Научная статья на тему 'Такрорий экин сифатида кучатдан аччиц цалампир етиштириш технологияси'

Такрорий экин сифатида кучатдан аччиц цалампир етиштириш технологияси Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
355
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Life Sciences and Agriculture
Область наук
Ключевые слова
Такрорий экин / аччид далампир / томатдошлар / оила / ширин далампир / капсиацин / модда / витамин / хуштаъм / тропик / зиравор / усув даври / хосилдорлик / Replanting / hot peppers / tomatoes / family / bell pepper / capsaicin / substance / vitamins / spices / tropical / spices / ripening period / yield

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Вахобов Алишер, Хатамова Хамидахон Комилжоновна, Кимсанова Холидахон Аъзамовна

Ишлаб чидаришда, амалиётда, адабиётларда ва илмий мадолаларда аччид далампирдан такрорий экин сифатида яъни галладан бушаган майдонлар урнига экиб хосил олиш буйича маълумотлар учрамайди. Тажрибада келтирилган маълумотларга асосланиб дехдон ер эгалари, фермерлар такрорий экин сифатида дуйида берилган тавсиялардан фойдаланиши мумкин. Мадоладаги янгиликларни ишлаб чидаришга жорий дилиш ер ресурсларидан одилона ва самарали фойдаланиш билан бирга даромад манбаи булиб хисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Вахобов Алишер, Хатамова Хамидахон Комилжоновна, Кимсанова Холидахон Аъзамовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE TECHNOLOGY OF GERMINATING HOT PEPPERS FROM SEEDLING AS A SECONDARY CROP

In production, practice, literary and scientific articles there is no information on planting and gathering harvest in the fields freed from the main crop. Based on the experience, dehkan landowners and farmers can use the following recommendations as a secondary crop. Introduction of innovations in the article is a source of income, along with the rational and efficient use of land resources.

Текст научной работы на тему «Такрорий экин сифатида кучатдан аччиц цалампир етиштириш технологияси»

ТАКРОРИЙ ЭКИН СИФАТИДА КУЧАТДАН АЧЧИЦ ЦАЛАМПИР ЕТИШТИРИШ

ТЕХНОЛОГИЯСИ

Вахобов Алишер Хатамова Хамидахон Комилжоновна Кимсанова Холидахон Аъзамовна

Тошкент давлат аграр университеты Андижон филиали

Ишлаб чидаришда, амалиётда, адабиётларда ва илмий мадолаларда аччид далампирдан такрорий экин сифатида яъни галладан бушаган майдонлар урнига экиб хосил олиш буйича маълумотлар учрамайди.

Тажрибада келтирилган маълумотларга асосланиб дехдон ер эгалари, фермерлар такрорий экин сифатида дуйида берилган тавсиялардан фойдаланиши мумкин.

Мадоладаги янгиликларни ишлаб чидаришга жорий дилиш ер ресурсларидан одилона ва самарали фойдаланиш билан бирга даромад манбаи булиб хисобланади.

Калит сузлар: Такрорий экин, аччик; далампир, томатдошлар, оила, ширин далампир, капсиацин, модда, витамин, хуштаъм, тропик, зиравор,усув даври, хосилдорлик.

ТЕХНОЛОГИЯ ВЫРАЩИВАНИЯ ОСТРОГО ПЕРЦА ИЗ САЖЕНЦА В КАЧЕСТВЕ

ВТОРИЧНОЙ КУЛЬТУРЫ

В производстве, на практике, в литературных и научных статьях нет информации о насаждениии и уборке урожая на месте освобождённых от урожая земель.

Основываясь на опыте, дехканские землевладельцы и фермеры могут использовать следующие рекомендации в качестве вторичной культуры.

Внедрение инноваций в статье является источником дохода наряду с рациональным и эффективным использованием земельных ресурсов.

Ключевые слова. Вторичное насаждение, острый перец, помидоры, семья, сладкий перец, капсаицин, вещество, вытамины, специи, тропические специи, период созревания, урожайность.

THE TECHNOLOGY OF GERMINATING HOT PEPPERS FROM SEEDLING AS A SECONDARY

CROP

In production, practice, literary and scientific articles there is no information on planting and gathering harvest in the fields freed from the main crop.

Based on the experience, dehkan landowners and farmers can use the following recommendations as a secondary crop.

Introduction of innovations in the article is a source of income, along with the rational and efficient use of land resources.

Key words. Replanting, hot peppers, tomatoes, family, bell pepper, capsaicin, substance, vitamins, spices, tropical, spices, ripening period, yield.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10046

Аччид далампир томатдошлар (Solanaceae Capsicuum) оиласига мансуб булиб бир йиллик ва куп йиллик усимлик хисобланади. Аччид ва ширин далампирлар

таркибида аччик модда микдори билан фаркланади. Витаминларга бойлиги хушбуй таъмлиги буйича сабзавотлар ичида тенги йук х,исобланади.

