Научная статья на тему 'ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА ЭКОЛОГИК БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ'

ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА ЭКОЛОГИК БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Тайлақов Абдуразоқ Абилович

Экологик барқарор ривожланишда шаҳар экологиясини яхшилаш, биринчи навбатда ҳар бир маҳалла ва ҳудудларни “Яшил макон”га айлантириш, яъни ҳудудга мос ҳар хил декоратив, манзарали дарахтларни кўпайтириш, иккинчидан шаҳар ҳудудида тўпланиб қоладиган чиқиндиларни ўз вақтида чиқиндихоналарга олиб бориб жойлаштириш тадбирларини амалга ошириш муҳим ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по социальной и экономической географии , автор научной работы — Тайлақов Абдуразоқ Абилович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА ЭКОЛОГИК БАРҚАРОР ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ»

ЯШИЛ ЩТИСОДИЁТГА УТИШДА ЭКОЛОГИК БАРЦАРОР ЩТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ

Тайлаков Абдуразок Абилович - Жиззах политехника институти "Экология ва атро мух,ит мух,офазаси" кафедраси доц.в.б., эркин тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.1100373 7

Аннотация. Экологик барцарор ривожланишда ша^ар экологиясини яхшилаш, биринчи навбатда %ар бир ма^алла ва цудудларни "Яшил макон"га айлантириш, яъни уудудга мос %ар хил декоратив, манзарали дарахтларни купайтириш, иккинчидан ша^ар \удудида тупланиб цоладиган чициндиларни уз вацтида чициндихоналарга олиб бориб жойлаштириш тадбирларини амалга ошириш мууим уисобланади.

Экологик барцарор ривожланиш, уудудларни яшил маконга айлантиришда ша^ар экологиясини оптималлаштириш, яъни табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, атроф мущти мууофаза цилиш, теварак атрофни тоза сацлаш энг мущм долзарб масалалардан бири щсобланади. Атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддаларни, атроф мущтга жойлаштириладиган саноат ва маиший чициндиларни аницлаш, моддалар концентрациясининг рухсат этилган мицдоридан ошиб кетмаслиги буйича амалга оширилиши лозим булган чора-тадбирлар белгилашдан иборат.

Калит сузлар: яшил макон, ицтисодий, барцарор, экологик тоза, технология, муаммо, чанг тозалаш ускуналари, хавфсизлик.

Аннотация. При экологически устойчивом развитии важно проводить мероприятия по улучшению экологии города, во-первых, превращать каждый микрорайон и территорию в "зеленое пространство", то есть выращивать различные декоративные деревья, подходящие для данной местности, а во-вторых, вывозить отходы, которые скапливаются на городской территории вовремя вывозить на свалки.

Одним из важнейших актуальных вопросов является экологическое устойчивое развитие, оптимизация городской экологии при преобразовании территорий в зеленые насаждения, то есть эффективное использование природных ресурсов, защита окружающей среды, сохранение чистоты окружающей среды. Определение загрязняющих веществ, выбрасываемых в атмосферу, промышленных и бытовых отходов, подлежащих размещению в окружающей среде, заключается в установлении мер, которые необходимо принять для того, чтобы концентрация веществ не превышала допустимую величину.

Ключевые слова: зеленые насаждения, экономичные, устойчивые, экологически чистые, технология, проблема, пылеулавливающее оборудование, безопасность.

Annotation. In environmentally sustainable development, it is important to carry out measures to improve the ecology of the city, first to transform each neighborhood and territory into a "green space", that is, to increase various decorative, ornamental trees suitable for the area, and secondly to carry waste that accumulates in the urban area to landfills on time.

One of the most important pressing issues is environmental sustainable development, optimization of urban ecology in the transformation of territories into green space, that is, the effective use of Natural Resources, Protection of the environment, clean preservation of the tevarak environment. The determination of pollutants thrown into the atmosphere, industrial and domestic waste to be placed in the environment, consists in setting measures that must be taken so that the concentration of substances does not exceed the permissible amount.

Key words: green space, economical, sustainable, environmentally friendly, technology, problem, dust removal equipment, safety.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев бошчилигида 2021 йил 2-ноябрда утказилган йигилишда белгиланган "Яшил макон" лойихаси асосида килинган ишлар назоратга олиниб, Олий Мажлис ^онунчилик палатаси томонидан карорлар кабул килди [1].

