Научная статья на тему 'МОҚОБИЛ ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ ОРҚАЛИЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШЙЎЛЛАРИ'

МОҚОБИЛ ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ ОРҚАЛИЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
5
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
яшил иқтисодиёт / энергия / муқобил / саноат / консепция / декарбонизация / стратегия / Жаҳон / Осиё / ресурс / диверсификация / давлат / маркетинг / яшил энергия / технология / тармоқ / корхона.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Топилдиев С.Р, Абдуллаева М.К

Ушбу мақодада мамлакатимизда яшил иқтисодиётга ўтиш муаммолари ҳамда муқобил энергиядан фойдаланиш йўллари асосланган. Шу билан бирга Ўзбекистонда 2030 йилгача муқобил энергиядан фойдаланиш ва амалиётга жорий этишни тезлаштириш, энергия тежовчи замонавий технологиялари билан жиҳозлаш шу орқали энергия тежамкорлигига эришиш йўллари таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МОҚОБИЛ ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ ОРҚАЛИЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШЙЎЛЛАРИ»

МОЦОБИЛ ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ ОРЦАЛИЯШИЛ ЩТИСОДИЁТГА УТИШЙУЛЛАРИ хТопилдиев С.Р., 2Абдуллаева М.К.

1Тошкент давлат иктисодиёт университети "Фундаментал иктисодиёт" кафедраси профессори и.ф.д. (DSc) 2Тошкент давлат иктисодиёт университети "Фундаментал иктисодиёт" кафедраси доценти и.ф.н. https://doi.org/10.5281/zenodo.11003752

Аннотация. Ушбу мацодада мамлакатимизда яшил щтисодиётга утиш муаммолари цамда муцобил энергиядан фойдаланиш йуллари асосланган. Шу билан бирга Узбекистонда 2030 йилгача муцобил энергиядан фойдаланиш ва амалиётга жорий этишни тезлаштириш, энергия тежовчи замонавий технологиялари билан жиуозлаш шу орцали энергия тежамкорлигига эришиш йуллари таклиф этилган.

Калит суз: яшил ицтисодиёт, энергия, муцобил, саноат, консепция, декарбонизация, стратегия, Жа^он, Осиё, ресурс, диверсификация, давлат, маркетинг, яшил энергия, технология, тармоц, корхона.

Аннотация. Данная статья посвящена проблемам перехода к зеленой экономике в нашей стране и пути использования альтернативной энергетики. При этом были предложены вопросы ускорения использования и внедрения альтернативной энергетики в Узбекистане до 2030 года, оснащения его современными энергосберегающими технологиями, тем самым достигая энергоэффективности.

Ключевые слова: зеленая экономика, энергетика, альтернатива, промышленность, концепция, декарбонизация, стратегия, мировое хозяйства, Азия, ресурс, диверсификация, государство, маркетинг, зеленая энергия, технология, сеть, предприятие.

Abstract. This article focuses on the problems of transition to a green economy in Uzbekistan and ways to use alternative energy. At the same time, ways of accelerating the use and implementation of alternative energy in Uzbekistan until 2030, equipping it with modern energy-saving technologies, thereby achieving energy efficiency, were recommended.

Key words: green economy, energy, alternative, industry, concept, decarbonization, strategy, World, Asia, resource, diversification, state, marketing, green energy, technology, network, enterprise.

Мавзунинг долзарблиги. "Яшил усиш ва глобал максадлар учун хдмкорлик - 2030" (P4G) иккинчи халкаро саммити 2021 йил 30 майда Корея Республикасида булиб утди. Унда давлатимиз рах,бари: "Бугунги кунда она табиатнинг узи бизга йуллаётган огох,лик кунгирогига бепарво булмаслигимиз керак. Афсуски, иклим узгаришлари тобора кучайиб бормокда. Биз яшаётган Марказий Осиёда сунгги 30 йилда уртача йиллик хдрорат тахминан бир даражага кутарилди. Минтакамиздаги асосий дарёларнинг хдвзаси ва биологик хилма-хилликнинг кискариб бораётгани жиддий хавотир уйготмокда. Бугланиш даражасини оширадиган газлар ва атмосферанинг кенг микёсда ифлосланиши муаммоларни янада чукурлаштирмокда. Бугунги кунда "яшил тараккиёт" борасидаги максадларга эришиш учун мамлакатларнинг хдракатлари янада фаол ва самарали булиши кераклигига х,еч ким шубхд килмаяпти. Бошка чорамиз х,ам йук", деб таъкидлаб утдилар.

