Научная статья на тему 'ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЗИРК ТУРЛАРИНИ ВЕГЕТАТИВ КЎПАЙТИРИШ'

ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЗИРК ТУРЛАРИНИ ВЕГЕТАТИВ КЎПАЙТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
57
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
зирк / ландшафт дизайни / манзарали буталар / вегетатив кўпайтириш / интродукция / стимулятор / каллюс / кетостин / гетероауксин / мезофил ўсимликлар. / barberry / landscape design / ornamental shrubs / vegetative reproduction / introduction / stimulant / callus / ketostin / heteroauxin / mesophilic plants.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Чоршанбиев Фарход Махматмуродович, Хайриддинов Хусниддин Жамолидин Ўғли

Мақолада Республикамизга интродукция қилинган қимматли манзарали ва доим зирк турлари Тунберг зирки (Berberis Thunbergi), Оддий зирк (Berberis vulgaris L.) ва Юлиана зирки (Berberis Juliana) яшил қаламчаларини илдиз олдиришда стимуляторларни қўллаш бўйича ўтказилган илмий тадқиқот ишларининг натижалари келтирилган. Тажрибаларда А-1 (0,05%эритмаси), кетостин (0,01% эритма) ва гетероа уксин 0,05% ли эритма) каби стимуляторлар синаб кўрилган. Юлиана зиркини А-1 стимуляторда 40%, кетостин стимуляторда (76%), гетероауксинда 100% илдиз олиш қайд этилган. Тунберг зиркида мос равишда 95%, 80%, 100% илдиз олган. Оддий зиркда 68%, 76% ва 100 % яшил қаламчалари илдиз олган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Чоршанбиев Фарход Махматмуродович, Хайриддинов Хусниддин Жамолидин Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VEGETATIVE PROPAGATION OF INTRODUCED SPECIES

The article presents the results of scientific research on the rooting of green cuttings of Thunberg barberry, Julian barberry and common barberry using growth stimulants introduced into the Republic as valuable ornamental and evergreen species of barberry. Growth stimulators A1 (0.05% solution), ketostin (0.01%) and heteroauxin (0.05%) were tested in experiments. In the variant of ovyt with growth stimulator A1, 40%, ketostin 76%, heteroauxine 100% of green cuttings of Juliana barberry took root. In the control (without stimulants, 44% of cuttings took root. In experiments with barberry, 95%, 80% and 100% of green cuttings were rooted, respectively, with barberry, 68%, 76% and 100% of green cuttings.

Текст научной работы на тему «ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЗИРК ТУРЛАРИНИ ВЕГЕТАТИВ КЎПАЙТИРИШ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

УУК 634.745

ИНТРОДУКЦИЯ ЦИЛИНГАН ЗИРК ТУРЛАРИНИ ВЕГЕТАТИВ КУПАЙТИРИШ

Чоршанбиев Фарход Махматмуродович

кишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Тошкент давлат аграр

университети, Тошкент. farkhodch@gmail.com Хайриддинов Хусниддин Жамолидин ^ли

ТошДАУ магистри https://doi.org/10.5281/zenodo.7211811 Аннотация. Мацолада Республикамизга интродукция цилинган цимматли манзарали ва доим зирк турлари Тунберг зирки (Berberis Thunbergi), Оддий зирк (Berberis vulgaris L.) ва Юлиана зирки (Berberis Juliana) яшил цаламчаларини илдиз олдиришда стимуляторларни цуллаш буйича утказилган илмий тадцицот ишларининг натижалари келтирилган.

Тажрибаларда А-1 (0,05%эритмаси), кетостин (0,01% эритма) ва гетероа уксин 0,05% ли эритма) каби стимуляторлар синаб курилган. Юлиана зиркини А-1 стимуляторда 40%, кетостин стимуляторда (76%), гетероауксинда 100% илдиз олиш цайд этилган. Тунберг зиркида мос равишда 95%, 80%, 100% илдиз олган. Оддий зиркда 68%, 76% ва 100 % яшил цаламчалари илдиз олган.

