Научная статья на тему 'ТОШКЕНТ БОТАНИКА БОҒИГА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ВА ШАҲАРЛАРНИ КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШДА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН ЮҚОРИ МАНЗАРАЛИ БУТАЛАР'

ТОШКЕНТ БОТАНИКА БОҒИГА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ВА ШАҲАРЛАРНИ КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШДА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН ЮҚОРИ МАНЗАРАЛИ БУТАЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
86
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тошкент Ботаника боғи / интродукция / вегетатив / генератив / фенология / вегетация. / Tashkent Botanical Garden / introduction / vegetative / generative / phenology / vegetation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Диловар Аҳадовна Ҳамраева, Элдор Эргашбоевич Темиров

Маълумки, манзарали дарахт ва буталар шаҳарларнинг иқлимини юмшатади, ҳаво ҳарорати ва намлигини тартибга солади, чангни тозалайди ва зарарли газли бирикмаларни ўзлаштиради, ҳавони дезинфекцилайди ва ионлаштиради, уни хушбўй моддалар билан бойитади ва фитонцидлар чиқаради, қуёш радиацияси таъсирини чеклайди, тупроқни ҳаддан ташқари қизиб кетишдан ҳимоя қилади. Мақолада Тошкент Ботаника боғига интродукция қилинган, Ўзекистон тупроқ иқлим шароитига яхши мослашган ва шаҳарларни кўкаламзорлаштиришга тавсия этилаётган юқори манзарали буталар ҳақида маълумот берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Диловар Аҳадовна Ҳамраева, Элдор Эргашбоевич Темиров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HIGH LANDSCAPE BUSHES INTRODUCED TO TASHKENT BOTANICAL GARDEN AND RECOMMENDED FOR CITY LANDSCAPING

It is the fact that ornamental trees and shrubs soften the climate of cities, regulate the temperature and humidity of the air, purify dust and absorb harmful gas compounds, disinfect and ionize the air, enrich it with aromatic substances and release phytoncides, limit the effect of solar radiation, protect the soil from overheating. The article provides information about the highly ornamental shrubs introduced in the Tashkent Botanical Garden, which are well adapted to the soil and climatic conditions of Uzbekistan and are recommended for landscaping cities

Текст научной работы на тему «ТОШКЕНТ БОТАНИКА БОҒИГА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ВА ШАҲАРЛАРНИ КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШДА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН ЮҚОРИ МАНЗАРАЛИ БУТАЛАР»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

ТОШКЕНТ БОТАНИКА БОГИГА ИНТРОДУКЦИЯ ЦИЛИНГАН ВА ША^АРЛАРНИ КУКАЛАМЗОРЛАШТИРИШДА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН

ЮЦОРИ МАНЗАРАЛИ БУТАЛАР Диловар Ах,адовна Х,амраева

УзР ФА Ботаника институти хузуридаги Тошкент Ботаника боги кичик илмий ходими E-mail:khamrayeva2016@mail.ru тел:94 6180580 Элдор Эргашбоевич Темиров PhD, УзР ФА Ботаника институти хузуридаги Тошкент Ботаника боги илмий ходими E-mail: eldor.temirov.87@mail.ru тел:93 5119262 https://doi.org/10.5281/zenodo.7192148 Аннотация. Маълумки, манзарали дарахт ва буталар шауарларнинг ицлимини юмшатади, уаво уарорати ва намлигини тартибга солади, чангни тозалайди ва зарарли газли бирикмаларни узлаштиради, уавони дезинфекцилайди ва ионлаштиради, уни хушбуй моддалар билан бойитади ва фитонцидлар чицаради, цуёш радиацияси таъсирини чеклайди, тупроцни уаддан ташцари цизиб кетишдан уимоя цилади. Мацолада Тошкент Ботаника богига интродукция цилинган, Узекистон тупроц ицлим шароитига яхши мослашган ва шауарларни кукаламзорлаштиришга тавсия этилаётган юцори манзарали буталар уацида маълумот берилган.

Калит сузлар: Тошкент Ботаника боги, интродукция, вегетатив, генератив, фенология, вегетация.