Ушбу сабзавот экинини Ватани Марказий ва Жанубий Америка булиб, ер Шарининг или; ва тропик давлатларида зиравор экин сифатида устирилади. Бугунги кунда дунё буйича 44 млн гектар майдонда аччик; калампир экилиб, 68,3 миллион тонна хосил олинмокда. Уртача хосилдорлик 15-20 тоннани ташкил килади. Аччик калампирни 5 кг хул мевасидан 1 кг куру; калампир олиш мумкин.

Ушбу махсулотни асосий кисми Индонезия, Хитой ва Мексикада етиштирилади. Олинган махсулотнинг 90 фоизи кайта ишланиб, хушбуй хид берувчи (ароматизатор), парфюмерия, медицина йуналишида кенг микёсда ишлатилиб чет элларга экспорт килинмокда. Аччик калампир меваларини куклигида х,ам истеъмол килиш мумкин. Техник пишиб етилганда курук модда микдори 8,2, шакар-2,0 %, кислоталар-0,13% витаминлар С-64,5 мг ни ташкил килса, кизарганда ёки биологик пишиб етилганда юкоридаги курсаткичларни микдори купаяди. Бу усимликда инсон организми учун зарур булган турли хил витамин ва кислоталарга бойлиги сабабли табобатда ва медицинада кенг микёсда фойдаланилган.

Мустабид тузум даврида республикада пахта яккахокимлиги хукм сурган вактда бу сабзавот экинига деярли ах,амият берилмаганлиги боис, томоркаларда кичик -кичик майдонларда экилиб паст даражада хосил яратилган.

Республикамиз мустакилликка эришгандан кейин сабзавот экинларига булган кизикиш ортиб борди. Сабзавот экинлари каторида аччик калампирга х,ам алохдда эътибор берилди. Шунинг учун бу усимликни янги эртапишар хосилдор навлари ишлаб чикаришга тадбик килинди. Х,озирги кунда бу усимликдан илгор хужаликлар 22-25 тоннадан хосил кутармокдалар.

Хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири Республикамизда галладан бушаган майдонларга такрорий экин экиб бозорлардаги сабзавотларни ассартиментини тулдириб даромад манбаини купайтириш мух,им вазифалардан бири х,исобланади. Фермер хужаликлари ер эгалари олдига сабзавотлардан юкори ва сифатли хосил яратиб бозор расталарини сифатли ва арзон махсулотларга тулдириш биринчи галдаги вазифа х,исобланади. Бу эса бозорда ракобатни кучайтиради. Даромадни оширишга олиб келади.

Биз тажрибамизда галладан бушаган майдонлардан унумли фойдаланиш максадида Андижон тажриба станциясида аччик калампирни эртаги навларини кучатини етиштириб такрорий экин сифатида хосил яратишга харакат килдик. Тажриба 2018-2019 йилларда олиб борилди. Тажриба учун аччик калампирни мах,аллий навлари танлаб олинди. Бу навлар амалиётда бир неча йилдан буён ишлаб чикаришда экилиб келинмокда.

Марглон-330. Уртапишар 120-130 кун хосилдорлиги 13 тоннадан 15 тоннагача, тупи паст буйли, уртача баргланган меваси якка-якка булиб пастга эгилган чузик конуссимон усти силлик пишганда кизил ранга киради.

Саид. Узбекистон сабзавот полиз ва картошкачилик илмий тадкикот институтида яратилган. 2015 йилдан Давлат реестрига киритилган. Уртапшар усув даври 115-120 кун. Туп баландлиги 60-65 см, меваси конуссимон узунчок таъми ярим аччик хосили 22-26 тоннагача.

Бошокли донлардан бушаган майдонларга такрорий экин сифатида аччик калампирни Маргилон ва Саид навларини экиб хосил олишга харакат килдик. Тажриба олиб бориш учун кучат етиштириш максадида махсус хандаклар тайёрланади. Хандаклар чукурлиги 50-60 см, кенглиги 1,0-1,5 м, узунлиги 2 м. хисобида кучатхона тайёрланади. Махсус тайёрланган кучатхонага 20-25 см, калинликда чиримаган гунг, пахта чикиндиси, ёгоч кипиги солиниб яхшилаб намлаб аралаштирилади. Устига 20 -25 см. калинликда хайдалма катламдан тоза, бегона утлардан холи булган тупрок элаб

солинади. Аралашма таркиби 40 фоиз чириган гунг 20 фоиз ёгоч, шоли дипиги ва дисман думдан иборат. Тайёр булган хандаклар вадти-вадти билан намлаб турилади ва орадан 3-5 кун утгач уруг сепилади.

