Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ХАНДАКЛАРДА ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРИДАН АПЕЛЬСИН НАВЛАРИНИ ЎСТИРИШ'

ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ХАНДАКЛАРДА ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРИДАН АПЕЛЬСИН НАВЛАРИНИ ЎСТИРИШ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

85
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўзбекистон / ҳудуд / ҳандалак / цитрус / ўсимлик / апельсин / ўстириш. / Uzbekistan / territory / handalak / citrus / plant / orange / cultivation.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ж. Б. Агзамходжаев

Мақолада Ўзбекистон ҳудудида апелсин ўсимликларининг кенг чуқурликларда этиштирилиши ҳақида маълумот берилган, шунингдек, истиқболли навлари тавсифланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Ж. Б. Агзамходжаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CULTIVATION OF ORANGE VARIETIES FROM CITRUS PLANTS IN TRENCHES IN THE TERRITORY OF UZBEKISTAN

In article given information about cuitivation of orange plants in wide trechs and also descriptived perspective varieties on the territory of Uzbekistan

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ХАНДАКЛАРДА ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРИДАН АПЕЛЬСИН НАВЛАРИНИ ЎСТИРИШ»

УЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ХАНДАКЛАРДА ЦИТРУС УСИМЛИКЛАРИДАН АПЕЛЬСИН НАВЛАРИНИ УСТИРИШ

Ж. Б. Агзамходжаев

Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадкикот институти катта илмий ходими

Маколада Узбекистон худудида апелсин усимликларининг кенг чукурликларда этиштирилиши хакида маълумот берилган, шунингдек, истикболли навлари тавсифланган.

Калит сузлар: Узбекистон, худуд, хандалак, цитрус, усимлик, апельсин, устириш.

CULTIVATION OF ORANGE VARIETIES FROM CITRUS PLANTS IN TRENCHES IN THE TERRITORY OF UZBEKISTAN

ABSTRACT

In article given information about cuitivation of orange plants in wide trechs and also descriptived perspective varieties on the territory of Uzbekistan.

Keywords: Uzbekistan, territory, handalak, citrus, plant, orange, cultivation.

Узбекистон Республикасининг тараккиёти хамда ахоли сонининг тобора ортиб бориши озик-овкат, хусусан меваларга ва ундан кайта ишлаб тайёрланган махсулотлар, уларнинг тури ва сифатига булган талаб ошиб бормокда. Бозорларимиздаги цитрус меваларни импорт килишни камайтириш учун ахоли томоркалари ва дехкон, фермер хужаликларида уларни етиштириш истикболли булиб унчалик куп маблаг талаб этмайди. Цитрус меваларни янги узилган ёки шарбат холда колаверса кайта ишланган махсулотлари бошка барча мевали экинлар орасида машхурлиги жихатидан биринчи уринда туради дейиш мумкин.

Ер юзида 90 га якин мамлакатларда цитрус усимликларнинг мевалари етиштирилади. Аникса субтропик ва тропик, экваторни икки тарафида 20-380 шимолий ва жанубий кенгликдаги минтакаларда улар куп устирилади.

Дунё буйича цитрус усимликлари саккиз милион гектардан ортик майдонда экилган булиб, асосан апельсинзорларни ташкил этади. IndexBox маълумотига кура

15-iyun,_2022_

26

ytadqq

апельсин махсулотини етиштириш 71367 минг тоннани ташкил этади. Апельсин меваларини етиштиришда пешкадам давлатлардан Бразилия (16413 минг тонна) Хиндистон (8992 минг тона), Хитой (8342 минг тонна), жахонда апельсин етиштириш улуши 45% ни ташкил этади. Италия 6%, Испания 5,2%, Мексика 4,8% ни ташкил этади.

