Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА “ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ – ДАВР ТАЛАБИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА “ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ – ДАВР ТАЛАБИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
3
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Носир Махмудов

Ўзбекистонда “Яшил” иқтисодиётни шакллантириш – давр талаби дастлабки янги иқтисодиёт модели ва усулларни ўрганиш, ўзбек иқтисодиётининг ундан фойдаланиш давридаги жараён ва тенденцияларни анализ қилишни маqsад қилган. Мақола "яшил" иқтисодиётнинг асосий концепциясини, ёғлик ва молиявий кенгайиш, атроф-муҳитни химоя қилиш, ва бошқа муаммоларни таҳлил қилишни ўз ичига олади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА “ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ – ДАВР ТАЛАБИ»

УЗБЕКИСТОНДА "ЯШИЛ" ЩТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ - ДАВР ТАЛАБИ

Носир Махмудов

ТДИУ, Макроиктисодий тахлил ва прогнозлаштириш кафедраси

профессори, и.ф.д. https://doi.org/10.5281/zenodo.11002714

Аннотация. Узбекистонда "Яшил" щтисодиётни шакллантириш - давр талаби дастлабки янги щтисодиёт модели ва усулларни урганиш, узбек щтисодиётининг ундан фойдаланиш давридаги жараён ва тенденцияларни анализ цилишни маqsад цилган. Мацола "яшил" ицтисодиётнинг асосий концепциясини, ёглик ва молиявий кенгайиш, атроф-мууитни химоя цилиш, ва бошца муаммоларни таулил цилишни уз ичига олади.

Инсониятнинг бугунги яшаш шароитида эришган ютуклари бир неча минг йиллар давомида шаклланди. Шу давр ичида инсон узининг акл-идроки билан, аклий мехнати билан яшаш даражасини яхшилаши учун огир мехнатни техника технологиялар зиммасига юклади, албатта, улар ихтиро килинди, яратилди ва амалда кенг кулланилмокда. Шунингдек, тобора купайиб бораётган инсонларнинг чексиз эхтиёжларини кодириш учун мавжуд ресусрлардан фойдаланиш хажми ва имкониятларини илмий-техник тараккиёт натижасида иктисодиётни ривожлантириб, уни кенгайтириб борди.

Албатта, бугунги тараккиёт талофатларсиз булмади. Ушбу ривожланиш даражаси, ихтиролару-кашфиётларнинг натижаси инсон ва табиат уртасидаги муносабатларни кай даражада узгартирди?

Инсон табиат билан яшайди, табиий ресурслар инсонни озиклантиради, кийинтиради, хаводан нафас олади, улардан самарали, меъёрида фойдаланиб яшаш даражасини, узок умр куришини таъминлайди. Табиатнинг ривожланиш конуни ва конуниятлари бор ва уларни инсон доим инобатга олиши лозим.

Инсоннинг хам яхши яшаши учун узининг конунлари ва конуниятлари мавжуд. Инсон ва табиат шу икки гурух конунлари, меъёрий хужжатлар асосида яшаш, фаолият курсатиши лозим. Рус олими, проф. М.Я.Лемешевни бу борада яхши, эътиборли фикри бор, яъни "Инсоният табиат конунлари асосида яшаши ва ривожланиши лозим. Агар инсон табиат конунларини инобатга олмаса, табиат инсонни жазолайди" деган эди. Бунга яккол мисол сифатида бугунги иклим узгаришларининг иктисодиётга таъсирини келтириш мумкин (1-жадвал).

1-жадвал

Глобал х,арорат кутарилиши прогноз сценарийлари ва уларнинг таъсирида

ЯИ] Мнинг йукотилиши1

2° С дан паст (Париж келишуви) 2° С дан юкори 2,6° С дан юкори 3,2° С дан юкори

Жахон (ЯИМ) - 4,2 % - 11,0 % - 13,9 % - 18,1 %

Шимолий Америка - 3,1 % - 6,9 % - 7,4 % - 9,5 %

Жанубий Америка - 4,1 % - 10,8 % - 13,0 % - 17,0 %

Европа - 2,8 % - 7,7 % - 8,0 % - 10,5 %

Я;ин шарк ва Африка - 4,7 % - 14,0 % - 21,5 % - 27,6 %

Осиё - 5,5 % - 14,9 % - 20,4 % - 26,5 %

1https://www.weforum.org/agenda/2021/06/impact-climate-change-global-

gdp/#:~:text=The%20largest%20impact%20of%20climate,the%20Swiss%20Re%20Institute%20wams.

