Научная статья на тему 'АТМОСФЕРАГА ТАШЛАНАДИГАН САНОАТ ТАШЛАМАЛАРИНИ УШЛАБ ҚОЛИШ ВА УТИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

АТМОСФЕРАГА ТАШЛАНАДИГАН САНОАТ ТАШЛАМАЛАРИНИ УШЛАБ ҚОЛИШ ВА УТИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

198
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саноат чиқиндилари / утилизация / атроф-муҳит / утилизация / иккиламчи / енергия тежаш / усул / технологик жараѐн. / industrial waste / utilization / environment / disposal / secondary / energy saving / method / technological process.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Феруза Саттаровна Каримова, Сафина Исроилжон Қизи Азизова

Aтроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммоси мураккаб ва глобал характерга ега. Табиий муҳитнинг саноат чиқиндилари билан узоқ муддатли ифлосланиши атроф-муҳитнинг бузилишига олиб келади. Ташқи муҳитни чиқинди билан таъминловчи кўплаб саноат тармоқлари туфайли бу чиқиндиларни йўқ қилишда баъзи муаммолар мавжуд. Ишлаб чиқариш жараѐнларининг интенсивлашуви фонида екологик муаммоларнинг кучайиши саноат чиқиндиларини бошқариш ѐндашувларини қайта кўриб чиқишни талаб қилади. Aтмосферага чиқадиган ифлослантирувчи моддалар миқдори рухсат етилган миқдордан ошмаслигини таъминлаш учун кенгайтирилган лой билан тўлдирилган кассетали чангни тозалаш ускунасидан фойдаланиш тавсия етилди. Ушбу ускунани амалий қўллаш орқали газни қувур орқали атмосферага сингдириш, унинг самарадорлигини ошириш, чангнинг атроф -муҳитга таъсирини камайтириш, атмосферага чиқаѐтган чанг миқдорини рухсат етилган миқдордан оширмаслик мумкин бўлди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The problem of environmental protection is complex and global in nature. Long-term pollution of the natural environment with industrial waste leads to environmental degradation. Due to the many industries that provide the exter nal environment with waste, there are some problems in disposing of this waste. The escalation of environmental problems against the background of intensification of production processes requires a reconsideration of industrial waste management approaches. In order to ensure that the amount of pollutants released into the atmosphere does not exceed the allowable amount, it was recommended to use a cassette dust cleaning equipment filled with expanded clay. Through the practical application of this equipment, it has been possible to capture dust into the atmosphere through the pipeline, increase its efficiency, reduce the impact of dust on the environment, and not exceed the permissible amount of dust emitted into the atmosphere.

Текст научной работы на тему «АТМОСФЕРАГА ТАШЛАНАДИГАН САНОАТ ТАШЛАМАЛАРИНИ УШЛАБ ҚОЛИШ ВА УТИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 \ ISSUE 10 \ 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

ATMOOTEPArA ТAШЛAНAДИГAН CAHOAT ТAШЛAМAЛAРИНИ УШЛAБ КОЛИШ BA УTИЛИЗAЦИЯ ЦИЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Феруза Саттаровна Каримова

Жиззaх политeхникa институти мусгакид тaдкикотчи

Сафина Исроилжон цизи Aзизoва

Жиззaх политeхникa институти тaлaбaси

AHHOTAЦИЯ

Атроф-мухитни мухофaзa килиш муaммоси мурaккaб Ba глобэл хaрaктeргa era. Тaбиий мухитнинг сaноaт чикиндилaри билaн узок муддaтли ифлослaниши aтроф-мухитнинг бузилишигa олиб кeлaди. Тaшки мухитни чикинди билaн тaъминловчи купгаб сaноaт тaрмоклaри туфaйли бу чикиндилaрни йук килишдa бaъзи муaммолaр мaвжуд. Ишлaб чикaриш жaрaëнлaрининг интeнсивлaшуви фонидa екологик муaммолaрнинг кучaйиши сaноaт чикиндилaрини бошкaриш ëндaшувлaрини ^^a куриб чикишни тaлaб килaди.