Шу билан бирга хозирги кунга кадар мамлакатимизда фойдаланилаётган электро трасфарматорларга 45-50 йиллар булганлигини х,исобга олсак электро трасфарматорлар хозирги замон талабларига жавоб бермайди. Ах,оли сонининг усиб бориши, яшил энергетикага булган талабни ортиши, режалаштирилмаган махаллаларга электро энергияни етказиб берилиши бунга асос булади.Яшил энергетикага утишда анашундай муаммоларни бартараф этиб замонвий технологиялар билан жих,озлаш зарур х,исобланади.

Муаммонинг мазмуни. Х,озирги кунда турли х,ил тармокларда ^ТЭ манбаларидан фойдаланишнинг самарадорлиги, уни техник ва технологик жихдтлари, энергия тежамкорлигига эришиш ва энергетика тизимининг иктисодий ривожлантиришга каратилган илмий асосланган тадкикотлар олиб бориш зарур. Бирок саноат корхоналарида ^ТЭдан фойдаланиш асосида ракобатдош устунликларни яратиш, саноатни яшил энергияга утказишнинг ташкилий-иктисодий механизмларини такомиллаштириш хдмда Узбекистон саноатида "Яшил энергия тизимини" ташкилий-иктисодий механизмларини яратиш буйича олиб борилган тадкикотларнинг мух,им йуналишлари х,исобланади.

Тадкикот услуби тавсифи.Тадкикот давомида назарий ва амалийурганиш, тизимли ёндашув, гурух,лаш, таккослама тах,лил, кузатув, статистик тах,лил, омилли тах,лил килиш усулларидан самарали фойдаланилган. Олиб борилган тадкикотлар асосида мамлакатда иклим узгариши таъсирини камайтириш ва унга мослашиш, «яшил» иктисодиётга утиш чораларини жадаллаштириш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, «яшил» инвестицияларни жалб килиш, экологик инкирознинг салбий таъсирини юмшатиш асосида умумлаштириш усуллари, мазкур усулларни куллаш афзалликлари, камчиликлари ва мазкур усуллардан фойдаланишни такомиллаштириш буйича тавсиялар шакллантирилган.

Натижа.Яшил иктисодиётга утиш муваффакиятини таъминлаш учун давлат сектори ва яшил молияни жалб килиш жуда мух,имдир. Иклим узгариши билан боглик муаммоли масалалар мамлакатда амалга оширилаётган ислох,отлар самарадорлигига, хусусан, иктисодий усиш ва камбагалликни кискартириш, экологик ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга узининг салбий таъсирини курсатади. Шундан келиб чикиб, ушбу йуналишда мамлакатда иклим узгариши таъсирини камайтириш ва унга мослашиш, «яшил» иктисодиётга утиш чораларини жадаллаштириш, «яшил» ва инклюзив иктисодий усиш моделини таргиб килишга катта эътибор каратилмокда.

Бу борада, мамлакатда «яшил» иктисодий усишни рагбатлантириш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, «яшил» инвестицияларни жалб килиш, экологик инкирознинг салбий таъсирини юмшатиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 октябрдаги П^-4477-сон карори билан 2019 — 2030 йиллар даврида Узбекистон Республикасининг «яшил» иктисодиётга

утиш стратегияси тасдикланган.

2020 йилда коронавирус (COVID-19) пандемияси туфайли юзага келган эпидемиологик вазият сабабли дунё мамлакатлари катори Узбекистон Республикасида х,ам ушбу Стратегияни жадал амалга ошириш имконияти чекланди.

Шу билан бир каторда, 2021 йил ноябрь ойида булиб утган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иклим узгариши буйича доиравий конвенциясининг 26-йигилишида (СОР26) Узбекистон Республикаси томонидан Париж битими доирасида 2030 йилга кадар ялпи ички мах,сулот бирлигида иссикхона газлари эмиссиясини 2010 йилги курсаткичларга нисбатан 35 фоиз камайтириш буйича кушимча мажбуриятни уз зиммасига олди.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси 2023 йилнинг май ойида 2030 йилга кадар метан эмиссиясини 2020 йилга нисбатан камида 30 фоизга камайтириш буйича мамлакатларнинг жамоавий максадга эришиши буйича глобал мажбурият тугрисидаги ташаббусга (Global Methane Pledge) кушилди.