Жиззах шахрида "Яшил макон" лойихасида олиб бориладиган кенг куламли ислохотларнинг энг мухим вазифаларидан бири инсон хаёти сифати ва фаровонлигини оширишдан иборат, давлат сиёсатининг устивор ёънлиши сифатида фукароларнинг ижтимоий химоясини кучайтириш ва камбагалликни кискартириш, ахолини янги кучатлар, экиш ва парваришлаш буйича олиб борилган ишлар белгилаб куйилди [1-3].

Ахолини турмуш тарзи жараёни, эхтиёжларини кондириш, моддий неъматлар ва хизматларини истеъмол килиш, атроф-мухит экологик шароитлар, ахолини кандай сифатли яшашини курсатиб беради.

Жиззах шахри Жиззах вилоятининг маъмурий маркази хисобланади. Жиззах шахрининг умумий ер майдони 0,1 минг кв.км.(49,640 га), чегара узунлиги 49,5 км, Ш.Рашидов тумани билан чегарадош. Махалла Фукаролар сони 34 та, хонадонлар сони 32852 та, ахолиси 188,3 минг киши.

Жиззах шахридаги йирик саноат корхоналар: ("Jizzaxdonmaxsulotlari" АЖ, "Jizzax Akkumlyator Zavodi" АЖ, "Sofitel" кушма корхона МЧЖ, "Jizzakh Textile" МЧЖ, "Suvoqava" ДУК, "Узбекэнерго" ДАК, "Узтрансгаз" АК, "Toza Hudud" ДУК, "Issiqlik Manbai" ДУК, "Jizzax-Toshtepa Tekstil" МЧЖ, "Jizzax Akkumulyator zavodi" МЧЖ, "Master Bilding Products" МЧЖ).

Жиззах шахрининг умумиий ер майдони - 9640 гектарни ташкил этади. Шундан сувлиси - 1290 га, хайдаладиган ер майдони - 1675 га, шундан сувлиси - 147 га, лалми -1510 га.

Шахар худудидаги 34 та махаллаларда 294,87 га, Жиззах шахар эркин иктисодий зона худудидаги корхона ва ташкилотлар шахарда жойлашган бошка корхона ва ташкилотлар санитария химоя зоналари куп йиллик манзарали, мевали ва бошка дарахтлар билан кукаламзорлаштирилган. Шахар худудида "Жиззах" хужалигига карашли фермерлар, богдорчилик хужаликлари урмон хужалигига карашли "Истиклол", "Нуронийлар", "Соглом авлод" боглари, "Урда", "Хотира" ва бошка боглар мавжуд. Шахар коммунал фойдаланиш бошкармасига карашли магистрал йуллар ва богларда 37480 та куп йиллик дарахтлар парваришлаб келинмокда.

Узбекистон Республикаси 2015-йилдан кейинги даврда БМТ томонидан 2030-йилгача мулжалланган 17 та максад ва 169 та вазифалардан иборат "Баркарор тараккиёт - 2030" дастурини куллаб-кувватлаб, баркарор ривожланишнинг учта сохалари (иктисодий, экологик ва ижтимоий) буйича комплекс ишларни олиб боришини маълум килди. Кейинчалик, "Париж битими" (Париж, 2015-йил 12-декабр) мажбуриятлари бажарилишини таъминлаш, иктисодиётинг базавий тармоклари энергия самарадорлигини ошириш, иклим узгариши окибатларига мослашиш ва уларни юмшатиш, "яшил" иктисодиёти куллаб-кувватлашнинг молиявий ва номолиявий механизмларини ишлаб чикиш максадида Узбекистон Республикасининг "яшил" иктисодиётга утиш стратегияси

тасдикланди."Яшил" иктисодиёт буйича норматив-хукукий базани ва сиёсати такомиллаштириш, давлат ва хусусий сектор уртасидаги шериклик муносабатлари оркали инноватсион "яшил" инвестицияларни к;уллаб-к;увватлашга каратилган Узбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 4-октябрда "2019-2030-йиллар даврида Узбекистон Республикасининг "яшил" иктисодиётга утиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги карори кабул килинди.Амалга оширалаётган тизимли чора-тадбирлар каторида "2022-2026-йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январда тасдикланган фармонида, биринчидан, "Яшил макон" умуммиллий лойихаси доирасида хар йил камида 200 миллион туп дарахт экиш ва республиканинг 10 та худудида аеробиологик мониторинг тизимини ё'лга куйиш белгиланган. Иккинчидан, Орол денгизининг куриган тубида кушимча 500 минг гектар яшил майдонларни барпо этиб, 2026-йил якунига кадар уларнинг умумий хажмини 2,5 миллион гектарга ёки худуднинг 78 фоизига етказиш назарда тутилган.