Aтмосфeрaгa чикaдигaн ифлослaнтирувчи моддaлaр микдори рухсaт eтилгaн микдордaн ошмaслигини тaъминлaш учун кенгайтирилган лой билaн тулдирилган ^ссет^и чaнгни тозaлaш ускунaсидaн фойдaлaниш тaвсия етилди. Ушбу ускунaни aмaлий кулгаш оркэли гaзни кувур оркэли aтмосфeрaгa сингдириш, унинг сaмaрaдорлигини ошириш, чaнгнинг aтроф -мухитгa тaъсирини кaмaйтириш, aтмосфeрaгa чикaëтгaн чaнг микдорини рухсaт етилган микдордaн оширмaслик мумкин булди.

Калит сузлар: сaноaт чикиндилaри, утилизaция, aтроф-мухит, утилизaция, иккилaмчи, енергия тeжaш, усул, технологик жaрaëн.

ABSTRACT

The problem of environmental protection is complex and global in nature. Long-term pollution of the natural environment with industrial waste leads to environmental degradation. Due to the many industries that provide the external environment with waste, there are some problems in disposing of this waste. The escalation of environmental problems against the background of intensification of production processes requires a reconsideration of industrial waste management

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

approaches.

In order to ensure that the amount of pollutants released into the atmosphere does not exceed the allowable amount, it was recommended to use a cassette dust cleaning equipment filled with expanded clay. Through the practical application of this equipment, it has been possible to capture dust into the atmosphere through the pipeline, increase its efficiency, reduce the impact of dust on the environment, and not exceed the permissible amount of dust emitted into the atmosphere.

Keywords: industrial waste, utilization, environment, disposal, secondary, energy saving, method, technological process.

КИРИШ

Шахарларда саноатнинг усиши билан бир каторда ишлаб чикариш ва истеъмол чикиндилар купаяди, бу эса атроф мухитнинг чикиндилар билан ифлосланиши ортишига олиб келади. Бундай холларда атроф мухитнинг чикиндилар билан ифлосланишини камайтиришда чикиндисиз тоза экологик технологияларни жорий этиш, хар кандай чикиндиларни кайта ишлаш оркали унинг атроф мухитни ифлослантиришини ва мутациясини камайтиришга эришилади. Чикиндиларни иккиламчи кайта ишлаш утилизация килишнинг энг кулай усули хисобланади [1].

Санкт-Петербург давлат денгиз техник университети (Барабанщиков Д.А., Сердюкова Ф.А.) саноат чикиндиларни утилизация килиш мавзусида илмий тадкикот олиб борган ва саноат чикиндиларини утилизация килиш масаласини куриб чиккан [2]. Чикиндиларни утилизация килиш, иккиламчи кайта ишлаш тадбирларини амалга ошириш, ресурслардан тежамли фойдаланиш, янги энерготеамкор усулларни куллаш корхона учун хам, давлат учун хам иктисодий самара келтириши хакида хулосалар килинган. Олиб борилган ишлар билан бирга илмий тадкикот ишида саноат чикиндиларини утилизация килиш технологик жараёнлари кенгрок ёритилмаган.

Атроф-мухитни ишлаб чикариш ва истеъмол чикиндиларидан мухофаза килиш табиий ресурслардан окилона фойдаланиш хамда экологик тоза технологияларни амалиётга татбик этиш муаммолари билан узвий боFликдир. Куп асрлар давомида чикиндиларни нотуFри бошкариш табиий ресурсларнинг узгаришига, табиатнинг кутилмаган узгаришларига сабаб булмокда.

Чикиндиларнинг 80 фоизини органик моддалар ташкил килади ва уларни кайта ишлаш натижасида катта микдордаги энергия ва энергия ташувчиларни

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

ишлаб чикариш мумкин. Мутахассисларнинг таъкидлашича, маиший чикиндилар бутун дунёда арзон хом ашё хисобланади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси унинг 85 фоизини кайта ишлаш мумкинлигини курсатмокда. Шимолий Европа мамлакатларида аллакачон чикиндиларни алохида йотиш йулга куйилган, натижада коFOЗ, пластик, алюминий каби хомашёнинг катта кисми кайта ишлашга юборилади. Бу жараённинг экомухитга ижобий таъсири жуда катта. Чикиндиларни кайта ишлаш энергия ва хом ашёни сезиларли даражада тежайди.

