Научная статья на тему 'ЭРТАГИ ТАРВУЗ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНОЛОГИЯСИДА ГЕТЕРОЗИСЛИ ДУРАГАЙЛАРИНИНГ ЎРНИ'

ЭРТАГИ ТАРВУЗ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНОЛОГИЯСИДА ГЕТЕРОЗИСЛИ ДУРАГАЙЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
1013
129
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарвуз навлари ва дурагайлари / кўчатлар / плёнка ёпилмаси / ўсиш / маҳсулдорлик / шакар. / сорта и гибриды арбуза / рассады / пленочное укрытие / рост / продуктивность / сахаристость

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Ҳакимова М.Х., Остонақулов Т.Э., Умирова Д.М.

Мақолада плёнка ёпилмаси шароитида тарвуз навлари ва дурагайларининг ўсиши, ривожланиши, унумдорлиги, ҳосилдорлиги ва сифатини ўрганиш натижалари баён этилган. Монтана F1, Талисман F1, Долби F1 , Ҳоллар F1, Супер cримсон F1-бу юқори сифатли (159,6-196,4 ц/га) энг юқори ҳосил(7,0-7,6% шакар) гетерозис дурагайларда қайд этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье изложены результаты изучения роста, развития, продуктивности, урожайности и качества плодов сортов и гибридов арбуза в условиях пленочных укрытий. Выявлено, что наибольший ранний урожай (159,6-196,4 ц/га) с высокими качествам(сахаристостью 7,0-7,6%) отмечались у гетерозисных гибридов Montana F1, Talisman F1, Dolby F1, Hollar F1 , Super crimson F1.

Текст научной работы на тему «ЭРТАГИ ТАРВУЗ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНОЛОГИЯСИДА ГЕТЕРОЗИСЛИ ДУРАГАЙЛАРИНИНГ ЎРНИ»

УУК 635.61:631.52:631.51

Хдкимова М.Х., Остонакулов Т.Э., Умирова Д.М.

ЭРТАГИ ТАРВУЗ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНОЛОГИЯСИДА ГЕТЕРОЗИСЛИ

ДУРАГАЙЛАРИНИНГ УРНИ

Х,акимова М.Х. - б.ф.н., доцент (КарМИИ), Остонакулов Т.Э. - к/х.ф.д.,профессор, Умирова Д.М. -магистрант (Карши давлат университети)

В статье изложены результаты изучения роста, развития, продуктивности, урожайности и качества плодов сортов и гибридов арбуза в условиях пленочных укрытий. Выявлено, что наибольший ранний урожай (159,6-196,4 ц/га) с высокими качествам(сахаристостью 7,0-7,6%) отмечались у гетерозисных гибридов - Montana Fi, Talisman Fi, Dolby Fi, Hollar Fi, Super crimson Fi.

Ключевые слова: сорта и гибриды арбуза, рассады, пленочное укрытие, рост, продуктивность, сахаристость.

The article presents the results of studying the growth, development, productivity, yield and quality offruits of varieties and hybrids of watermelon in film shelters. It was revealed that the largest early yield (i59.6-i96.4 c/ha) with high qualities (sugar content 7.0-7.6%) was observed in heterotic hybrids - Montana Fi, Talisman Fi, Dolby Fi, Hollar Fi, Super crimson Fi.

Key words: varieties and hybrids of watermelon, seedlings, film shelter, growth, productivity, sugar content.

Республикамизда хар йили 60 минг гектардан зиёд майдонга полиз экинлари экилиб, шунинг 60-65% ини тарвуз эгаллайди. Тарвуз халкимизнинг асосий озик овкат махсулотларидан бири хисобланиб, унинг меваси эти ва ширасидан камконликни даволаш, яллигланишга карши ва ут суюклигини хайдовчи кучли, атеросклероз, моддалар алмашинуви бузилиши, жигар ва юрак-кон томир тузилиши касалликларини даволашда фойдаланилади. У одам организмини захарли моддалар ва шлаклардан тозалайди, холестерин ажралиб чикишига ёрдамлашади. Таркибида А, C, Е ва В гурух витаминлари, магний, кальций, фосфор, темир, натрий кабиларни, 5-13 фоизгача канд саклайди. Ундаги ликопин моддасининг мавжудлиги турли нурланишларга, жумладан ультрабинафша нурларига карши курашишда организмга ёрдам беради [2,5,6].