Коронавирус пандемияси ва иклим узгариши туфайли юзага келаётган салбий х,олатларнинг сабоклари иктисодий усишни таъминлашда янада баркарор манбалар ва ёндашувларни кайта куриб чикиш, хусусан, мамлакатда «яшил» иктисодиёт ва «яшил» иктисодий усиш буйича стратегик максадлар ва чора-тадбирлар амалга оширилишини самарали ташкил этиш заруриятини курсатмокда.

Шу билан бирга Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 декабрдаги "2030 йилгача узбекистон республикасининг «яшил» иктисодиётга утишига каратилган ислох,отлар самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида" ги П^-436-сон ^арори кабул килинди.

2019-2030 йиллар даврида Узбекистон Республикасининг «яшил» иктисодиётга утиш стратегияси асосида «яшил» иктисодиётни ривожлантириш буйича курилаётган чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш, шунингдек, ушбу йуналишда давлат х,окимияти ва бошкаруви органларининг халкаро ташкилотлар билан узаро хдмкорликдаги мувофиклаштирилган саъй-хдракатларини таъминлаш Дастурни ишлаб чикиш заруриятини юзага келтирди.

2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш, Узбекистон Республикасининг «яшил» иктисодиётга утиш стратегияси доирасида «яшил» ва инклюзив иктисодий усишни таъминлаш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш, кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш хдмда иктисодиётнинг барча тармокларида ресурсларни тежашни янада кенгайтириш максадида:

-иссикхона газларининг ялпи ички мах,сулот бирлигига нисбатан солиштирма ажратмаларини 2010 йилдаги даражадан 35 фоизга кискартириш;

-кайта тикланувчи энергия манбаларининг ишлаб чикариш кувватини 15 ГВтга ошириш ва уларнинг улушини электр энергиясини ишлаб чикариш умумий хджмининг 30 фоизидан купрогига етказиш;

-саноат сохдсида энергия самарадорлигини камида 20 фоизга ошириш; -ялпи ички мах,сулот бирлигига тугри келадиган энергия сарфи хджмини, шу жумладан, кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш х,исобига 30 фоизга камайтириш;

-иктисодиётнинг барча тармокларида сувдан фойдаланиш самарадорлигини сезиларли даражада ошириш, 1 миллион гектаргача майдонда сув тежовчи сугориш технологиясини жорий этиш;

-йилига 200 миллион кучат экиш ва кучатларнинг умумий сонини 1 миллиарддан ошириш оркали шахдрлардаги яшил майдонларни 30 фоиздан ортикрокка кенгайтириш;

-республика урмон фонди захиралари курсаткичини 90 миллион куб метрдан ортикрокка етказиш;

-х,осил буладиган каттик маиший чикиндиларни кайта ишлаш даражасини 65 фоиздан ошириш;

-25 та корхона ва ташкилотда ишлаб чикарилган махсулотнинг энергия сигими курсаткичини 2026 йилга келиб 2022 йилга нисбатан 20 фоизга камайтиришга каратилган 2022-2026 йилларда иктисодиёт тармокларида ёкилги-энергетика ресурсларини тежаш кузда тутилган.

Узбекистон Республикасида «яшил» иктисодий усишни таъминлашда 6 та устувор йуналишда вазифаларини белгиланган:

1. Табиий ресурслардан баркарор ва самарали фойдаланиш;

2. Миллий иктисодиётнинг табиий офатлар ва иклим узгаришига нисбатан баркарорлигини мустахкамлаш;

3. Миллий иктисодиёт, хусусан, саноатнинг «яшил» ва кам углеродли ривожланишини таъминлаш;

4. Инновацияларни жорий этиш ва самарали «яшил» инвестицияларни жалб килиш;

5. Баркарор ва инклюзив «яшил» урбанизацияни ривожлантириш;

6. «Яшил» иктисодиётга утиш даврида катта таъсир остида булиши мумкин булган ахоли ва уларнинг яшаш жойларини куллаб-кувватлаш.