Статистик маълумотларга кура, Японияда резина ва кабел буюмларининг 34 фоизи, шиша буюмларнинг 43 фоизи, коFOЗ ва картоннинг 54 фоизи чикиндини кайта ишлаш эвазига олинаркан. Бу борада Хитой тажрибаси янада хайратланарли. Улар алюминий, темир, мис каби металлардан ясалган буюмларнинг 33 фоизини, жун, ипак, чарм-атторлик буюмларининг 34 фоизини турли чикиндиларни кайта ишлашдан олишади [3].

МАТЕРИАЛЛАР ВА КУЛЛАНИЛГАН МЕТОДЛАР

1.1.Тад^и^от объекти

Тадкикот объекти Жиззах шахри саноат худудидаги "ECOCLIMAT" маъсулияти чекланган жамияти кушма корхонаси хисобланади. Корхона асосий фаолияти иссиклик ва шовкин кайтарувчи шиша толали жун материаллар ишлаб чикаришдан иборат.

Объект жойлашган худуднинг вазиятли режаси 1-расмда курсатилган. Корхонани шарк ва жануб томонлардан "Узэксайд" аккумулятор батареялари ишлаб чикариш кушма корхонаси, шимол томондан "Ритм бизнес" маъсулияти чекланган жамияти, Fарб томондан автомобил йули билан чегараланади.

Корхона куйидаги цех булимлардан иборат: ишлаб чикариш цехи, махсулот омбори, ишлаб чикариш майдони, рулон урам тайрлаш булими, таъмирлаш булими, химикатлар саклаш булими, тайёр махсулот омбори, маъмурият, суюк химикатлар омбори, иситиш булими. Корхона жойлашган майдон 1,92 гектарни ташкил килади.

Корхона йилига 10000 тонна шишажун ишлаб чикариш кувватига эга. Корхона худудида куйидаги ускуна ва жихозлар урнатилган:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

1-расм. Ecoclimat МЧЖ кушма корхонаси

1. Ишлаб чикариш цехида: махсулот узатувчи машина, миксер, эритиш печи: табиий газни аралаштириш печи, центрифуга, тола йотиш ускунаси, конвейер, пишириш печи, совутиш конвейери, киркиш автомати, чанггаз аралашмасини сурувчи кувурлар, жун тола чикиндиси идиши, уровчи ускуна, кадокловчи ускуна, компрессор, суюк химикатлар насоси.

2. Таъмирлаш булими: электропайвандлаш ускунаси, газопайвандлаш ускунаси, 30 кВт.ли дизелгенератор.

3. Иссиклик таъминот булим: буF козони.

4. Суюк химикатлар омбори: аммиак учун цистерна, формалин учун цистерна.

2.2. Кулланилган та^лил усуллари

Чанггаз аралашмасини микдори OFирлик усулида улчаш ускуналари ёрдамида улчаш оркали аникланди. Улчовлар чанггаз окимининг баркарор харакати билан амалга оширилди, оким параметрларини аниклашдан олдин, намуна олиш учун жойни танлаш керак булди.

Чанггаз тозалаш тизимларининг ишончлилиги ва самарадорлиги асосан чанггаз аралашмасининг физик-кимёвий хусусиятларига ва чанггаз окимларининг асосий параметрларига боFлик булади. Чанггаз тутгичлар, газ каналлари, бункерлар, арматура ва ёрдамчи курилмаларни хисоблашда, чанггаз аралашмасининг физик-кимёвий хусусиятларига оид маълумотлар, шунингдек,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

йотилган чангни йукотишда иктисодий самарадорликни бахолаш учун фойдаланилади [4].

Кувур оркали атмосферага ташланаётган чанггаз аралашмасининг тезлиги ММН русумли микроманометр, микдори аспиратор ёрдамида аникланди.

3. НАТИЖАЛАР ВА УЛАР МУХрКАМАСИ

1000 кг аралашма тайёрлашга: 388,03 кг кварц куми, 145,45 кг дала шпати, 100,95 кг доломит, 27,74 кг кальцит, 238,4 кг кальцийли сода, 19,77 кг тетроборат пентахидрат, 74,20 кг тетроборат декохитрат ишлатилади. Химикатлардан: карбамид, 25 % ли аммиак, техник формалин, фенол, жуда кам микдорда аминопропилит, триэтоксилин ва юмшатиш воситаси сифатида техник туз кушилади.