Х,озирги кунда шахар экологиясини оптималлаштиришда табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, атроф мухити мухофаза килиш, теварак атрофни тоза саклаш энг мухим долзарб масалалардан бири хисобланади.

Атроф мухити ишлаб чикариш ва истеъмол чикиндилардан мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона ва комплекс фойдаланиш хамда экологик тоза технологияларни амалиётга тадбик этиш муаммолари билан узвий богликдир.

Инсон дунё юзини кургандан бошлаб атроф мухити узи истеъмол килган махсулотлар чикиндилари билан ифлослантириб табиатга канчалик зарар келтираётганини хис килган холда бу вазияти мувофиклаштириш максадида куп уринишлар, лойихаларни хаётга жорий килди, лекин XXI асрнинг бусагасида бу муаммоларни тулигича хал кила олмади [4-6].

Х,озирда жахоннинг купгина регионларида маиший ва каттик чикиндилар муаммоси экомухити саклаш устида олиб борилаётган ишлар билан чамбарчас богланиб, инсоннинг фаолияти натижасида хосил булган номутоносибликни олдини олиш учун каратилган. Экосистеманинг кундан кунга бузилишига олиб келувчи маиший ва каттик чикиндилар муаммоси ёш мустакил Узбекистон Республикаси учун хам актуалдир.

Жиззах вилояти шахар ва туманларида 10 та чикиндихона ва 1 та полигон мавжуд. Ушбу чикиндихонларга хар йили уртача 200 минг м3 дан купрок чикиндилар олиб бориб жойлаштирилмокда.

Ушбу каттик маиший чикиндиларни турларига ажратиб, уларни иккиламчи махсулот сифатида фойдаланиш: биринчидан иктисодий фойда келтирса, иккинчидан атроф табиий мухитинг чикиндилардан тозаланиши, шахар ва ахоли марказларида чикиндиларнинг узок муддат тупланмасдан чикиндихоналарга олиб чикиб кетилиши тезлашади. ^удудда экологик мухит согломлашади.

Бугун биз чикиндилар тугрисида суз юритар эканмиз албатта инсон омили хусусида хам тухталишга тугри келади, чунки бажарилиши лозим булган ишлар факат инсоннинг кулидан келади. Шундай экан биз тарбияни богчадан бошлашимиз, мактабда давом эттиришимиз, махаллада, хар бир йигинда одамлар онгига сингдиришимиз керак булади. Шундагина юртимизни тозалигини саклаган, халкимизнинг соглиги доим мустахкам булишига эришган ва баркамол авлодни тарбия килган була оламиз.

Хрзирги кунга кадар сохага оид ^онун ва конуности хужжатларимизда жисмоний ва юридик шахслар томонидан уз фаолиятлари натижасида хосил булган ишлаб чикариш ва маиший чикиндилари хамда окова сувлари билан ерларни ифлослантириш натижасида ерга етказилган зарарни хисоб-китоб килиш кулланмаси (методикаси) ёки "Низом" мавжуд эмас. Шу сабабли ифлосланган ерларни уз холатига кайтариш ёки ерга етказилган зарарни коплаш ханузгача муаммолигича колмокда. Юкоридаги кайд этилган муаммоларни уз вактида бартараф этиш учун ^онун ёки конуности хужжатлар лойихаларини ишлаб чикиш лозим булмокда.

Шахарнинг атмосфера хавосига йилига 18,7 минг тонна ифлослантирувчи моддалар ташланади, бу эса Республика буйича ялпи ташланадиган ифлослантирувчи моддаларнинг 0,9 фоизини ташкил этади. Жиззах шахри рухсат этилган экологик холатли худуд деб тан олинган. У I, II, ва III экологик худудлар таркибига кирмайди. Атмосфера хавосини ифлосланиши рухсат этилган ифлосланиш коэффициенти ИЗА-5,2, балл-0.

Шахарда хам саноатда, хам транспортда ифлослантирувчи моддаларни ташланишини камайиши кузатилмокда. Бунинг асосий сабаби чанг тозалаш ускуналарининг самарадорлигига алмаштирилиши, саноат ишлаб чикариши хажмини кискариши, автотранспорт воситаларининг зарарсиз газ ёкилгисига утказилиши ва шахар транспортининг янги замонавий транспортлар билан тулдирилишидир.

Азот икки оксиди ва азот билан ифлосланиш даражаси тегишли 1,2 ва 1,5 баробар ошиши кузатилмокда. Бу асосан автотранспорт воситаларидан ташланадиган ташламалар хисобига хосил булмокда.

