорлаштиришда куплаб экиш тавсия килинади [8].

Оддий эманнинг Узбекистоннинг турли иклим шароитларда усиши ва ривожланиши, уларнинг бизнинг шароитларга мослашувчанлиги бу туркум вакилларига катта эътибор беришимизга асос булади. Эман туркуми вакиллари кучатларини дастлабки йилларда секин усиши сабабли уларни куплаб экишни ортга сурилишига сабаб булмокда

[4].

Барча дарахт ва бута турларидаги каби эман турларида х,ам уругларни экиш муддатларини аниклаш мух,им х,исобланади. Бизга маълумки урмон дарахт ва бута турларига караб йилнинг туртта фаслида х,ам экиш мумкин булсада, асосий экиш куз ва бах,ор ойларига тугри келади. Оддий эман ва унинг найзасимон шакли меваси август ойидан пишиб етилади. Бу эса уларни экиб кукартириб олиш имкониятини беради. Натижада кучатлар кейинги йил бах,орда усиш тезлигини ошишига сабаб булиши мумкин. Каштанбаргли ва Австрия эманининг уруги пишиб етилиши октябр ойига тугри келганлиги сабабли бу дарахтларда ушбу тажрибани утказиш имконияти мавжуд эмас.

1-жадвал

Эман кучатларининг унувчанлигига экиш муддатларининг таъсири

Т/р Тур номи Экиш муддати Унувчанлиги,%

август ноябр март август ноябр март

1 Оддий эман + + + 54 70 60

2 Найзасимон шакл + + + 62 77 68

3 Каштанбаргли эман - + + - 74 66

4 Австрия эмани - + + - 72 62

1-жадвалдан оддий эман ва унинг найзасимон шаклида эрта уруг экиш ишлари утказилганда уларнинг унувчанлиги: оддий эманда авгут-54; ноябр-70; март ойида 60% ни ташкил килди. Кучатларнинг сакланиб колиш даражасини урганиш максадида турли муддатларда уругидан экилган эман турлари кучатларининг сакланиб колиш даражаси урганилди. Бунда экиш муддатлари уч хил муддатда, эртанги (август, сентябрнинг биринчи ун кунлиги), кеч кузги (октябр ойининг охирги ва ноябр ойининг биринчи ун кунлиги), бах,орги (март) экиш муддатларида амалга оширилди (2-жадвал).

2-жадвал

Турли муддатларда уруFидан экилган эман турлари кучатларининг икки йиллик курсаткичлари

1. Оддий эман; 2. Оддий эманнинг найзасимон шакли;

3. Каштанбаргли эман; 4. Австрия эмани

Т/р Экиш муддати буйича курсаткичлари

сакланиб колиши (2 вегетация даври охири) буйи, см илдиз буйни, см

август ноябр март август ноябр март август ноябр март

1 40 60 48 51 30 28 1,0 0,4 0,4

2 48 68 57 54 25 24 1,1 0,4 0,4

3 - 70 60 - 25 24 - 0,4 0,3

4 - 61 53 - 37 33 - 0,3 0,3

2-жадвал буйича турли муддатларда уругидан экилган эман турлари кучатларининг икки йиллик курсаткичлари буйича вегетация даври охирида сакланиб колиши буйича кеч кузги экишда барча турларда юкори курсаткичга эга булди. Буйининг юкорилиги буйича эртанги (август, сентябр) муддатларда экилганда энг юкори натижага эга булди. Барча буйи юкори кучатларда илдиз буйнинг катталигини куришимиз мумкин. Тажрибалар давом эттирилиб уч йиллик эман кучатларида х,ам давом эттирилди (3-жадвал).

3-жадвал

Турли муддатларда уруFидан экилган эман турлари кучатларининг уч йиллик курсаткичлари

1.Оддий эман; 2. Оддий эманнинг найзасимон шакли;

3. Каштанбаргли эман; 4. Австрия эмани.

Т/р Экиш муддати буйича курсаткичлари

сакланиб колиши (4-3 вегетация даври охири), % буйи, см илдиз буйни, см

август ноябр март август ноябр март август ноябр март

1 40 60 48 74 70 64 1,0 0,5 0,5

2 48 68 57 90 80 72 1,2 1,0 0,7

3 - 70 60 - 55 50 - 0,5 0,5

4 - 61 53 - 52 44 - 0,5 0,5

3-жадвалдан барча вариантларда вегетация даври охирида сакланиб колиши кеч кузги вариантда юкори эканлигини куришимиз мумкин. Эрта кузги ваиантда буйда устунлик булсада сакланиб колиш даражаси энг ёмон натижага эканлигини куришимиз мумкин. Бах,орги экишда эса буй жихдтидан энг ёмон натижа булсада, сакланиб колиш даражаси буйича иккинчи курсаткични кайд этди.

Илмий-тадкикот ишларимиздан куришимиз мумкинки, эманнинг барча турлари вакиллари уруглари кузги экишда уларнинг усиш курсаткичлари бах,орги экишга нисбатан юкори булади. Оддий эман ва унинг найзасимон шакли уругларини эрта кузги экишда х,ам буйи кеч кузги ва бах,орги экишга нисбатан буйига усиши юкорилиги аникланди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2021 йил 19 феврал № 84 сонли "Ёгочсозлик саноати хомашё базасини мустах,камлаш ва сохдни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги карори.

2. Жураев Ж. М., Холмуротов М. З., Халилова К. А. К. Биоморфологические свойства семян медоносной липы //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 7. - С. 32-36.

3. Кайимов А.К., Бердиев Э.Т. Дендрология. - Тошкент: Фан ва технология, 2012. - 132134 б.

4. Новосельцева А.И., Родин А.Р. Справочник по лесным культурам.- изд: Лесная промышленность, 1984.-С.48.

5. Норматов А. А., Эшанкулов Б. И., Холова Ш. А. Оценка результатов интродукции видов древесно-кустарниковых пород используемых в городе Учкудук //Труды по интродукции и акклиматизации растений. - 2021. - С. 185-189.

6. Норматов А. А. и др. Современное состояние интродуцированных видов рода Quercus L. в Ташкентском Ботаническом саду //Труды по интродукции и акклиматизации растений. - 2021. - С. 190-192.

7. Хоназаров А.А. Узбекистонда урмонзорлар барпо килиш асослари. -Тошкент, 2002.103 б.

8. Виды рода Дуб — Википедия (wikipedia.org).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.