ВЫСОКИЕ ЛАНДШАФТНЫЕ КУСТАРНИКИ, ИНТРЕНТИЗИРОВАННЫЕ В ТАШКЕНТСКОМ БОТАНИЧЕСКОМ САДУ И РЕКОМЕНДОВАННЫЕ ДЛЯ

ГОРОДСКОГО ЛАНДШАФТА Аннотация. Известно, что декоративные деревья и кустарники смягчают климат городов, регулируют температуру и влажность воздуха, очищают от пыли и поглощают вредные газовые соединения, обеззараживают и ионизируют воздух, обогащают его ароматическими веществами и выделяют фитонциды, ограничивают действие солнечной радиации, защищать почву от перегрева. В статье приведены сведения о интродуцированных в Ташкентском Ботаническом саду высокодекоративных кустарниках, которые хорошо адаптированы к почвенно-климатическим условиям Узбекистана и рекомендованы для озеленения городов.

Ключевые слова: Ташкентский Ботанический сад, интродукция, вегетативный, генеративный, фенология, вегетация.

HIGH LANDSCAPE BUSHES INTRODUCED TO TASHKENT BOTANICAL GARDEN AND RECOMMENDED FOR CITY LANDSCAPING Abstract. It is the fact that ornamental trees and shrubs soften the climate of cities, regulate the temperature and humidity of the air, purify dust and absorb harmful gas compounds, disinfect and ionize the air, enrich it with aromatic substances and release phytoncides, limit the effect of solar radiation, protect the soil from overheating. The article provides information about the highly ornamental shrubs introduced in the Tashkent Botanical Garden, which are well adapted to the soil and climatic conditions of Uzbekistan and are recommended for landscaping cities.

Keywords: Tashkent Botanical Garden, introduction, vegetative, generative, phenology, vegetation.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Сунгги йилларда ахоли пунктларини кукаламзорлаштириш, дарахт ва буталарни мухофаза килиш хамда яшил майдонларни кенгайтириш борасида тизимли чоралар курилмокда. ^имматбахо навли дарахт ва буталар кесилишига мораторий жорий килиниши, дарахт кесганлик холатлари учун жарима ва компенсациялар микдорининг оширилиши шулар жумласидандир.

Узбекистон Республикаси Президенти ва хукумат карорларида ахоли яшаш худудларини ободонлаштиришга алохида эътибор каратилмокда. Кукаламзорлаштиришда кулланиладиган манзарали дарахтлар ва буталар турларини кенгайтириш, улкамиз шароитларига мослаша оладиган нав ва шаклларини излаб топиш, илмий жихатдан асосланган технология буйича парваришлашни тадбик этиш - бугунги куннинг долзарб масалаларидан саналади. Шахарларда экишга мос булган, чидамли ва куп йиллик, кимматли манзарали дарахт ва бута турларини экишга алохида эътиборни каратмок лозим [1].

Узбекистон табиий географик шароитларининг хилма-хиллиги кукаламзорлаштириш ишлари учун манзарали буталарнинг хилма-хил турларини купайтириш имкониятини беради. Манзарали буталарнинг серсоя шох-шаббалари, кайтарилмас шаклдаги барглари, гуллари шахарлардаги парклар, аллеялар, бульварлар, сайилгохларга узгача чирой беради, юкори эстетик ландшафтларни юзага келтиради. Шахарда усувчи манзарали буталар хавони газлардан ва чангдан тозалаб мухитни санитар-гигиеник жихатдан тозалайди. Купгина турлари хавога учувчи моддалар-фитонцидларни ажратади, улар уз навбатида хаводаги зарарли ва касаллик келтирувчи бактерияларга кирон келтиради [2].

Дарахт ва буталар хавонинг намлик даражасини ошириб, инсон саломатлигига ижобий таъсир курсатади. Х,аво намлигининг 15% га ошиши, хароратнинг 3,50С гача пасайишини таъминлайди. Шахар ва кишлоклардаги кукаламзорлаштирилган майдонларни яратиш ва фойдаланишдаги агротехник талаблар ва парвариш килиш ишлари Узбекистоннинг турли табиий - иклим шароитларини хисобга олган холда бажаришни такозо этади. Айникса, дарахт ва бута турларини тугри танлаш мухим ахамиятга эга. Кукаламзорлаштиришда шаркий худудлар Тошкент вилояти (Бекободдан ташкари); Фаргона водийси, Самарканд ва Ургут туманлари тог олди минтакаларида энг куп дарахт турларидан фойдаланиш мумкин. Долган худудлар учун усимлик турларини танлашда уларнинг шурга чидамлилиги, иссик ва совукка чидамлилиги хамда сизот сувлари якин жойлашганлиги ва кургокчиликка чидамлилигини инобатга олиш лозим булади. Дарахт ва буталарнинг биологик ва экологик хусусиятлари, худудларнинг иклими ва тупрок шароитларига мос булиши лозим [1].