Бизнинг тажрибамиз такрорий экин сифатида хосил олиш булганлиги учун уруглар апрел ойининг 1-ун кунлигида сепилди. Сепилган уруглар усти 2-3 см далинликда чиринди билан ёпилди. Апрел ойининг бошида харорат муътадил булганлиги учун кучатхона усти холатдан келиб чидиб тунда плёнка билан ёпиб борилди. Кучатхонадаги тупрод 80-85% намликда ушлаб турилди. Сепилган уруглар 8 -10 кунда текис униб чидди. Униб чиддан нихолларни 4-5 чинбарг чидарганда I-озидлантириш утказилди. Озидлантириш суспензия холатида 10 л сувга 10-15 гр. аммиак селитираси, 20-25 гр. суперфосфат ва 12-15 гр. калий угитлари ишлатилди. 10 л. Эртима билан 3,0-3,5 м2 майдон озидлантирилди. 5-6 кун утказиб (пикровка) кучат оралиги 5-6 смга сийраклаштирилди. Кучатларни парвариш дилиш датор ораларини юмшатиш, сугориш каби агротехник тадбирлар утказиб берилди.

Кучатларни П-озидлантириш 10-12 кундан сунг амалга оширилди. Бунда I-озидлантиришда ишлатилган угит меъёри 1,5 марта купайтирилди.

Навбатдаги озидлантириш кучатларни тайёрланган далага олиб чидишдан бир хафта олдин утказилди.

Хандадлардаги кучатлар 10% шоналагунча парвариш давом эттирилди. Усимлик 60-65 кунлик булганда олдиндан тайёрланган майдонга олиб чидиб экилди.

Аччид далампирни алмашлаб экишдаги урнини хисобга олиб карамдан бушаган майдон талаб даражасида тайёрланди. Тупродни тайёрлаш вадтида 30 т. чириган гунг, фосфорни йиллик нормасини 50, калийни хам 50% берилди. Угитлардан азотни ва фосорни 25% и эгат олишда дулланилди. Угитлаш тупрод шароитидан келиб чидиб дуйидагича белгиланди: N120, Ploo, ^0

Кучатлар 10-июнда далага олиб чидиб экилди. Экиш олдидан олдиндан тайёрланган дала дондириб сугорилди. Экиш якунлангач шу куни сугориш ташкил дилинди

Фенологик кузатувлар тажриба давомида узлуксиз олиб борилди. Бунда пояни усиши, шохлар, гуллар сони, хосилга киришдан олдин поя узунлиги, мева сони, техник етилган мева ва теримлар хисобга олиниб провордида умумий хосилдорлик анидланди. Кузатув х,ар 10 кунда 10 дона усимликда олиб борилди. Тажриба - 2 вариант, 4-дайтариддан иборат.

Далампир етиштириш технологиясида сугоришга алохдда ах,амият бериш керак. Чунки, далампир намга талабчан булганлиги учун тупрод намлиги 75-80% булиши талаб этилади. Тупродда намлик етишмаса гуллари тугунчалари тукилиб кетади. Сизот сувлари чудур жойлашган тупродларда бу усимлик 12-14 мартагача сугорилади. Айнидса мевалар етилаётган даврда уни сувга булган талаби ортади. Озидлантириш юдорида курсатилгандек угит меъёрларига риоя дилган х,олда амалга оширилса мадсадга мувофид булади.

Жойлашувига алохдда ах,амият бердик ва 2 хил схемада экилган навларни бир -бири билан таддосладик.

Кейинги озидлантиришда усимлик ёппасига гуллаб мева хосил булганда угитлаш 200 кг. азотли угит хисобига амалга оширилади. угитлаш урталарида сув билан бирга шарбат одизиш ташкил этилса, тупроддаги намлик яхши садланади. Тупродда мавжуд булган минерал угитларни узлаштириш тезлашади. Усимлик бадувват усади, хосилдорлик ошади. Мева сифати яхшиланади. Далага экилган кучатларда хосил тугунчалари хосил булган кундан бошлаб мевалар 30-35 кунда техник етилади. Техник етилганда мевалар уртача йирикликда яшил рангда булиб, хушбуй хидга эга булади. Яшил мевасини истеъмол дилса булади.