Олиб борилган тадкикот натижаларига кура корхонада атмосферага ифлослантирувчи моддалар чикарувчи 12 та манбалар борлиги аникланди. Манбаларнинг 5 таси ташкиллаштирилган холда, 7 таси ташкиллаштирилмаган холда атмосферага ифлослантирувчи моддаларни чикаради. Корхонада атмосферага ифлослантирувчи моддалар чикарувчи манбалар жойлашган схемаси 2-расмда курсатилган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

2-расм. Корхонанинг атмосферага ифлослантирувчи моддалар чикарувчи

манбалар жойлашуви

1-махсулот омбори; 2-ишлаб чикариш майдони; 3-кадоклаш булими; 4-таъмирлаш булими; 5-кимёвий воситалар омбори; 6-тайёр махсулот омбори; 7-маъмурият; 8-суюк химикатлар омбори; 9-иссиклик етказиб бериш булими; о - ташкиллаштирилган манба; А -ташкиллаштирилмаган манба.

Манбалардан атмосферага ташланаётган ифлослантирувчи моддалар жами 43,833 т/йил, шундан каттик холдаги 2,442 т/йил, газ ва суюк холатдагиси 41,391 т/йилни ташкил килади.

Ифлослантирувчи моддалар: азот икки оксиди 16,157 т/йил (36,86 %), аммиак 14,007 т/йил (31,956 %), углерод оксиди 4,803 т/йил (10,958 %), олтингугурт оксиди 4,025 т/йил (9,182 %), курум 1,0 т/йил (2,281 %), фенол 0,86 т/йил (1,962 %), ноорганик чанг (кварц куми) 0,7614 т/йил (1,737 %), шиша толаси чанги 0,6771 т/йил (1,545 %), формальдегид 0,675 т/йил (1,54 %) ни ташкил этади.

Атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддаларни аниклашда улчов ишлари утказилди ва ифлослантирувчи моддаларнинг микдори аникланди.

Объект фаолияти натижасида иш зонасида манбалардан ташланаётган азот икки оксидининг атмосферадаги энг катта улуши рухсат этилган микдори (РЭМ)га нисбатан 4,21 РЭМ га, объект чегарасидан ташкарида 1,24 РЭМ га, олтингугурт оксидининг атмосферадаги энг катта улуши иш зонасида 4,6 РЭМ га, объект чегарасидан ташкарида 1,36 РЭМ га тенг булган. К,олган ифлослантирувчи моддаларнинг атмосферадаги улуши объект иш зонасида ва объект ташкарисида эса РЭМ дан ошмайди.

Корхона томонидан атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддалар: азот икки оксиди ва олтингугурт оксидининг микдори 3,4 ва 5 манбаларда рухсат этилган микдоридан ортик булган.

Атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддаларни камайтиришда чора-тадбирлар белгиланиб, чанггаз аралашмаларини ушлаб колувчи 3-расмда курсатилган ускуна урнатилади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

T5 UlipySUI Ш1«|ЛШ11П|1<рЛЧШи •Инг- га iiopHH тоанш ускунасп

3-расм. Керамзит тулдирувчи кассетали чанггаз тозалаш ускунаси

Ускунада х,осил булган чанг-газли хдвони узатиш йулаги, унта сув пуркагич (форсунка)лардан 1, иккита керамзитли кассетаралардан 5, кассеталарни тутиб турувчи мустах,кам сеткадан 2, форсункаларга урнатилган вентиллардан 3, куйка сув узатиш йулагидан 6, токча 7, штуцер 8, чукма йигувчи идиш 9, куйка сув узатиш йулаги, йигилган куйка сувни чикариб юбориш курилмасидан 12, насос 10, тиргаклардан 11, тозаланган хдвони узатиш кувуридан 4 иборат.

Ушбу ускуна контактли хдракатга эга чанггазтутгич х,исобланиб, фильтрларда керамик дона-дона материаллар катламлари орасидан утказиш натижасида зарарачаларини тутиб колишга асосланган.