Маълумки кукаламзорлаштиришда манзарали буталар мухим ахамиятга эга. Шундай манзарали бута турларидан Вейгела (Weigela floribunda f"Bristol Ruby), дейция (Deutzia scabra f "Plena"), спирея (Spiraea), лавр баргли калина (Viburnum tinus f. Stricta), иргай (Cotoneaster) турлари, Сурия гибискуси Duc de Brabant формаси (Hibiscus syriacus f Duc de Brabant ), кор мевали бута (symphoricarpos x doorenbosii, ) кабилар хозирги вактда ландшафт дизайнида кенг кулланилмокда. Бу усимликлардан фойдаланиб барпо килинган яшил худудда ажойиб манзара намоён булади. Юкорида номлари келтирилиб утилган

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

манзарали буталар шахар мухитидаги нокулай тупрок ва об-хаво шароитларига, автомобиллардан чикаётган хар-хил газлар ва чанг тузонларга чидамли хисобланади. Янги экилган жойда тез кукариб, узининг юкори манзаралилик хусусиятларини намоён этади.

Буталарнинг гул намоён этиши асосий манзарали хусусияти хисобланади. Гуллариниг ранглари, улчамлари, шакллари, гуллаш муддатлари ва давомийлиги уларни танлашда асосий уринни эгаллайди. Уларни экишда каторга олиб ёки бошка манзарали бутасимонлар билан гурух куринишида куркам композицион манзара барпо килинади [3].

Тошкент Ботаника богига интродукция килинган ва тажриба натижаларига кура муваффакиятли деб топилган манзарали буталарни шахарларни ободонлаштириш ва кукаламзорлаштиришга тавсия этиш мумкин. Жумладан;

Вейгела (Weigela) - усимлиги Шилвидошлар оиласига мансуб манзарали гулловчи бута хисобланади. Вейгеланинг энг мухим хусусияти бу унинг бир йилда икки марта гуллашидир. Вейгела турлари Шаркий ва Жануби - Шаркий Осиёда таркалган, Ява оролида битта тури, Россияда Узок Шарк урмонларида 3 тури учрайди. Вейгела асосан новда каламчасидан купайтирилади, уругидан купайтирилганда кимматли биологик белгилари сакланмайди. Вейгела ландшафт дизайни ва кукаламзорлаштиришда якка ёки гурух холида экилади, бошка манзарали усимликлар билан композициялар яратишда фойдаланилади. Тошкент шахри шароитларида хушманзара гуллайди, газли-тутунли мухитга яхши мослашган.

Weigela florida f "Bristol Ruby" - куп гулловчи Вейгела "Bristol Ruby"формаси -чиройли гулловчи, барг тукувчи юкори манзарали бута. Шилвидошлар оиласига мансуб. Ватани Шаркий Осиё мамлакатлари. Буйи 3 метргача етади. ^уёшли ёки яримсоя жойларда яхши усади. Унумдор тупрокларда яхши усиб ривожланади. Барглари яшил, оддий барг, тухумсимон ёки эллиптик шаклда. Унча катта булмаган гуллари тук кизил рангда. Тошкент Ботаника боги шароитида бир йилда икки марта апрель - май ва август -сентябрь ойларида гуллайди. Гуллаш давомийлиги 25-30 кунни ташкил этади.

Viburnum tinus f. "Stricta" - Лавр баргли калина f. Stricta формаси. Adoxaceae оиласи вакили. Табиатда усиш майдони Урта ер денгизи. Буйи 3 м гача булган доим яшил, зич шохланган манзарали бута. Ёш новдалари жигарранг. Барглари тук яшил рангда, эллиптик шаклда, четлари киррали, устки томони ёркин яшил, пастки томони оч яшил рангда , томирланган. Гуллари пушти - ок, хушбуй, соябон шаклида. Мевалари кора - кук рангда, шарсимон ёки тухумсимон шаклда. ^ургокчиликка чидамли, хароратнинг -150C гача пасайишига чидайди. Ёругсевар, тупрок шароитига талабчан эмас. Шакл бериш ва кесишга чидамли. Х,атто киш фаслида хам баргларининг ёркин яшил ранги сакланиб колади.

Symphoricarpos x doorenbosii - кормевали Доренбоза. Ватани Шимолий Америка. Буйи 1,5 метргача етадиган барг тукувчи манзарали бута. ^уёшли ва яримсоя жойларда яхши усиб ривожланади. Совукка чидамли -25-340С га бардош бера олади. Кесиш ва шакл беришга чидамли. Барглари думалок шаклда, узунлиги 4-7 см гача, тук яшил рангда. Оч пушти рангдаги майда гуллари кузга ташланмайди. ^ишда хам сакланиб колувчи мевалари ажойиб манзара касб этади.