Шахарда ташланадиган ифлослантирувчи моддаларнинг катта кисми автотранспорт воситаларидан ташланадиган ташламаларни ташкил этади. 2023 йил умумий ташламаларнинг 76,3 фоизи уларнинг хисобига хосил булди. Бундай холат барча йирик шахарларга хос булиб, автотранспорт воситаларидан ташланадиган ташламалар умумий ташламалардан 85 дан 95 фоизгачасини ташкил этади.

Булардан ташкари Жиззах шахрида 28 та ёкилги куйиш шахобчалари ва газ куйиш шахобчалари мавжуд булиб, улардан асосан углеводород ажралиб чикади. 8 та охак ишлаб чикариш цехларидан (охак чанги, углерод оксиди, азот оксиди), 4 та кичик гишт заводларидан (ноорганик чанг, углерод оксиди, азот оксиди) ажралиб чикади.

Жиззах шахрида жойлашган ишлаб чикариш ва саноат корхоналаридан атмосферага ташланадиган чикитларни камайтиришда катор чора-тадбирлар ишлаб чикилган ва амалга оширилган. Жиззах охак заводида 2 погонали, нам холда чангларни тутиб колувчи 98,5 фоизгача тозалайдиган ускуна (абсорбер) урнатилган.

Жиззахдонмахсулотлари ОАЖ да реконструкция ишлари олиб борилиб, чанг газ тозалаш курилмалари алмаштирилган. Жиззах аккумулятор заводи корхонасида 99,8 фоизгача тозалайдиган чанггаз тозалаш курилмалари ишлаб чикаришга жорий этилган.

Юкоридаги маълумотларни тахлил килиб куйидаги хулосага келиш мумкин;

Атмосферага чикит ташланиш микдори махаллалар буйича куйидагича:

А - саноат худуди (399,11 т/йил), Сулокли (122,82 т/йил) Сайхан (310 т/йил), Иттифок (44,15 т/йил), Маданият (374,5 т/йил), Жиззах шавхар Эркин иктисодий худуди (489,95 т/йил), Улугбек (308,66 т/йил).

Шу билан бирга, яхши иклимий шароит (шамолнинг йуналиши, жой рельефи ва бошкалар) хисобига энг кам ифлосланиш Жили-гули, Сангзор, Раваллик махаллаларида хосил булади.

Сув ресурсларини мухофаза килиш. Жиззах шахри кунига 28,8 минг м3 га якин ичимлик суви истеъмол килади. Бунинг хаммаси ер ости сув манбаларидан олинади.

Шахар худудида 39 та корхона балансида турган 114 та кудук бургуланган.

Шахар ахолисининг ичимлик сув таъминоти билан шахар "Сувокова" МЧЖ корхонаси шугулланади. Корхона 9 та сув йигиш (водозабор) шахобчаларига эга (А. Темур, Сангзор, юкори Хайробод, Узбекистон, Урда, Саноат худуди, КСМ-1, ХПФ ва Тошлок). Ушбу сув йигиш шахобчаларидаги 59 та ер ости сувидан фойдаланиш кудукларидан 32 таси доимий фаолият курсатади. 15 таси эхтиёт кисмлар ва ускуналар етишмаслиги туфайли фаолият курсатмайди. 12 та кудукда тозалаш ювиш ишларини амалга ошириш керак.

Мавжуд булган холат шахар сув хавзасининг экологик вазиятини яхшилаш буйича тезкор харакатлар бажарилишини талаб этади. Бу борада куйидаги масалалар ечилиши лозим.

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 12 январ 14-сонли "Ер ости ичимлик сувларини жойлашиш минтакаларини аниклаш" карорини тулик ва сузсиз бажарилиши буйича иш олиб бориш хамда сувни мухофаза килиш минтакаларини аниклаш буйича ишларни ташкил этиш.

2. Шахар худудидаги окова сувларнинг очик сув хавзаларига чикариб ташлашнинг олдини олиш максадида 100 % канализация билан таъминлаш

3. Ичимлик сувини факат максадли фойдаланишни таъминлаш. Корхона ва махаллаларнинг сугориладиган бог ва экинларига, сауна ва автоювишларга ичимлик сувини беришни бекор килиш.

4. Шахар корхона ва ташкилотларига Янги илмий тадкикотлар тизимини хамда айланма сув таъминотини актив сингдириш. Айланма сув таъминоти булмаган автоювишларнинг фаолиятини тухтатиш..

5. Геологлар хамкорлигида ер ости сувининг сифати ва жамгармасини аниклаш.