Апельсин (Нидерландлар тилида sinaasappel, немис тилида apfelsint) -хитой олмаси- лотинчада (Citrus Senensis) булиб, келиб чикиши Хитой мамлакатидир. Апельсин (Citrus sinensis) куп йиллик доимий яшил мевали усимлик булиб иссикхона, хандак хамда хонаки манзарали усимлик сифатида устирилади. Устирилиш услубига караб буйи 2-12 метрга, баъзан 20 метргача етадиган дарахт; пакана (карлик) буйлик группасидаги апельсинларни буйи 2-5 метргача булади, шох-шаббаси юмалок ёки пирамидасимон, сербарг шохлари тик усади, барглари култигида купинча хар-хил узунликдаги тиканлари булади. Ёш новдалари ва барглари оч яшил рангда. Барглари йирик, калин, ялтирок, туксиз, тухумсимон шаклда, учи уткир, асоси юмалок, чети текис ёки юкориси майда тишчали булади. Гули икки жинсли, уртача йирик, гултожиси ок, барг култигидан чикади, якка-якка ёки кичик калконча шаклида. Чангдони 20-25 та. Айрим навларининг гулини чанги булмайди, масалан киндакли апельсинларда мевалари чангланмасдан ривожланади, (портенакарп) уруглари шакланмайди. Тугунчаси юмшок, кейинчалик тушиб кетадиган ингичка устунчаси бор. Меваси юмолок, ясси ёки овал шаклда, йирик-майда (хар хил катталикда) булади, айрим навлари мевасининг учида киндакча шаклидаги усиги бор. Пусти одатда силик , калин, аччик эмас, оч-тук сарик, жуда куп хушбуй мой безчалари булиб, улар пустининг буртиб чиккан жойлари остида жойлашган, этидан ажралиши кийин. Айрим навларида альбедо (мезокарпий) жуда калин булади. Меваси 10-13 булак паллаларга булинади. Эти тигиз, серсув, баъзан очсарик рангли, нордон ширин. Уриги понасимон -тухумсимон шаклда, ичи ок, муртаги куп булади. Айрим навлари уругсиз ёки кам уругли булади.

Апельсинни 300 га якин нави булиб, улар 3 та асосий гурухларга бирлаштирилади:

1. Оддий апельсин. Меваси йирик-майда (5Х5 см), эти оч сарик, аччик чучук, куп уругли. Серхосил: камдан-кам холда уругсиз навлар учрайди.

2. Киндакли (усикчали) апельсин мевасининг йириклиги (500-600 грамгача) билан ажралиб туради, одатда, уртача 200-250

грамм атрофида булади. Мевасининг учида сургичсимон усик

15-iyun,2022

ytadq^

булиб, унинг ичида бошлангич мева жойлашади, у баъзан пустидаги кичик тешик (киндак) оркали куриниб туради.

3. "Корольки" апельсинининг меваси етилганда эти ва суви тук кизил (кирмизи) рангга киради. Меваси уртача йирик, жуда сифатли, нихрятда мазали, уртача ва кеч муддатларда етилади.

Акдемик М.Мирзаев номидаги богдорчилик узумчилик ва виночилик илмий тадкикот иниститути марказий тажриба участкасининг иситилмайдиган кенг хандакларида 1985 йилда экилган апельсин усимликлари буйича илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда. Кенг иситилмайдиган хандак эни 6 метр, баландлиги 5 метр, ён тарафлари темир бетон, узунлиги 100 метр, устида темир карказ булиб, киш вактида полиэтилен плёнка билан ёпилади. Дарахтлар девордан 1 метр, катор ораси 2 метр, туплар ораси 3 метрдан, 3 катор килиб экилган. Апельсиннинг - Гамлин (назорат), Вашингтон Навел, Королёк грушевидный, Глоткокорий ва дурагай № 29221 навлари урганилмокда.

Апельсин навларини хандакларда парвариш килиб урганилганда, уртача куп йиллик фенологик фазаларини утиши куйидагича кузатилди:

Урганилаётган апельсин навлари ичида биринчи куртакларни очилиши Гамлин (назорат) ва Гладкакорый навларида 6 март куни, Вашингтон Навель навида ва №29221 гибрид навларида 9 март куни белгиланди. Урганилаётган апельсин навлар ичида биринчи булиб гунчалаш даврини 17 март Гамлин (назорат) ва №29221 навларида кузатилди, Гладкокорый навида 19 март, гунчалаш даврини кеч кузатилгани Вашингтон Навел ва Каралёк Грушавидний навларида 20-21 март куни аникланди. (жадвал-1).

Апельсин навларидан Гамлин (назорат) ва №29221 навларида 28 март куни гуллашни бошлади, Гладкокорый навида 1 апрель куни кузатилган булса Каралёк Грушавидний навида кечрок 30 апрель куни кузатилди. Апельсин навларида гуллашнинг тугаши апрель ойининг учинчи декадасида Гамлин навида 20 апрель куни кузатилди, гуллаш давомийлиги киска булиб 24 кундан 40 кунгачан давом этди.

Урганилаётган апельсин навларининг новдаларида иккита усув даври аникланди, биринчи даври 6 март Гамлин (назорат) навида, иккинчи усув даври 29 май куни Вашингтон Навель навида кузатилди. Иккинчи усув давомилиги 26-38 кунларни ташкил этди. Дарахтларда усган новдаларнинг узунлиги 39 см дан 62 см ни, новдалар сони 56 тадан 82 донани ташкил килди.