Республика Давлат реестрида тарвузнинг 53 та навлари, шунинг 16 таси махаллий, колганлари четдан келтирилган нав ва дурагайлардир. Улар асосан кечпишар ва уртапишар булиб, тезпишар навлардан - Мраморный-2159, Дехкон, Фермер, Узбекский 452 навлари мавжуд[4,7] .

Эртаги ва узлуксиз тарвуз хосили етиштиришда муайян тупрок-иклим шароитига мослашган, тезпишар, стресс омилларга чидамли, жадал хосил шакллантирадиган, сифатли ташилувчан, сакланувчан нав ва гетерозисли нав-дурагайларни танлашга, тупрокни мульчалаш, экинни кучатдан экиш, вактинча плёнка остида устириш, химояланган иссикхоналарда етиштириш каби агротехнология тадбирларини ишлаб чикишга куп жихатдан боглик.

Республикамиз жанубий Кашкадарё вилояти эртаги тарвуз етиштиришга ихтисослашган булиб, махсус ихтисослашган кластер ва фермер хужаликлари ташкил этилган, етарли тажрибага эгалиги билан ажралиб туради. Мазкур шароитда эртаги тарвуз етиштиришни купайтириш ва хосилдорлигини оширишда мосланувчан, жадал шаклланувчи, нокулай шароитларга, касаллик ва зараркунандаларга чидамли гетерозисли дурагайларни ажратиш, уларни устиришнинг махсус усуллари хамда агротехнологиясини ишлаб чикиш буйича изланишлар утказиш илмий ва амалий жихатдан мухим ахамият касб этади.

Шуни хисобга олиб, биз Чирокчи тумани Холмирза Муродов томорка хужалиги оч тусли буз тупроклари шароитида махсус дала тажрибаси утказдик.

Тажрибанинг максади - вилоятнинг шартли сугориладиган оч тусли буз тупроклари шароитида тарвуз тезпишар гетерозисли дурагай ва навларини плёнка остида устириб, усиши, ривожланиши, хосил туплаши, касаллик-зараркунандаларга чидамлилиги, умумий ва товар хосилдорлиги буйича бахолаб, истикболлиларини ажратиш хамда устириш агротехнологиясининг асосий элементлари-кучат тайёрлаш, экиш тартиби ва калинлигини ишлаб чикишдан иборат. Тажрибада тарвузнинг тезпишар Дехкон(^,2009), Фермер(UZ,2010) навлари, Dolby Fi (NL,2006), Hollar Fi (NL,2021), Red Star Fi (NL,2018), Talisman Fi (NL,2018), Montana Fi (NL,2019), Krimstar Fi (JP,2005), Oriji Fi (NL,2018) гетерозисли дурагайлари урганилди. Барча кузатиш,улчаш, хисоблаш ва тахлиллар умумкабул килинган услублар ва тавсиялар асосида олиб борилди[!,3].