Иклим узгаришларининг энг катта таъсири шундаки, агар глобал харорат 3,2° С кутарилса, 2050 йилга бориб бутун дунё иктисодиёти ЯИМнинг 18 фоизини йукотиши мумкин. Жумладан, мазкур прогноз сценарийлари буйича иклим узгаришининг таъсири Осиё мамлакатлари иктисодиёти учун энг огир кечиши мумкин. Яъни, энг яхши сценарийда ЯИМга 5,5 %, огир сценарийда эса 26,5 % таъсир курсатади.

Юкоридаги тахлиллар биргина глобал хдрорат кутарилиши буйича, энди табиатга инсониятнинг бошка хатти-харакатлари жумладан, атроф-мухитни ифлослантириш (чикинди ва иссикхона газлари чикариш), яшил дунёни йук килиш (урмонларни кесиш) каби экологик муаммоларни хам хисобга олсак, бунинг окибати огир булиши айни хакикатлигини тулик англашимиз мумкин.

Шу боисдан, бугунги кунда жахон хамжамияти томонидан юкоридаги салбий таъсирга эга "жигарранг" иктисодиётдан табиатнинг углерод ва бошка чикиндилар билан ифлосланишини камайтириш, энергия ва ресурслар самарадорлигини ошириш, биологик хилма-хиллик ва экотизим йуколишининг олдини олиш хамда инсон хаётининг баркарор фаровонлигини таъминлашга каратилган "яшил" иктисодиётга утишга амалий харакатлар бошланган.

Таъкидлаш жоизки, "яшил" иктисодиёт тушунчаси биринчи марта 1989 йил Буюк Британиялик эколог-иктисодчилар томонидан амалиётга киритилган.

1992 йилда Рио де Жанейрода БМТнинг атроф-мухит ва ривожланиш буйича конференциясида "XXI аср кун тартиби" кабул килинган. Ушбу хужжатда баркарор ривожланиш стратегияси доирасида "яшил" иктисодий сиёсат чоралари эълон килинди [5].

Президентимиз Ш.М.Мирзиёев хам "яшил" иктисодиётга утиш зарурлиги бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири эканлигини таъкидлайди. Хусусан, БМТ Бош Ассамблеясининг 76-сессиясидаги нутклари [4] "Европа иттифоки ва Марказий Осиё богликлиги: баркарор ривожланиш учун глобал дарвоза"даги нутклари; Орол буйи худудларини кукаламзорлаштириш гояси, айникса "Яшил макон" Президентимиз гоялари асосида шакллантирилган Дастури, шунингдек, селектор йигилишларида доимий равишда ушбу максадга алохида эътибор берилишини келтиришимиз мумкин.

Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Президентининг "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги фармони билан "Яшил иктисодиёт" технологияларини барча сохаларга фаол жорий этиш оркали 2026 йилга кадар иктисодиётнинг энергия самарадорлигини 20 фоизга ошириш ва хавога чикариладиган зарарли газлар хажмини 20 фоизга кискартириш белгилаб берилган [1]. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 11 сентябрдаги ПФ-158-сон Фармони билан тасдикланган «Узбекистон - 2030» Стратегияси кабул килинган булиб, мазкур стратегиянинг 51-максади "Яшил" иктисодиётга утиш, унинг асоси булган кайта тикланувчи энергиядан фойдаланиш курсаткичларини кескин ошириш" деб белгиланган [2]. Жумладан, кайта тикланувчи энергия манбаларини 25 минг МВт хамда жами истеъмолдаги улушини 40 фоизга етказиш хамда саноатда "яшил сертификат"лар бозорини ривожлантириш ва "экологик маркировкалаш" амалиётини жорий килиш алохида белгилаб берилган.