15-iyun,2022

Апельсин навларнда фенология фазаларннпнг утншн (уртача2010-2018 йй)

1-жадвал

Гуллаш « О е п 5 о и 6 га Ч п с = Ь (5 Е п в а (5 в п 1= 2 б нн Я и ь /1

JTi Нлв номп = и | ^ ¡1 СЗ 10 Е- 1 = =■ Э г: □ 5 а 5 я 1 5 С' ■= ч В С = 3 п Э О 10 и а щ £ 1 — ш ч В (Z п Щ С В | "Г- = | а Я п я о X g 1 В о. ez Ч я Й И о Н В о О & Щ П я п а о и

1 Газшнн 6Ш 17 Ш 28UII 30MV 33 3708 30W 154V3 62 74

2 Вшшнгто-н Навел 9 Ш 21 Ш 6\IV 8W 33 4222 29W 14VV3 39 67

3 Королек Грушевидный 8 Ш 20 Ш 30\ГУ 18W 19 7309 1MV 25W 60 74

4 Гладкоко-рын 6Ш 19 Ш i\rv 10VV 40 4321 25W lira 56 82

5 №29221 9 Ш 17 Ш 28UII 20MV 24 3221 30W 14га 43 56

Апельсин навларининг энг эрта мевасининг пиша бошлаши 3 октябрда Королек Грушевидный навида кузатилди, Гамлин (назорат) 3 ноябрда нави пиша бошлади, Гладкокорый ва № 29221 дурагай навларида хамадан кеч 30 ноябрда пишди. Пишиш давомийлиги навларда 21 кундан 41 кунни ташкил килди. Шунингдек апельсин навларининг хосилдорлиги хам урганилди. Урганилган навлар ичида мевалар сони санаб чикилганда Гамлин (назорат) навида уртача бир тупда 61 дона мева хосил булган булса, Гладкокорый навида эса уртача бир тупда 96 дона мева хосил берди. Шу билан бирга Вашингтон Навель навида уртача бир тупда 84 дона, Каралёк Грушавидний навида эса 72 дона хосил берганлиги аникланди. № 29221 дурагайида эса 68 донани ташкил этди. Меваларнинг йириклиги буйича урганилганда гамлин (назорат) навида 86 граммни ташкил этган булса Вашингтон Навель навида эса 103 граммни ташкил этди. Шунингдек Королек Грушевидный навида 99 граммни, Гладкокорый навида эса 97 граммни ташкил этди. № 29221 дурагайида эса 96 граммни ташкил этди. Хрсилдорлик Гамлин (назорат) навида уртача бир тупдан 5,2 кг ёки 86,6 ц/га ни ташкил этган булса, энг юкори хосилдорлик Гладкокорый навида уртача бир тупдан 9,3 кг ёки 153,6 ц/га ни ташкил этди. Шу билан бирга Королек Грушевидный навида уртача бир тупдан 7,1 кг ёки 117,6 ц/га ни, Вашингтон Навел навида уртача бир тупдан 8,6 кг ёки 142,7 ц/га ни ташкил этди. №

15-iyun,_2022_

29

29221 дурагайида эса уртача бир тупдан 6,5 кг ёки 107,7 ц/га ни ташкил этди (2-жадвал).

2-жадвал

Апельсин навларшшнг ^осплдорлнги [уртача 2010-2018 нн)

№ Навлар 1 1 И 11IH111 ДЯЕрИНИ бошщниши Тулик; пишиши - 53 к £ а я ь ]&: г & - <- — с. . - ^ = w Н к а. Ш к З^оснл

а « 1 1 В Е й & U ^ , _ яка. = Н ^ 5- J К. ^- Ъ КГ. туп Ц'Та.

1. Гамлнн 3VXI 24Ш 21 61 86 5,2 86,6

2 Вашингтон Навел 28Ш 25\Х1 28 84 103 8,6 142,7

3. Королек Грушевидный ЗХ 14Ш1 41 72 99 7,1 117,6

4. Гладкокорын 30X1 20'.Х11 21 96 97 9,3 153,6

5. №29221 30X1 24Ш1 25 68 96 6,5 107,7

Апельсин навларининг кискача таснифи.

Гамлин- нави хосилдор, меваси юкори сифатли. Апельсин Мейер навига пайванд килинган дарахтларнинг уртача баландлиги 2-2,5 метр. сербарг, барги уртача, Тук яшил, асоси думалок, учи ингичка чузик, уртача чузик, калин силлик ялтирок. Барг четлари уткир кирали. Меваси думалок, асоси шарсимон яси-япаски, тук сарик, кизгиш шарсимон. Данаги уртача 6-8 мм, бир текис думалок овалсимон кучсиз чузик, юкори кисми учли, паллалари юпка. Пусти этидан онсон ажралади, силлик, ялтирок, зич, икки кават. Эти тук сарик, сувли, мазаси чучук, енгил нордон ширин. Меваси ноябрь ойида пишади.