Кучатлар махсус хандакларда (чукурлиги 0.8 м, кенглиги i.0- i.2 м узунлиги ихтиёрий) етиштирилди. Улар ичига i5-20 см калинликда гунг, устига 20 см калинликда тупрок солинди ва плёнка тортилиб, хар 10x10 см ораликда тешиб чикилди. Стаканчаларга (хажми 10х10см) 40% гунг+ 40% тупрок+20% биогумус ёки ёгоч кириндиси солиниб, яхшилаб сугорилди. Сунгра 4 февралда биттадан уруг ташланиб, 2 см калинликда чиринди солиниб, кумилди. Стаканчалар шундан сунг хандакларга жойлаштирилиб, устига симдан ёйлар ясалиб, плёнка билан ёпилди. Иссикликни саклаш учун икки каватли термос шаклида ёпилиб, ёритилиб, электр иситгичлар билан иситилиб турилди. Униб чикишгача харорат 22-230C, кечаси12-140С, униб чиккандан сунг 16-180C булди. Кучатхона (хандак) да кучатлар 2 марта, 1-марта 1-2 чинбарглик даврида 10 л сувга 13-15 кг азотли, 18-20 грамм фосфорли, 15-20 грамм калийли угитлар ёки NPK-18 лик кристалони 10 грамм солиниб, 33.5 м2 га сепилди. Орадан 10-12 кун утгач юкоридаги угитлар меъёридан 2 марта купрок кушилиб ёки NPK-20 лик кристалони 10 грамм 10 литр сувга аралаштирилиб, озиклантирилди.

1-жадвал

Плёнка остида тарвуз нав- дурагайлари устирилганда усиши, ривожланиши, хосилдорлиги, мева кантдорлиги ва кимматбахо белгилари (2020-2021 йиллар)

Т/р Нав, дурагай номи, келиб чикиши Вегетация даври, кун >ош поя узунлиги, см Ён шохлар сони, дона Бир тупдаги мевалар сони, дона Бир туп хосили, кг а - ,к и л р о д л и с о X Мева кантдорлиги, % Мухим хужалик- биологик белгилари

1. Дехкон (UZ,2009) 66 172 3.4 3.6 16.1 L 10.7 5.9 Тезпишар, ун шудринг ва бошка касалликларга чидамли, ташилувчан

2. Фермер (UZ,2010) 64 187 3.7 3.8 18.7 L30.9 6.4 Тезпишар, касалликларга чидамли, ташишга кулай

3. Dolby Fi NL,2006) 60 198 4.2 4.1 24.1 168.7 7.4 Тезпишар. Палаги бакувват, нокулай шароитларга мос-ланувчан. Меваси юмалок. Пусти силлик оч ва тук яшил чизикли. эти кизил, сувли, толасиз,

4. Super crimson Fi (DE,2013) 72 209 3.6 3.5 22.8 159.6 7.6 Уртатезпишар. Меваси юмалок, пусти яшил тук яшил чизикли. Эти оч кизил. Ун шудринг ва фузариозга чидамли. Ташилувчан ва сакланувчанлиги яхши.

5. Talisman Fi (NL,2018) 65 166 3,2 3.9 26.8 187.2 7.1 Тезпишар,хосилдор, касалликларга чидамли. Бакувват палакли. Меваси юмалок, бозорбоп. Мосланувчанлиги юкори. Кучат ва уругидан очик ва плёнка

6. Montana F1 (NL,2019) 68 173 3.9 4.2 28.1 196.4 7.3 Уртатезпишар. Палаги бакувват. Меваси юмалок, йирик. Эти оч кизил. Мосланувчан, ташилувчан, сакланувчан.

7. Krimcar F1 ( JP,2005) 64 198 3.1 4.3 20.6 144.2 6.7 Тезпишар касалликларга чидамли. Меваси юмалок. Пусти кора силлик, оч ва тук яшил чизикли. Эти кизил. Ташилувчанлиги яхши

Кучатлар далага утказишга 5-7 кун колганда плёнка кундузи очилиб , чиниктирилди. Шундан кейин ёши 30-40 кунлик 3-4 чинбаргли кучатлар плёнкалар остига 19

мартда 28°2+7 х 50см схемада экилди. Кучат утказишда хар бир уяга бир кошикдан аммофос

солиниб, экилиб, сугорилди.