Калит сузлар: зирк, ландшафт дизайни, манзарали буталар, вегетатив купайтириш, интродукция, стимулятор, каллюс, кетостин, гетероауксин, мезофил усимликлар.

ВЕГЕТАТИВНОЕ РАЗМНОЖЕНИЕ ИНТРОДУЦЕНТОВ Аннотация. В статье приводится результаты научно-исследовательских работ по укоренению зеленых черенков барбариса Тунберга, барбариса Юлиана и барбариса обыкновенного с использованием стимуляторов роста, интродуцированные в Республику как ценные декоративные и вечнозеленые виды барбариса.

В опитах испытаны стимуляторы роста А1 (0,05 % ный раствор), кетостин (0,01%) и гетереауксин (0,05%). В варианте овыта с стимулятором роста А1 укоренились 40%, кетостин 76%, гетероауксине 100% зеленых черенков барбариса Юлианы. В контроле (без стимуляторов, укоренились 44% черенков.

В опытах с барбарисомТунберга укоренились соответственно 95%, 80% и 100% с барбарисом обыкновенного 68%, 76% и 100 % зеленых черенков.

Ключевые слова: барбарис, ландшафтный дизайн, декоративные кустарники, вегетативное размножение, интродукция, стимулятор, каллюс, кетостин, гетероауксин, мезофильные растения.

VEGETATIVE PROPAGATION OF INTRODUCED SPECIES Аbstract. The article presents the results of scientific research on the rooting of green cuttings of Thunberg barberry, Julian barberry and common barberry using growth stimulants introduced into the Republic as valuable ornamental and evergreen species of barberry.

Growth stimulators A1 (0.05% solution), ketostin (0.01%) andheteroauxin (0.05%) were tested in experiments. In the variant of ovyt with growth stimulator A1, 40%, ketostin 76%,

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

heteroauxine 100% of green cuttings of Juliana barberry took root. In the control (without stimulants, 44% of cuttings took root.

In experiments with barberry, 95%, 80% and 100% of green cuttings were rooted, respectively, with barberry, 68%, 76% and 100% of green cuttings.

Keywords: barberry, landscape design, ornamental shrubs, vegetative reproduction, introduction, stimulant, callus, ketostin, heteroauxin, mesophilic plants.

Кириш. Бугунги кунда ахоли яшаш жойларни кукаламзорлаштиришда асосий муаммолардан бири - кукаламзорлаштириш ишларини илмий асосда ташкил этишдир. Ландшафт дизайнининг асосий компоненти - бу доимяшил ва манзарали буталар хисобланади. Манзарали ва доимяшил буталарнинг кукаламзорлаштириш тизими ва ландшафт дизайнида ахамияти тобора ортмокда. Кукаламзорлаштириш учун, айниккса ландшафт дизайнида фойдаланиладиган манзарали дарахт-бута турлари ассортиментини бойитиш хам долзарб масала хисобланади.

Ландшафт дизайни учун тавсия этилаётган дарахт-бута турлари манзарали куринишга эга булиши билан бир пайтда шахарнинг тутунли-газли ва чангли мухитига биологик чидамли булиши хамда архитектуравий ва санитар-гигиеник талабларга хам жавоб бериши лозим.

Кейинги йилларда кукаламзорлаштириш тизимида манзарали ва доимяшил буталарга алохида эътибор берилмокда. Ушбу урганилаётган зирк буталарининг барчаси бизнинг шароитимизга интродукция килинган хисобланади.

Оддий зирк (Berberís vulgaris L.) бута усимлиги булиб, баландлиги 3 метргача, новда пустлоги жигарранг ёки кулранг-кунгир рангда, ёш шохлари ингичка. Куртаклари 37 мм узунликда, коби; билан копланган. Барглари тухумсимон, ланцетсимон, туксиз, калта барг бандли, устки кисми губорли яшил. Апрель ойида барг чикариш билан бир вактда гуллайди. Гуллари шингил куринишда, сари; рангда. Меваси тини; кизил рангда, 0,8-1,2 см. узунликда, уруглари жигарранг, ялтирок, 4-6 мм. узунликда, 1,8-3,0 мм. диаметрга эга жуда хушманзара бута. Сояга ва кургокчиликка чидамли, илдизидан бачкилайди.