Вашингтон Навел- навининг тупи урта буйли, буйи 3-4 метрга етади, шох-шаббаси юмолок шаклда, баъзан кенг ёйилган, тикансиз булади. Шохларнинг бугим орилиги узун. Ёш новдалари оч яшил, бир оз тукли. Барглари уртача йирик, тук яшил рангда, ялтирок, чузик-овалсимон шаклда. Гули йирик, ок, жуда хушбуй булади. Меваси йирик, вазни 130-150 грамм, баъзилари 250-300 грамм ва ундан огир булади, деярли юмалок, учи томон бир оз ингичкалашган. Учи тумток, жуда кичик чукурча булиб жойлашиб етилмаган кушимча мевача билан тугайди, бу ушбу навнинг узига хос хусусиятидир. Киндиги (маркази) очик ёки пусти билан уралган. Пусти калин, юзаси гадир-будир, базан тук сарик-сарик ёки тук сарик кизгиш тусли, уртача серсув, баъзан курик ва дагал булади. Эфир мойи чикарадиган безчалар пустига ботиб кирган ёки пусти юзасида булади. Паллалари орасидаги парда уртача

15-iyun,_2022_

30

ytadq^

калинликда. Паллалар 9-13 та, утмас пона симон, йирик донадор оч ковок ранг сарик. Мевасининг 45-50 % дан шарбат чикади. Эти ачик чучук, ёкимли. Шираси таркибида 7,0-7,5 % шакар, 0,8-1,0 % турли кислаталар, 40-45 мг/ % С витамини бор. Меваларининг айримларидагина уруг булади. Купинча мевасининг эти курукрок, бу навнинг камчилиги хисобланади. Хрсилдорлиги (хар бир дарахтдан йилига) 5 килограммдан 24 килограммгача узгариб туради. Меваси ноябрь-декабрь ойларида пишади.

Королёк грушевидный- навининг дарахти кучсиз усувчи, сербарг шох-шаббаси гуж булиб усади. Барглари майда, овалсимон, тук яшил рангда, гули майда, хидли, апрелнинг охирида гуллайди. Экилгандан кейин 3-4 йили хосилга киради. Хосилдорлиги уртача, меваси жуда кеч декабрнинг уртасида ёки охирида пишади. Мевасининг уртача вазни 100-120 грамм, шакли юмалок, бир оз чузик ёки ноксимон, учи овал. Асоси хам овалсимон, баъзан чузик, бурмали булади. Пусти уртача калин, гадир будир, тук сарик ёки кизгиш. Эти кизил рангда, серсув, майин, 8-13 паллага онсон ажралади. Этини таъми аччик чучук, хушбуй, жуда мазали. Таркибида 5-6 % шакар, 1,3 % кислата, 52 мг/ % С витамини бор.

Глоткокорий-Кучсиз усувчи дарахт, шох-шаббаси ёйик булиб, навдалари тикансиз. Барглари уртача катталикда, думалок овалсимон шаклда, тук яшил рангда, барг бандида кичик канотчалари бор. Экилгандан 2-3 йилидан мева бера бошлайди. Мевалари уртача катталикда 110-140 гр, юмалок чузик шаклда. Жуда кичик чукурча жойлашган, блинар-блинмас етилмаган кушимча (киндак) мевача билан тугайди. Пусти силлик, ялтирок, тук сарик дарахтда турган сари кизгиш тусга киради. Эти сер шарбат, мазаси ширин -нордон. Кам уругли 3-6. Хар йили куп хосил беради. Меваси октябрь-ноябрь ойларида пишади.

Дурагай № 29221-дарахтининг буйи 1,5-2 м, сер барг, шох-шаббаси тарвакайлаб усади. Барглари уртача катталикда, думалок овальсимон шаклда, тук яшил рангда, барг бандида кичик канотчалари бор. Экилгандан кейин 3-4 йили мева бера бошлайди. Мевалари уртача катталикда 100-110 гр, юмалок шарсимон шаклда. Пусти салгина нотекис, тук сарик дарахтда турган сари кдзгиш тусга киради. Эти сер шарбат, мазаси ширин -нордон. Кам уругли 4-7. Хар йили куп хосил беради, меваси октябрь-ноябрь ойлари пишади.

15-iyun,2022

ytadq^

REFERENCES

1. Т.Э. Остонакулов, С.Х.Нарзиева, Б.Х.Гуломов. Мевачилик асослари. 2 .Буриев Х.Ч., ва бошкалар-мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хдсоблар ва фенологик кузатувлар методикаси. Услубий кулланма. Тошкент-2014 й.

3. Р.К.Ибрагимов, А.А.Алексеенко, О.И Алексеева «Выращивание цитрусовых в траншейной культуре» Ташкент-1981.

15-iyun,2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.