TaKpopHH экнн CH$aTHga экн^ган aHHHK; K;a.naMnHp xocH^gop^HrH

№ HaB^ap Экнm cxeMacu ^a^ara экн^гaн KynaTHH 6yHH CM fflox^ap COHH (goHa) ry^^ap COHH (goHa) Xocu^ra KupumgaH o^guH non y3yH^uru CM MeBa COHH (goHa) TexHHK eTH^raHga MeBa COHH (goHa) numuö eTH^raHga MeBa COHH (goHa) YMyMHH xoCH^gop^HK T/ra

Caug 70x30-1 20 10-12 14-16 65 22-24 28 6-8 8

MapFH^OH-330 70x40-1 18 8-10 12-14 60 18-20 24 5-6 6

Life Sciences and Agriculture 2.1 - 2020

55

Жадвалда келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики ривожланиш фазаларида ишлаб чидариш узод йиллардан бери экиб келинаётган Маргилон-330 навига нисбатан Саид навини афзаллиги яддол намоён булди. Бу курсаткичлар жадвалда уз аксини топган. Тажрибамизда кузатилган 2 хил нав хосилдорлиги буйича фард борлигини асосий сабаби ишлаб чидаришга жорий дилинган амалиётда ядиндан экиб келинаётган Саид нави узини яхши томонларини курсатди.

Хамма экин турларида булганидек сабзавот экинларида х,ам экиш схемаси жуда мух,им. Экинларни жойлаштиришда усимликлар уртасидаги озидланиш майдони усимликларни бир текисда усиш ва ривожланишида катта ах,амиятга эга. Илмий жихатдан олиб дараганимизда фотосинтез, нафас олиш жараёнлари сувни дабул дилиш ва парлатиш сингари физиологик жараёнлар хосилдорликни оширишда асосий омил булиб х,исобланади. Шу боис Биз тажрибамизда кучатлар оралигини яъни экиш схемасини хосилдорликка таъсирини ургандик.

Жадвалдан куриниб турибдики, такрорий экин сифатида экилган далампир кучати 70х30 схемада экилганда кучатни морфологик куринишида ортидча шохлаш, баргларини авжидиши сингари холатлар кузатилмади. Бундай холатлар 70х40 схемада экилган Маргилон-330 навида яддол кузга ташланади. Демак, усимликларни сийраклаштириш жараёни асосий пояни усиб кетишига ён шохларини авжидишига, баргларни далинлашувига олиб келди. Бундай холат усимликни кечрод хосилга кириши ва умумий хосилни камайишига сабаб булди.

Куп йиллик тажрибаларни курсатишга х,ар дандай янги нав 4-5 йил узини имкониятини тула ишга солади. Кейинчалик навдаги бундай хусусиятлар пасайиб боради. Бундай холат х,амма навларга хос булиб, илмий адабиётларда ва амалиётда исботланган.

Тажрибадан хулоса шуки, аччид далампирни эрта бахордан махсус ажратилган майдонларга экиш урнига галладан бушаган майдонларга экиб хосил олиш мумкин. Бунинг учун дизидиш ва озгина куникма булса етарли. Мадолада ёритилган радамларга асосланиб аччид далампирдан яхшигина хосил яртишингиз ва мумайгина даромад олишга эришишингиз мумкин.

АДАБИЁТЛАР

1. Вахобов А. Автореферат на соискание учёной степени кандидата биологических наук Устойчивость радиомутантов хлобчатника и их ислодных форм к засолению. Ташкент. АНУЗССР, 1982 йил.

2. Вахобов А. ва бошдалар "Тупрод табиби" удув дулланма. Андижон "Хаёт" нашриёти 2012 йил.

3. Вахобов А. ва бошдалар Батат (ширин картошка]сининг янги яратилган "Хазина" нави уругчилигини ресурс тежамкор технология асосида ривожлантириш. Fао (бирлашган миллатлар ташкилотининг озид-овдат ва дишлод хужалик ташкилоти Андижон 2019 йил.

4. Уринбоев А., Вахобов А., ва бошдалар Узбекистан флорасини кенгайтириш ва тупродшунос-селекцияси мутахассисларни тайёрлаш давр талаби. Аграр сохани истидболли ривожлантиришда ресурс тежовчи инновацион технологиялардан самарали фойдаланиш мавзусидаги халдаро илмий-техник анжуман. Мадолалар туплами Андижон 2019 й. 256-259 бет.

5. Амирдулов Отабек Сайдуллаевич, Норов Илхом Чори Угли ТАКРОРИЙ МОШ ЭКИНИ ХОСИЛДОРЛИК КУРСАТКИЧИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА ЭКИШ УСУЛЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

6. Амирдулов Отабек Сайдуллаевич, Азизова Адиба ^осим ^изи ГАЛЛАДАН БУШАГАН МАЙДОНЛАРГА ТУРЛИ ЭКИШНИНГ ДУККАКЛИ МОШ ХОСИЛИ ЭЛЕМЕНТЛАРИ УЗГАРИШИГА ТАЪСИРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №2.

7. Абдуазимов Акбар Мухторович АРАЛАШ ЭКИНЛАРНИНГ АЛМАШЛАБ ЭКИШДАГИ УРНИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.