2022 йилнинг 2 декабрида Узбекистон Республикаси Президентининг "2030 йилгача Узбекистон Республикасини "яшил" иктисодиётга утишга каратилган ислохатлар самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-436-сонли карори кабул килинди [3]. Ушбу карорга асосан, 2030 йилгача Узбекистон Республикасида "яшил" иктисодиётга утиш ва "яшил" усишни таъминлаш дастури ишлаб чикилди. Унда белгиланишича иссикхона газларининг ялпи ички махсулот бирлигига нисбатан солиштирма ажратмаларини 2010 йилдаги даражадан 35 фоизга кискартириш; кайта тикланувчи энергия манбаларидан ишлаб чикариш кувватларини 15 ГВтга ошириш ва уларнинг улушини электр энергиясини ишлаб чикариш умумий хажмининг 30 фоизидан

купрогига етказиш; иктисодиётнинг барча тармокларида сувдан фойдаланиш самарадорлигини сезиларли даражада ошириш, 1 миллион гектаргача майдонда сув тежовчи сугориш технологиясини жорий этиш; йилига 200 миллион кучат экиш ва кучатларнинг умумий сонини 1 миллиарддан ошириш оркали шахарлардаги яшил майдонларни 30 фоиздан ортикрокка кенгайтириш каби бир неча унлаб аник вазифалар белгилаб берилди.

Юкоридаги вазифаларнинг амалий ижроси аллакачон бошлаб юборилган. Хусусан, Шавкат Мирзиёев 2023 йил 27 декабрь куни Узбекистоннинг Жиззах, Самарканд, Сурхондарё, Бухоро ва ^ашкадарё вилоятларида 5 та куёш ва 1 та шамол электр станциясини ишга тушириш ва тармокка улашга багишланган маросимда иштирок этиб, мазкур куёш ва шамол электр станцияларининг биринчи боскичи ишга туширилди. Уларнинг умумий куввати 2400 МВтни ташкил килади. Мазкур инвестиция лойихаларнинг хамкорлари "Masdar" (БАА), "China Energy Engineering Corporation" (Хитой), "China Energy International Group", "China Gezhouba Group" ва "SEPCO III, Dongfang Electric Corporation" компаниялари хисобланади [6].

Бир суз билан айтганда, экологик муаммоларнинг салбий таъсирини юмшатиш ва "яшил" иктисодиётга утиш Узбекистон учун хам давр талаби хисобланади.

Мамлакатимизнинг "яшил" иктисодиётга утиши ва экологик муаммоларни ечимини тезрок хал килиш учун биринчидан, энергоресурслардан, сувдан, ердан тежамкорлик билан самарали фойдаланиш; электроэнергия ишлаб чикаришга, чикиндиларни кайта ишлашга инвестиция киритиш асосида давлат, хусусий-шерикчилик ва хусусий корхоналарни ташкил килиш лозим булади.

Иккинчидан халкимизни экологик саводхонлигини, билимини, экологик дунё карашини янада кенгрок шакллантириш лозим. Аксарият холларда купчиликка экология хакида гапирилса уларга янгиликдек туюлади. Чунки хар бир инсон энг долзарб булган экологик холат ва унинг келажакдаги мохияти хакида етарли даражада ахборотга хамда билимга эга эмас. Америка кушма штатларида 1965 йилдан бошлаб мактаб ёшидан бошлаб болалар табиатга булган муносабат ва экологик муаммолар асосида тарбияланадилар.

Х,ар бир инсоннинг турмуш-тарзи, унинг соглом булиши ва узок умр куриши бевосита экологик холат билан боглик. Экология билан бевосита шугулланадиган мутасадди ташкилотлар бор, экологик сиёсий партия, депутатлар бор. 2021 йилда кутилмаганда мамлакатимизга майин чанг кириб келди, бу холат якин 60-70 йилда руй бермаган. Унинг асорати халигача мавжуд. Ушбу холат буйича чанг каердан келди, инсон соглиги учун нима килиш керак, эртанги холат канака булади каби халкимиз учун зарур саволларга мутасадди ташкилотларнинг ходимлари, мутахассислари томонидан етарли даражада жавоб ва курсатмалар берилмади, на телевиденияда, на матбуотда бутун Узбекистонни камраб олган холда бахо берилмади. Бу битта мисол холос, халкимизни билими, урганиши ва амал килиши керак булган экологик муаммолар бисёр. Фикримизча, ушбу масалани ечимини топиш учун инновацион ёндашув асосида билим беришнинг барча погоналаридан, яъни, мактабдан, олий таълим тизими фаолятидан хамда телевидения ва матбуотдан кенг фойдаланилса максадга мувофик булар эди.