Туннель урнатишда ёйсимон каркас учун диаметри 4мм, узунлиги 2.8м симлардан ёки тут шохларидан фойдаланилиб, учлари ерга 20-25 см киритилиб, оралиги 1.0-1.5 м булди. Ёйлар бир-бирига 1-3 катор килиб, шпагат ип билан богланди. Устига эни 2.8-3 м булган плёнка ёпилиб, четлари тупрок билан бостирилди. Плёнка учлари козикларга боглаб куйилди. Шундай килиб, туннель куришга бир гектарга 800-1000м плёнка, 1000-1200 кг сим, 200-220 та козик ва 20 кг шпагат ип талаб этилди.

Плёнка остида тарвуз нав ва дурагайлари устирилганда усиши, ривожланиши, хосилдорлиги, мева сифати буйича сезиларли фаркланди(1-жадвал).

Тарвуз Дехкон навида кучат утказилгандан пишишгача булган давр 66 кунни ташкил этиб, бош поя узунлиги 172 см, ён шохлари 3,4 дона, бир тупдаги мевалар 3,6 дона, бир туп хосили 16.1 кг, хосилдорлик эса гектаридан 110.7 центнерни ташкил килгани аникланди. Мевасининг кантдорлиги 5.9% булди.

Тарвуз Фермер навида эса бу курсаткичлар, тегишли равишда, 64 кун, 187 см, 3.7 дона, 3.8 дона, 18.7 кг, 130.9 центнер ва 6.4 % кайд этилиб, Дехкон навига нисбатан хосилдорлик 20.2 центнерга, кантдорлик 0.7 % га зиёд эканлиги кузатилди.

Урганилган тарвуз гетерозисли дурагайларининг кучат утказилгандан пишишгача булган даври 60 кундан (Dolby F1 ) 73 кунда (Oriji Fl)давом этди. Энг тезпишар булиб, Dolby F1, Hollari F1, Krimsar F1 дурагайлари хисобланди. Нисбатан кечпишар Oriji F1, Red star F1, Super crimson F1 дурагайлари булди.

Бош поя узунлиги урганилган навларда 172-187 см булган булса, гетерозисли дурагайларда 166-223 см, бир тупдаги мевалар сони 3,5 дан 4.9 донагача узгарди.

Энг кам хосилдорлик (110.7 ц/га) тарвуз Дехкон навида кузатилиб, бошка нав ва гетерозисли дурагайлар хосилдорлиги гектаридан 130.9 дан 196.4 центнергача узгарди.

Энг юкори (159.6-196.4 ц/га) ва сифатли (кантдорлиги (7.0-7.6%) хосил Montana F1, Talisman F1, Dolby F1, Hollar F1, Super crimson F1 дурагайларидан олинди.

Демак, тарвуз урганилган нав ва гетерозисли дурагайлари усиши, ривожланиши,махсулдорлик курсаткичлари, хосилдорлиги ва хосил сифати буйича кескин фаркланди. Энг юкори (159.6-196.4 ц/га) ва сифатли (кантдорлиги 7.0-7.6%) хосил Montana F1 Talisman F1, Dolby F1, Hollar F1, Super crimson F1 гетерозисли дурагайларидан кайд этилди.

АДАБИЁТЛАР

1. Азимов Б.Ж., Азимов Б.Б. Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар утказиш методикаси. Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2002 (2006). —Б .181 -185.

2. Абдолниёзов Б.О., Гулимов Г.С. Хоразм ковунлари. Урганч. 2008.-Б.65.

3. Белик В.Ф. Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве. Москва. 1992.-С. 320

4. Узбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок хужалик экинлари Давлат реестри. Тошкент. 2021-Б.103

5. Халимова М.У. ^овун ва тарвуз етиштириш. Тошкент. 2021. -Б. 87.

6. Остoнакyлoв ^Э^ев В.И.,ОДДoдирхyжаeв. Meва-сабзавoтчилик (Сабзавoтчилик). Tomкeнт. Наврyз. 2019. -Б. 552.

7. Веб сайтлар: http://reestr.gossort.com. http://www.agro.uz/uz/services/recommentations/8120/.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.