6. Сангзор дарёси киргогида фойдали казилмаларнинг, биринчи навбатда шагал тоши казишни доимий назоратга олиш, тог ишларини режадан чикиб кетмаслигига йул куймаслик.

7. Сувни мухофаза килиш чегараларида шахарнинг сув хавзасига салбий таъсир килувчи объектларнинг жойлашишига йул куймаслик. Корхона ва шахар ахолисини шахар дарё ва арикларига чикинди ва сув окимини ташлаш ходисаларини тухтатиш.

8. Сангзор дарёси, шахар худудидан окиб утаётган ариклар киргокларида кукаламзорлаштириш тадбирларини утказиш ишларини ташкиллаштириш.

9. Ахоли уртасида сув ресурсларини ифлослантириш окибатлари ва жавобгарлиги тугрисида тушунтириш ишларини олиб бориш.

10. Шахар махаллаларини арик суви билан таъминлаш. Шахар ирригация тизимини тузатиш ва кайта ишлатиш ишларини олиб бориш.

Чикиндилар билан ишлаш. Х,ар бир шахарга тегишли булган муаммолардан бири чикиндилар масаласидир. Х,ар йили шахарда ахолидан 50 минг тонна маиший чикиндилари ташкилот ва корхоналардан 2,7 минг тонна каттик ва 247 тонна (токсик) захарли ишлаб чикариш чикиндилари хосил булади. Охирги йилларда Жиззах шахрида санитар ахволни

яхшилаш максадида анчагина ишлар бажарилди. Куп каватли уйларда хар бир одам бошига йилига меъёр буйича 180-200 кг чикинди, шахсий хонадонларда эса канализация тизими булмаганлиги учун хар бир одам бошига 700 кг/йил чикинди тугри келади. Шундан келиб чиккан холда 1 йилда уртача 50 минг тонна/йил хажмида чикинди хосил булади.

Хулоса. Хулоса урнида шуни айтиш лозимки, атроф-мухит мусаффолигини саклаш ва табиий ресурслар мухофазасини амалга ошириш, нафакат давлат органларининг, балки, хар бир инсоннинг вазифасидир. Энг аввало, хар биримиз табиат ва жамият олдидаги маъсулияти теран англасак, яратилган не'матларнинг кадрига етсак, она табиат хам биздан саховатини аямайди. Бугун хавас билан эккан нихолларимиз янги-янги богларга айланиб, келгуси авлодлар учун соф ва мусаффо табиий шароит яратилади.

Шахар экологиясини оптималлаштириш учун бир канча мухим тадбирларни амалга ошириш: Тоза ичимлик сувидан окилона фойдаланиш, шахар "Окова сув тозалаш иншоати"ни тулик самарада ишлашини таъминлаш, чикиндиларни уз вактида чикиндихонага олиб бориб жойлаштириш, шахардаги барча махалларни ободонлаштириш кукаламзорлаштириш ишларини жадал олиб бориш, атмосфера хавосини мухофаза килиш (чанг-газ тозалаш ускуналарини амалга жорий килишда инновацион технологияларни куллаш, автомобилларни газли ёнилгига утказиш, харакат таркибини янгилаш, бугхона газлари ташламаларини кискартириш миллий дастурини амалга ошириш) тадбирларини бажариш натижасида умуман атмосфера хавосини мухофаза килиш сохасидаги экологик холат баркарорлашиши тамойили кузатилмокда. Иктисодиётинг асосий тармокларини техник кайта жихозлаш, янги технологияларни жорий этиш, шунингдек ифлослантирувчи моддаларни атмосферага чикаришни баркарорлаштириш ва камайтиришга эришиш зарурдир.

Адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 30 декабрдаги ПФ-46-сон Фармонига асосан "Яшил макон" умуммиллий лойихаси доирасида кучатларни экиш ишларини ташкиллаштириш ва экилган кучатларни масъул ташкилотларга бириктириш тугрисидаги Фармони.

2. Муравёва С.И., Казнина Н.И., Прохорова Е.К. Справочник по контролю вредных веществ в воздухе. - М.: Химия, 1988.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 21 январдаги 14-сонли "Экологик нормативлар лойихаларини ишлаб чикиш ва келишиш тартиби тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида"ги карори.

4. Узбекистон Республикасининг "Чикиндилар тугрисида"ги ^онуни (2002 йил 5 апрель № 362-II).

5. Узбекистон республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 2 октябрдаги 787-сонли "Маиший чикиндилар билан боглик ишларни амалга ошириш сохасидаги ишлар самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида" карори Тошкент ш., 2018 йил 2 октябр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.