Учинчидан, "яшил" иктисодиётга утиш кенг камровли, унглаб йуналишларга эга булган куп факторли мураккаб жараён. Атроф-мухитнинг экологик холати, альтернатив вариантларга эга булган электроэнергияни ишлаб чикариш, "яшил" транспорт, чикиндилар ва "яшил" технология, ер ва сувга булган инсонни муносабатлари шу йуналишлардадир. Яна шуни таъкидлаш жоизки, бу муаммолар хар бир худудда хар хиллиги хамда худудларнинг узига хос хусусиятлари алохида ёндашув талаб килади.

Бу сохада хориж тажрибаларини урганиб Узбекистонда куллаш зарур вазифалардан бири хисобланади. Буларнинг хаммаси инновацион ёндашувни илмий-тадкикот ишларини кенг йулга куйишни талаб килади.

Шу муносабат билан, Узбекистонда "яшил" иктисодиёт ва экология номи билан кенг салохиятга эга булган илмий-тадкикот институтини шакллантирилса максадга мувофик булар эди. Бу институт олий таълим муассасаларидаги мавжуд "экология" кафедралари билан хамкорликда илмий-тадкикот ишларини бажариш билан биргаликда экологик таргиботчилик асосида халкимизни экологик саводхонлигини ошириш вазифаларини уз ичига олган дастурлар асосида фаолият курсатиши лозим булади.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, 2022/2023 укув йилидан бошлаб Тошкент давлат иктисодиёт университети магистратурасида "Яшил иктисодиёт" укитилмокда. 2023 йилнинг май ойида "Тармоклар иктисодиёти" кафедраси негизида "Яшил" иктисодиёт ва баркарор бизнес кафедраси ташкил этилиб, 2023/2024 укув йилидан бошлаб "Иктисодиёт (яшил иктисодиёт)" бакалавриат таълим йуналиши очилиб, 52 нафар талаба укишга кабул килинди. Шунингдек, университетда "Яшил иктисодиёт ва тараккиёт" ижтимоий-иктисодий, сиёсий, илмий, оммабоп ойлик журнали ташкил этилди.

"Яшил" иктисодиёт, экологик муаммолар билан шугулланаётган мутасадди ташкилотлар томонидан мавжуд муаммолар буйича илмий семинарлар, тадбирлар утказилган булиши мумкин. Лекин мамлакатимиз микёсида ёки халкаро даражада илмий-анжуманлар утказилганлиги, олий таълим тизимидаги мутахассислар олимлар билан етарли даражада хдмкорликда фаолият курсатмаётганлиги куринмаяпти. Инсон соглиги экологик муаммолар билан бевосита богликлигини инобатга олиб, Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги хам ушбу фаолиятга бош-кош булиши лозим.

Туртинчидан, экологик муаммоларни ижобий хал килиш, шу соха мутахассислари, бошкарувчилари ва халкимиз билан биргаликда амалга оширилади. Демак, сувни таркибини бузмаслик, ундан тежаб фойдаланиш, "тоза" электроэнергия ишлаб чикариш ва ундан тежамкорлик асосида фойдаланиш, атроф-мухитни яхшилаш, ердан унумли фойдаланиш ва уни таркибини яхшилаш, чикиндиларга булган муносабатни тугри шакллантириш сиз билан бизга, яъни хар бир фукарога боглик. Демак, "яшил" иктисодиётга тезрок утиш учун, мавжуд экологик муаммоларни ечимини топиш учун иктисодий механизмини илмий ва амалий жихатдан каноатлантирилган холда тезрок куллаш лозим булади, яъни фойдаланиладиган ресурслар меъёри ва нархлари асосида имтиёзлар ва жарималар тизимини такомиллаштириб, кенг куламда амалда кулланилса максадга булар эди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 11 сентябрдаги "Узбекистон-2030" стратегияси тугрисида"ги ПФ-158-сон фармони.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 декабрдаги "2030 йилгача Узбекистон Республикасининг "яшил" иктисодиётга утишига каратилган ислохотлар самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-436-сон карори.

4. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 76-сессиясидаги нутклари. https://president.uz/uz/lists/view/4633

5. А.Нигматов ва бошк. Баркарор ривожланиш ва унинг тизимли индикаторлари. Монография. - Т.: "Spectrum Media Group", 2015. - 120 б.

6. https://president.uz/uz/lists/view/6953

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.