1-расм.

Оддий зирк (Berberís vulgaris L.)

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Ёгочи тиник сарик булиб, куриганда кораяди, чиройли текстурага эга. Мевасидан турли ичимлик, мураббо ва конфет махсулотлари тайёрланади. Барглари ва меваси таркибида 6% га якин олма кислота ва С витамини бор.

У МДХ, нинг Европа кисми урта ва жанубидаги худудларда, ^рим ва Кавказда таркалган. Оддий зирк Узбекистонга манзарали усимлик сифатида интродукция килинган. Унинг айникса кизил рангли баргларига эга манзарали шакли кукаламзорлаштиришда кенг кулланилади.

Ландшафт курилишда кизил баргли зирк шакли (Berberís vulgaris f. atropurpurea) тротуар чеккаларига, паркларга, хиёбонларга экиш тавсия этилади. Шахарнинг газли-чангли мухитига чидамли. Манзарали богдорчилик учун яна куйидаги зиркнинг манзарали шакллари тавсия этилади:

-тук-кизил баргли шакли, бу шакл кизил баргли ва яккол кузга ташланувчи олтинсимон сарик гулли манзарали бута, йулаклар чеккасига экиш учун самаралидир.

Тунберг зирки (Berberís Thunbergii DC.) баландлиги 0,5-1 метрга етадиган баргини тукувчи энг манзарали зирк тури хисобланади. Бу зиркнинг ватани - Япония ва Хитойнинг тогли худудлари булиб, барглари майда (1-3 см), тухумсимон шаклда, яшил рангда. Гуллари биттадан ёки 2-5 тадан, ташки кисми кизгиш, ички кисми кизил, 8-12 кун давомида гуллайди. Резавор мевалари ялтирок, эллиптик шаклда 1 см узунликда, куз бошида пишиб етилади ва узок вакт бутада тукилмасдан сакланади.

Бута 5-6 йилдан бошлаб гуллайди, шахар шароитларида газли-тутунли ва чангли мухитга чидамли. Ёругсевар, тупрок унумдорлигига талабчан эмас. Шакл бериш максадида кесишга чидамли. Ушбу зирк зич жойлашган майда барглари ва горизонтал жойлашган шох-шаббасига эга. Зирк барглари кузда ёркин кизил рангга киради. Мевалари туплам холида манзарали куринишга эга, кизил рангли. Тунберг зиркининг куплаб селекцион манзарали навлари ва шакллари яратилган, айникса унинг пакана кизгиш баргли (B. Tunbergii var, atropurpurea) нави кукаламзорлаштиришда кенг кулланилади. Бундан ташкари бу зирк турининг Ауреа (Aurea), Коболд (Cobold), Грин Карпет (Green Carpet), Голден Ринг (Golden Ring), Ред Чиф (Red Chief), Пинк Куин (Pink Queen), Ред Рокет (Red Rocket), Корник (Kornik) каби манзарали навлари яратилган.

2-расм.

Тунберг зирки (Berberís Thunbergii DC.)

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Бу зирк тури ва унинг куплаб манзарали навлари ва шаклларидан жонли девор сифатида, тротуарларнинг чеккасига экиш ва бошка ландшафт композициялари яратишда самарали хисобланади, газон фонида солитер ёки гурух холида экишга тавсия этилади.

Юлиана зирки (Berberis Julianae C. K. Schneid) бу зирк тури доимяшил бута хисобланиб, баландлиги 2 метрга етади. Ватани - Марказий Хитойнинг 1000-1500 м денгиз сатхидан баландликдаги тоглар хисобланади. Ушбу доимяшил зирк тури йил буйи манзарали хисобланади, барглари ялтирок, мевалари тук-кукиш рангда. Барглари ланцетсимон шаклда дафна баргларига ухшаш, 4 см гача булган учталик тиканлари бор. Апрель-май ойларида гуллайди. Мевалари сентябрда пишиб етилади. Бу зирк тури жонли девор сифатида экишга самарали хисобланади, газон фонида якка ёки гурух холида экишга тавсия этилади.