Ускуна урнатилганан кейин атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддалар микдори ва хдво таркибидаги сигими аникланди.

Рухсат этилган микдоридан ортик булган атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи моддалар азот икки оксиди ва олтингугурт оксидининг манбадан чиккишдаги хдво таркибидаги микдори РЭМ га нисбатан: азот икки оксиди 0,94 РЭМ, олтингугурт оксиди 0,92 РЭМ ни ташкил этади.

ХУЛОСА

Чанггаз тозалаш ускуналари, чанг-газ аралашмаларини утказувчи кувурлар мураккаб технологик жараёнлар булиб, уларда янги замонавий турларни куллаш, модернизация килиш атроф табиий мухдтга ташланаётган ифлослантирувчи моддаларни камайтиришда мухим ахдмиятга эга.

Утказилган тадкикот натижаларига кура, кулланилган чанггаз ушлаб

колиш ускунасида филтрлаш вакти ва тезлиги, таркалган фазанинг дастлабки

концентрацияси, ускуна филтрининг самарадорлиги буйича чангнинг физик-

механик хусусиятлари (таркалиши, зичлиги) таъсири текширилди. Урганилган

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 945 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

филтрларнинг энг мухим операцион курсаткичларини бахолаш ва киритиш учун хисобланган босимнинг пасайиши ва самарадорлиги буйича боFликликлар аникланди.

Тавсия этилган янги конструктив ечими, хар хил ифлосланган хаво таъсирида ишончли ишлаши ва тозалаш технологиясининг самарадорлиги юкорилиги билан тежамли ечим эканлиги аникланди.

Юкори самарали чанггаз тутгичдан фойдаланишни рад этишда асосий воситаларга чанг эмиссиясидан келиб чикадиган иктисодий зарарни бахолаш услуби таклиф килинган ва амалга оширилган, ушбу ускунадан ижтимоий -иктисодий самарадорликни хисоблаш учун асосий курсаткичлар белгиланди.

Кувур оркали атмосферага ташланаёган чанггазларни тутиб колиш, самарадорлигини оширишга, чанггазларнинг атроф-мухитга таъсирини камайтиришга, атмосфера хавосига чикарилаётган чанггазларнинг рухсат этилган микдори (РЭМ)дан ошмаслигига эришилди.

REFERENCES

1. Хорошавин Л.Б., Беляков В.А., Свалов Е.А. Основные технологии переработки промышленных и твердых коммунальных отходов. Учебное пособие. Уральский Федеральный университет имени первого президента России Б.Н.Елцына. Екатеринбург издательство Уральского университета 2016.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Барабанщиков Д.А., Сердюкова А.Ф. Утилизация промышленных отходов. Молодой учёный. Международный научный журнал. №25 (159)/2017. стр 101104.

3. Рахматов С. Узбекистон Республикаси Олий мажлис конунчилик палатаси депутати. Чикинди - кони зарар (кайта ишланса, катта бойлик). Атроф мухит холатининг шархи. 2009 й. октябр.

4. ГОСТ 12.1.014-84. Система стандартов безопасности труда. Воздух рабочей зоны. Метод измерения концентраций вредных веществ индикаторными трубками Текст.- Введ. 01.01.86. М.: Стандартинформ, 2010. - 14 с.

5. Вальдберг, А. Ю. Теоретические основы охраны атмосферного воздуха от загрязнения промышленными аэрозолями [Текст] / А. Ю. Вальдберг, Л. М. Исянов, Ю. И. Яламов. - СПб.: МП «НИИОГАЗ-Филтр», 1993. -235 с.

6. Зиганшин М.Г., Колесник A.A., Посохин В.Н. Проектирование аппаратов пылегазоочистки. - М.: Экопресс-ЗМ, 1998. - 504 с.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-939-947

7. Кирш, А. А. Исследование осаждения частиц в модельном филтре в процессе накопления осадка [Текст] / А. А. Кирш // Теорет. Основы хим. технологии. -1982. - Т. XVI, № 5. - С. 711-714.

8. Кущев, Л. А. Энергосберегающие аппараты для улавливания твердой и жидкой фазы аэрозолей [Текст] / Л. А. Кущев. - Белгород: Издательский центр «Логия», 2002. - 187 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.