Deutzia scabra "Plena"

Дагал дейция "Р1епа"формаси - буйи 3 метргача етувчи барг тукувчи, йирик, юкори манзарали бута. Гортензиядошлар оиласи вакили. Барглари дагал, тухумсимон 3-8 см

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

атрофида, икки томони хам тук яшил рангда. Гуллари ок, оч пушти рангда куп каватли, кийгос гуллайди. Ернинг унумдорлигига талабчан эмас, куп парвариш талаб килмайди. ^ишки совуклар зарар еткизсада, тез тикланиш хусусиятига эга. Якка холда ва группалаб экишга тавсия этилади.

Hydrangea macrophylla - Йирик баргли гортензия. Ватани шаркий Осиё (Хитой, Япония) мамлакатлари. Барг тукувчи, буйи 1-1,5 метргача етувчи, тик усувчи, юкори манзарали яримбута. Бир йиллик новдалари яшил рангда, куп йиллик новдалари жигаррангда булади. ^уёшсевар лекин яримсоя жойда хам бемалол уса олади. Иссиксевар аммо тупрок намлигига талабчан. ^ургокчиликка чидамсиз. Ярим соя жойда яхши усади, бирок куёш яхши тушадиган томондагина кийгос гуллайди.

Hibiscus syriacus f "Duc de Brabant" - Сурия гибискуси "Due de Brabant" формаси. Гулхайридошлар оиласи вакили. Келиб чикиши Хитой, Корея ва Гарбий Осиё мамлакатлари. Буйи 2,5 метргача етувчи юкори манзарали бута. Ватанида август - сентябр ойларида, Тошкент шахри шароитида эса июль-август-сентябрь ойларида гуллайди. Гуллари йирик ок, пушти-бинафша ва бинафша рангларда. Унумдор тупрокларда яхши усиб ривожланади. Иссиксевар, шамолдан химояланган жойларни ёктиради.

Cotoneaster adpressus Bois - ётиб усувчи иргай. Табиатда Хитойнинг гарбий худудларида учрайди. Rosaceae оиласи вакили хисобланади. Доим яшил, паст буйли манзарали бута. Барглари майда тук яшил рангда. Гуллари ок ёки оч пушти рангда. Мевалари ёркин кизил рангда. ^иш фаслида хам ёркин рангдаги мевалари сакланиб колади. ^уёшли жойда яхши усиб ривожланади.

Cotoneaster horizontals Decne - горизонталь иргай. Ватани Хитой. Барглари майда, яшил рангда, куз фаслида бинафша рангга киради. Мевалари ёркин кизил рангда, шарсимон, диаметри 4-5мм. Сентябр ойида пишиб етилади, декабр ойигача шохларида сакланиб колади. Бу эса усимликни янада манзарадор килиб курсатади. ^ургокчиликка ва зарарли газларга чидамли.

Cotoneaster dammeri - Даммер иргайи Табиатда Хитойнинг Ганьсу, Гуйчжоу, Хубэй худудларининг тогли жойларида учрайди. Доим яшил, юкори манзарали бута. Буйи 2030см. Тошкент шахри шароитида эса 35-45см гача етди. Энига 1,5м гача етади. Баргларинг устки кисми тук яшил рангда, ялтирок. Барглари узунлиги 1-2 см, (тажриба майдонида 3 см гача), эни 0.7-2.2см. Мевалари ёркин кизил рангда, шарсимон шаклда, 6-7мм диаметрда. Мевалари бахор фаслигача сакланиб туради. Сентябр ойида пишиб етилади. Совукка чидамли (-230 С)

Spiraea japonica - Япон тобулгиси. Барг тукувчи, буйи 1 метргача етувчи манзарали бута. Барглари ланцетсимон, оч яшил рангда. Гуллари ёркин пушти ва малина рангида. Июн ойидан бошлаб сентябр ойигача гуллайди. Иккинчи марта хам гуллаши мумкин лекин доимий эмас. Ёругсевар, тупрокка талабчан эмас. Шахар шароитига чидамли. Якка холда ва гурухлаб экиш мумкин.