3-расм.

Юлиана зирки (Berberis Julianae C.K. Schneid)

Ландшафт курилишда бу зирк тури тротуар чеккаларига, паркларга, хиёбонларга экиш тавсия этилади. Шахарнинг газли-чангли мухитига чидамли тур хисобланади [1] .

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикот объекти УзР ФА нинг Ботаника богига интродукция килинган (Berberis Thunbergi), (Berberis vulgaris L.) ва (Berberis Juliana) зирк турлари хисобланади. Манзарали гулловчи буталар кучатлари ГОСТ 26869-86 "Манзарали буталарнинг кучатлари"; ГОСТ 27610-88 "Доимяшил япрокбаргли дарахт ва буталарнинг кучатлари" стандартлари буйича экилади. Буталарнинг манзаравийлик хусусиятларини бахолаш Н.И.Штонда [5] "Оценка декоративности биоморфы кустарник" методикаси асосида утказилади.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси. Мавжуд илмий адабиётларда зирк турларини вегетатив купайтиришга оид илмий маълумотлар куп эмас.

О.Н. Виноградова [2] зиркни яшил каламчаларидан оддий парникларда купайтирса булади деб хисоблайди. Бунинг учун новдалар 10 ёшдан кичик булмаган оналик бутадан узунлиги 3-4 см килиб эрта тонгда киркиб олинади ва куйи кисми сувда ушланди. Барглар ярмига кесиб кискартирилади. ^аламчаларни илдиз олиш жараёнини ошириш максадида уларни гетероауксин 0,01% (100 мг/л) концентрациясида 3 соатдан 6 соатгача ушлаш яхши

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

натижа беришини таъкидлайди. ^аламчалар 20-25 кунда илдиз ола бошлайдилар суньий туман мавжуд парникларда доимяшил зирк турлари осонгина каламчалардан купайишини таъкидлайди. Бундан ташкари зирк турларини пархиш йули билан хам купайтирса булади, баъзан бутани булиш усули кулланилади.

К. Орифхонов [3] зиркни каламчалари пишган новдалардан (август-ноябрь) 30-40 см килиб тайёрлангандагина яхши натижа беришини таъкидлайди. ^аламчалар ноябр-декабр ойларида тайёрланиб, март ойигача траншияларда устига кум ташлаб сакланади. УзРФА Ботаника богида утказилган илмий-тадкикот ишларига асосланиб, зиркни пайвандлаш, тупини булиш ва илдиз бачкиларидан (1,5-2 см йугонликда ва 15-20 см узунлигида) купайтириш мумкин деб хисоблайди. Илдиз бачкилар 2-3 см тупрок юзасида колдирилади, колган кисми тупрокка кумилади. Зиркни пархиш усулида хам купайтириш мумкин, бунинг учун 15-20 смли траншея ковланиб, новдаси кумилади, келаси йил уларни она усимлик билан туташган жойи киркилади.

Зирк турларини вегетатив купайтириш имкониятларини урганиш буйича тадкикот ишлари УзРФА Ботаника богида ва Республика манзарали богдорчилик ва урмон хужалиги илмий ишлаб чикариш маркази туман хосил килувчи мосламали иссикхонада олиб борилди. Назорат варианти сифатида оддий сувда ушланган каламчалар экилди.

Кучатчилик амалиётида кенг кулланиладиган, каламчаларни илдиз олишини фаоллаштирувчи стимуляторлардан хосил килинган турли дозадаги эритмаларини каламчаларни илдиз олиш жараёнига таъсири урганилди. Тажрибаларда гетероауксиннинг 25 мг/л, 50 мг/л ва 100 мг/л концентрацияли эритмалари синаб курилди.