Ушбу устувор йуналишлар буйича вазифаларнинг самарали амалга оширилиши куйидаги йуналишлардаги тармоклараро чоралар билан бир каторда амалга ошириш лозим булади. Масалан:

«яшил» усиш буйича салохиятни ошириш ва инсон капиталини ривожлантириш;

«яшил» иктисодиётга утиш учун кулай сиёсий мухит яратиш, самарали институтларни жорий килиш;

ташки ва ички «яшил» молиялаштириш окимларини купайтириш.

Инновацияларни жорий этиш ва самарали «яшил» инвестицияларни жалб килишнингустувор йуналишлари куйдагилардан иборат.

а) «яшил» инвестициялар концепциясини интеграциялаш — мамлакатда режалаштирилган барча инвестиция лойихалари учун «яшил» мезонларни ишлаб чикиш ва жорий этиш;

б) саноат корхоналари инфратузилмасини модернизациялаш — мавжуд янги технологиялар ва стандартларнинг интеграцияси оркали саноат, курилиш, кишлок хужалиги ва иктисодиётнинг бошка тармокларидаги саноат корхоналарининг инфратузилмаси баркарорлигини таъминла.

в) хусусий секторнинг миллий иктисодиётдаги иштирокини ошириш, давлат ва хусусий сектор уртасидаги мулокотни мустахкамлаш.

г) давлат харидларининг шаффоф ва ракобатбардош тартибини ва корпоратив бошкарув тизимини такомиллаштиришни куллаб-кувватлаш.

д) электрон хукумат ва давлат бошкаруви салохиятини мустахкамлаш, электрон хукумат тизимини АКТ инфратузилмаси ва тегишли тизимлар билан таъминлаш, давлат бошкаруви органларининг инновациялар ва инвестициялар буйича салохиятини кучайтириш хамда давлат хизматлари ва жараёнларини ракамлаштиришни куллаб-кувватлаш.

Саноат тармокларида «яшил» иктисодиётга утиш ва энергия тежамкорлигини таъминлаш концепсияси тасдикланди. 2030 йилгача Узбекистон Республикасида «яшил» иктисодиётга утиш ва «яшил» усишни таъминлаш буйича максадли курсаткичлар асосида

кайта тикланувчи энергия манбаларининг электр энергиясини ишлаб чикариш умумий хажмидаги улушини кенгайтириш йуналишлари куриб чикилган (1-жадвал).

1- жадвал

2030 йилгача Узбекистон Республикасида «яшил» иктисодиётга утиш ва «яшил» усишни таъминлаш буйича максадли курсаткичлар1

Т/р Курсаткичлар Улчов бирлиги 2024 йил 2026 йил 2028 йил 2030 йил

1. Ялпи ички махсулот бирлигига тугри келадиган энергия хажмини камайтириш (2021 йилга нисбатан) % 14,0 22,0 27,0 30,0

2. Саноатда электр энергияси истеъмоли, умумий истеъмолдаги улуши % 25,0 23,0 21,0 20,0

3. ^айта тикланувчи энергия манбаларининг электр энергиясини ишлаб чикариш умумий хджмидаги улушини кенгайтириш (гидроэнергетика билан бирга) % 9,0 24,3 29,0 30,5

кВт/с 8,6 25,0 34,0 40,7

4. Кичик кувватли куёш фотоэлектр станцияларини куриш МВт 150,0 400,0 800,0 1500,0

5. Яхшиланган ичимлик сув манбаларидан фойдаланиш имкониятига эга ахоли, жами ахоли сонига нисбатан % 80,93 87,12 88,5 90,0

6. Урмон фонди худудларида дарахт ва буталар захираларини купайтириш 3 млн.м3 68,1 77,0 85,5 92,3

7. «Яшил макон» лойихаси доирасида шахарлардаги яшил майдонларни кенгайтириш (ауоли пунктининг умумий майдонига нисбатан) % 12,4 15,8 23,8 30,0

8. Х,осил буладиган каттик маиший чикиндиларни кайта ишлаш даражаси % 40,0 50,0 60,0 65,0

Сунгги йилларда иктисодиёт тармоклари ва ижтимоий сохада энергия ресурсларига булган талабнинг ортиб бориши энергия ресурсларидан самарали ва тежамкорлик билан фойдаланишни такозо этмокда.