Spiraea prunifolia "Plena" - олхури баргли тобулги "Plena" формаси. Табиатда Шаркий Осиё (Хитой, Япония, Корея) да табиий холда усади. 1843-йилда маданийлаштирилган. Буйи 2 метр гача етадиган барг тукувчи манзарали бута. Барглари ланцетсимон шаклда, яшил рангда. Гуллари ок рангда, кават- каватли. Шахар шароитига чидамли, тез усувчи бута.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Physocarpus opulifolius f "Diabolo" - Калинабаргли пузыреплодник "Diabolo"

формаси. Ватани Шимолий Америка ва Шаркий Осиё мамлакатлари. Буйи 3 метрга етувчи, барг тукувчи манзарали бута. Барглари 3-5 тали панжасимон калина баргларига ухшайди. Ватанида ёз фаслининг бошида гуллайди. (Тажриба майдонида май ойида гуллашни бошлаган.) Гуллари ок ва пушти рангларда. Шохлари кенг таркалиб усади. Ёругсевар. Тез усувчи, зарарли газларга чидамли усимлик.

Юкоридаги манзарали усимликларни вегетатив йул билан купайтиришда турли биостимуляторлардан фойдаланилди. Улар орасидан энг самаралиси корневин (ИМК) стимулятори булди. Корневин билан ишлов берилган каламчаларда илдиз олиш курсаткичи 97% гача етди. Назорат (оддий сув) вариантида эса бу курсаткич анча паст яъни 47% ни ташкил этди.

Тажрибалар олиб борилган усимликларда вегетация даврини энг эрта бошловчи усимлик Spiraea prunifolia "Plena", вегетация даврини энг кеч бошловчи усимлик эса Symphoricarpos x doorenbosii усимлиги булди. Гуллаш давомийлиги энг узок давом этадиган усимликлар эса Hibiscus syriacus f "Duc de Brabant" ва Spiraea japonica усимликлари булди. Интродукция натижаларига кура тажриба олиб борилаётган усимликлар Н. И. Штонда (2016) методи буйича куйидагича балл туплади.

I-Тулик истикболли (91-100 балл) Cotoneaster dammeri-92 Cotoneaster horizontalis-97 Symphoricarpos x doorenbosii-97

II-истикболли (76-90) Spiraea prunifolia "Plena"-82 Spiraea japonica-87 Deutzia scabra "Plena"-87

Hibiscus syriacus f "Duc de Brabant"-87 Viburnum tinus f. "Stricta"-87 Physocarpus opulifolius f "Diabolo""-87 Weigela florida f "Bristol Ruby""-84 Cotoneaster adpressus-90

III-камрок истикболли (61-75) Hydrangea macrophylla -75

Олиб борилган тадкикот ишлари натижасига кура юкорида номлари келтирилган усимликлар Республикамиз иклим шароитларига тулик мослаша олганлиги, бу усимликларни Республикамизнинг шахдрларида етиштириш ва ушбу усимликлардан келгусида кукаламзорлаштириш ишларида кенг фойдаланиш мумкинлигини курсатади.

Манзарали бута кучатларини яхши усиши ва ривожланиши учун вегетация давомида тупрокка ишлов бериш, сугориш, угитлаш, буталарнинг шох-шаббасига шакл бериш, бегона усимликларни олиб ташлаш, зараркунанда ва касалликларга карши кураш тадбирларини уз вактида олиб бориш лозим булади.

REFERENCES

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

1. А. ^айимов Дж. Турок Ах,оли яшаш жойларини кукаламзорлаштириш. Тошкент - "Fan va texnologiya". 2012 йил. 3 - 13 - 14 бетлар.

2. А. Х. Сайфиев, Б. Мухаммадиев "Манзарали буталар ширалари ва уларга карши кураш чоралари". "Усимликларни зарарли организмлардан х,имоя килишда биологик усулнинг самарадорлигини ошириш муаммолари ва истикболлари", 7-8 май 2015 йил. Тошкент

3. Б. И. ^аландаров., Ж. У Арипов., М. М. ^аландаров. Республиканская научно-практическая конференция молодых учёных "Сохранение и устойчивое использование биоразнообразия лесных и плодовых пород" 21 мая 2010 года, г. Ташкент, Узбекистан. "Кукаламзорлаштиришда буталарнинг манзарали хусусиятлари". 67-бет

4. Х,амраева ДА., Темиров Э.Э. "Тошкент ботаника боги шароитида Hibiscus syriacus f. "Duc de brabant" (Malvaceae Juss.) ни вегетатив купайтириш. Хоразм Маъмун академияси Ахборотномаси. 2022, 2-сон 101-106 бет

5. Х,амраева Д.А., Темиров Э.Э. "Тошкент Ботаника боги шароитида Deutzia scabra f. "Plena" (Hydrangeaceae) ни вегетатив купайтириш". УзМУ журнали 2022 3/1/1 (табиий фанлар) 192196 бетН

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.