Ушбу стимулятор эритмаси 2 боскичда тайёрланди: дастлаб асосий эритма, шундан сунг зарур концентрациядаги ишчи эритмалар тайёрланди. Асосий эритма тайёрлаш учун 1 грамм стимулятор шиша идишда 50 мл 96 % спиртда эритиб олинди. Сунгра унга 1 литр дистилланган сув кушилди. Бунда 0,1 % ли 1 литр хажмида асосий эритма хосил булади.

Тажрибалар учун зарур ишчи эритмаларни хосил килиш учун асосий эритмадан 25, 50 ва 100 мл микдорида оддий ичимлик суви билан аралаштирилди. ^аламчалар экишдан аввал 10-12 соат ушбу ишчи эритмаларда ушлаб турилди ва сунгра илдиз олдириш учун махсус кумли субстратларга экилди.

1-жадвал

Туманлатнб сугорувчн иссикхонада ьпркнинг яшил каламчаларннн сдимулягорлар таъснрнда илдиз олншн

Юлиана зирки. (Berberis Juliana) Тумберг зирки. {Berberis Thunbergi) Оддий зирк (Berberis vulgaris),

Эритма номларн Эритма дозасн. % Экилган каламчалар сони, дона Илдиз олган каламчалар сони, дона Илднз олиш даража- си, % Илдиз узунли- ги. см Экилган каламчалар сони, дона Илднз олган каламчалар сони, дона Илдиз олиш дара- жаси, % Илдиз узун-лиги. см Экилган каламчалар сони, дона Илднз олган каламчалар сонн. дона Илдиз олиш дара- жаси, % Илдиз узун-лиги, см

Оддий CVB (назорат) 50 22 44 2-14 50 40 80 2-4 50 28 56 4-8

А-1 0,05 50 20 40 4-18 50 47 95 2,5 50 34 68 4-12

кетостин 0,01 50 38 76 3-15 50 40 80 1,5-4 50 38 76 6-16

гетероауксин 0,05 50 42 84 3-18 50 50 100 2-8 50 48 96 4-16

4-расм.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

3upK Ka.iaiviMa.iapHHH gacT.aSKH gaBpga yenrnH

^anaMHanap эpнтмara KenKypyH KyMH.ngH Ba TyHga Ko.ngHpH.ngH. ^anaMnagaH ah™, 6yTyH ycuM^HK x,ocu.n KH^um, HoBgaHH OHa ycuM.nHKga Gy.nraH gaBpuga HHFH.nraH n^acruK Mogga^ap Ba GapraapHH ^oTOCHHTeTHK ^aonuaTH OKuGaTuga HHFH.nraH 03hk Mogga^ap xucoGura cogHp Gy^agu. ^anaMnanap 15 cm ysynnuKga Kecunagu, энг KyMu KecHm энг KyMu KypTaKgaH 3-4 mm, roKopuru KecHm roKopu KypTaKgaH 2-3 mm Maco^aga aMa^ra omupu^agu. ^anaMnanapHH 3KHm cxeMacH 7x5cm. ^anaMnanap KyM^u cyGcrpaTra 7-10 cm nyKyp^HKga экн.пgн. TyMaH x,ocu.n KH^yBHH Moc.naMa.nH HecHKxoHacHga 3 Ta 3HpK Typ^apH -ogguM 3HpK, ro^HaHa 3upKH Ba TyHGepr 3upKHHHHr 15cm ^h KanaMnanapuHH H^gu3 o^gupum GyMuna Ta^puGa^ap yTKa3H^gu. Ha3opaT BapuaHT cu^araga ogguM cyB o.nHHgu.