Хулоса. Юкоридагилардан келиб чикиб хулоса киладиган булсак иктисодиёт тармокларининг йирик энергия сарфловчи корхоналарида энергия самарадорлигини ошириш ва ёкилги-энергетика ресурсларини тежаш буйича такомиллаштирилган чора-тадбирлар ишлаб чикиш зарур.

Шу билан бирга, 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясини «Инсон кадрини улуглаш ва фаол махалла йили»да амалга оширишда саноат

1Жадвал Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 декабрдаги "2030 йилгача узбекистон республикасининг «яшил» иктисодиётга утишига каратилган ислохотлар самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида" ги ПК^-436-сон Карори асосида тузилган.

тармокларидаги йyкотишларни камайтириш ва ресyрсларни ишлатиш самарадорлигини ошириш бyйича куйидаги вазифаларни бажариш лозим.

Фикримизча 2030 йилгача «яшил» иктисодиётга Утиш ва «яшил» Усишни таъминлаш натижасида саноат тармокларида 3,9 млрд метр ку6 табиий газ, 4 млрд кБт/соат электр энергияси ва 21 минг тонна нефть махсулотларини тежаш оркали энергия сетимини 20 фоизга камайтириш;

бино ва иншоотларда энергия самарадорлигини 30 фоизга ошириш; хар бир тармок кесимида ресурсларни ишлатиш самарадорлигини ошириш ва энергия тежамкорлиги дастурларини ишлаб чикиш;

чикиндисиз ишлаб чикариш технологияларини раFбатлантириш механизмларини жорий этиш;

Иктисодиёт тармоклари ва фаолият турлари буйича иктисодиётнинг энергия сарфи (энергия сетими) 2026 йилга бориб 22 фоизга камайтиришга эришиш;

^айта тикланувчи энергия манбаларининг электр энергиясини ишлаб чикариш умумий хажмидаги улушини кенгайтиришни 40,7 ^т/с га етказиш;

«Яшил макон» лойихаси доирасида шахарлардаги яшил майдонларни кенгайтиришни 30 фоизга етказишмаксадга мувофик булади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 декабрдаги "2030 йилгача узбекистон республикасининг «яшил» иктисодиётга утишига каратилган ислохотлар самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тyFрисида" ги П^-43б-сон ^арори.

2. Can S'ener S. E, Sharp J. L, Anctil A., "Factors impacting diverging paths of renewable energy: A review," Renew. Sustain. Energy Rev., vol. 81, no. October 2016, pp. 2335-2342, 201S.

3. García-Olivares, J. Solé, Osychenko.O, ''Transportation in a 100% renewable energy system," Energy Convers. Manag., vol. 15S, no. August 2017, pp. 2бб-285, 201S.

4. Deshmukh M. K. G. et al. Renewable energy in the 21st century: A review //Materials Today: Proceedings. - 2021.

5. Подковальников C.B., Поломошина M.A. Интеграция возобновляемых источников энергии в систему электроснабжения промышленного предприятия // Bестник ИрГТУ. 2018. №11 (142). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/integratsiya-vozobnovlyaemyh-istochnikov-energii-v-sistemu-elektrosnabzheniya-promyshlennogo-predpriyatiya (дата обращения: 17.02.2023.

6. Bахабов A.B., Хажибакиев Ш.Х., Тошматов ША. Жахонда "яшил иктисодиёт"ни ривожлантириш моделлари ва уни Узбекистонда амалга ошириш хусусиятлари: монография. /и.ф.д., проф. A.B. Bахабовнинг умумий тахрири остида -Тошкент: "Университет", 2020. -278 б.

7. Шодмонов Ш.Ш., Aбдyллаева М.К. Саноат корхоналарида энергия сарфини камайтиришнинг асосий жихатлари. (2019). https://tsue.scienceweb.uz/index.php/archive/article/view/5S7.

S. Фахриддинова Ф.З. Режапов Х. Тикланадиган энергия истеъмолининг холати ва ривожланиш истикболлари // Science and Education. 2022. №7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.