Ta^puGa^apga A-1 (0,05% ^h эpнтмaсн), KeTocTHH (0,01.nu эpнтмaсн) Ba reTepoayKCHH (0,05% ^h эpнтмaсн) KaGu $ao.n CTHMy^aTop^apga CHHaG Kypu^gu. ro^uaHa 3upKHHHHr Ha3opaTga экн.пгaн 50 goHa Ka^aMnacuHHHr 24 Tacu H^gu3 o^gu (44%), A-1 CTHMy^aTopu 50 Ta Ka^aMnaHHHr 20 TacuHH H^gu3 o^umuHH TatMHH^agu (40%). KeTocTHH CTHMy^aTopu Gu^aH um^oB Gepu^raH Ka^aMna^apHHHr 50 TacugaH 38 Tacu H^gu3 o^gu (76%). Энг caMapa^H CTHMy^^Top reTepoayKCHH Gy^uG, y Gu^aH um^oB Gepu^raH Ka.naMna.nap 100% H.ngu3 o^umu Kysarangu. ^a.naMna.napHHHr Gapnacuga 3-8 cm .nu GupuHHH TapTuGgaru H.ngH3na.nap, 0,5-3 cm y3yH^HKgaru hkkhhhh TapTuGgaru H.ngu3 nonyKnapu naMgo Gy^gu.

TyHGepr 3upKugaH TaMepnaHraH Ka.naMna.napra CTHMy.nflTop.napHHHr Tatcupu x,aM caMapa^H Gy^gu. Ha3opaTgaru 50 Ta Ka^aMnaga 40 Tacuga H.ngu3 o.numu Kysamngu (80%). A-1 CTHMy^aTopu 50 TagaH 47 Ta Ka.naMnaHH (95%), KeTOKCHH 50 TagaH 40 Ta Ka.naMnaHH (80%) Ba reTepoayKCHH 50 TagaH 50 Ta Ka.naMnaHH H.ngu3 o^umuHH TatMHH.nagH(100%).

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

5-расм.

Илдиз олган зирк каламчаларининг 90 кунлик кучатлари

Оддий зиркдан тайёрланган каламчаларга стимуляторларнинг таъсири хам самарали булди. Назоратдаги 50 та каламчада 26 тасида илдиз олиши кузатилди (56%). А-1 стимулятори 50 тадан 34 та каламчани (68%), кетоксин 50 тадан 38 та каламчани (76%) ва гетероауксин 50 тадан 48 та каламчани илдиз олишини таъминлади(96%) Юлиана, Тунберг ва оддий зирк турлари мезофил усимликлар булганликлари сабабли сернам мухитга ижобий реакция килдилар ва илдиз олиш жараёнлари яхши кечди [4].

Хулосалар: Мавжуд илмий адабиётларни тахлил этиш шуни курсатдики, тадкикотларимизда манзарали зирк буталар интродукция объекти сифатида урганилган ва кукаламзорлаштиришга тавсия этилишига карамасдан улардан кенг микёсда фойдаланиш ханузгача суст кетмокда. Бунинг асосий сабаби, уларни кучатларини етиштириш агротехникасининг ишлаб чикилмаганлиги, уруг базасининг йуклиги, ахоли уртасида бу истикболли манзарали усимликлар хакида маълумотнинг чекланганлиги ва кучатларининг кимматлилиги ва етишмаслигидир. Шу сабабли Тошкент вохаси шароитида илк бор интродукция килинган зирк буталарини вегетатив купайтириш имкониятлари урганилди. Она коллекциясини яратиш тажрибаси бу усимликларни республикамизга кенг ёйилишига замин яратади. Манзарали ва доим яшил зирк турларини Республикамизни хамма худудларида кукаламзорлаштириш учун тавсия этилади.

REFERENCES

1. Бердиев Э.Т., Холмуротов М.З., Чоршанбиев Ф.М. Манзарали гулловчи буталарни

купайтириш буйича тавсиянома. Тошкент давлат аграр университети, ТошДАУ тахририят-нашриёт булими, Тошкент, 2019. -21 б.

2. Виноградова О.Н. Барбарис.-Москва, Лесная промышленность, 1988.87 с.

3. Орифхонов К. Зирк. -Тошкент, УзКП. МК нашриёти, 1971.-30 б.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

4. Чоршанбиев Ф.М. Зирк (монография) - Тошкент, «Навруз» нашриёти, 2018.-118 б.

5. Штонда Н.И., Ахмедова Х.Д., Халмурзаева А.И. Оценка декоративности биоморфы кустарник // Интродукция растений: достижения и перспективы: Материалы VI-республиканской научно-практической конференции. -Ташкент, 2013. -С. 188-191.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.