Научная статья на тему 'ШАҲАРЛАР ЭКОЛОГИК ИНФРАСТРУКТУРАСИНИ ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ'

ШАҲАРЛАР ЭКОЛОГИК ИНФРАСТРУКТУРАСИНИ ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

254
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шаҳарлар инфраструктураси / шаҳар экологияси / экологик талаблар / Биотик шаҳар / Экополис / Яшил шаҳар / экологик инфратузилма / Замонавий шаҳарлар рейтинги / экологик кўрсаткичлар / ақлли атрофмуҳит / экологик стандартлар / urban infrastructure / city ecology / environmental requirements / biotic city / ecopolis / green city / environmental infrastructure / modern city rating / environmental performance / smart environment / environmental standards

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Н. Ш. Мўминов, А. М. Назаров

Ушбу илмий мақолада замонавий шаҳарлар экологик инфраструктураси билан боғлиқ муаммолар тадқиқ этилган ва таҳлиллар асосида янги замонавий шаҳарлар экологик инфраструктурасини ташкил қилиш, яхшилаш ва ривожлантириш билан боғлиқ хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This scientific article discusses the problems associated with the ecological infrastructure of modern cities and, based on the analysis, draws conclusions and recommendations for the organization, improvement and development of the ecological infrastructure of modern cities.

Текст научной работы на тему «ШАҲАРЛАР ЭКОЛОГИК ИНФРАСТРУКТУРАСИНИ ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ШАХДРЛАР ЭКОЛОГИК ИНФРАСТРУКТУРАСИНИ ЗАМОНАВИЙ

ТАЛАБЛАРИНИ ТАДЦЩ ЭТИШ

Н. Ш. Муминов

Тошкент Архитектура-курилиш институти "Шахар курилиши ва хужалиги" кафедраси профессори, техника фанлари доктори, muminov .najmiddin@mail .ru

А. М. Назаров

Тошкент давлат аграр университети ^ишлок хужалиги стандартлаштириш ва

сертификатлаш кафедра (PhD), nazarov0484@mail.ru

Ушбу илмий маколада замонавий шахарлар экологик инфраструктураси билан боглик муаммолар тадкик этилган ва тахлиллар асосида янги замонавий шахарлар экологик инфраструктурасини ташкил килиш, яхшилаш ва ривожлантириш билан боглик хулоса ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: шахарлар инфраструктураси, шахар экологияси, экологик талаблар, Биотик шахар, Экополис, Яшил шахар, экологик инфратузилма, Замонавий шахарлар рейтинги, экологик курсаткичлар, аклли атроф- мухит, экологик стандартлар

This scientific article discusses the problems associated with the ecological infrastructure of modern cities and, based on the analysis, draws conclusions and recommendations for the organization, improvement and development of the ecological infrastructure of modern cities.

Keywords: urban infrastructure, city ecology, environmental requirements, biotic city, ecopolis, green city, environmental infrastructure, modern city rating, environmental performance, smart environment, environmental standards.

Тошкент шахар Халк депутатлари кенгашининг 16.09.2022 йилдаги "Тошкент шахрини кукаламзорлаштириш буйича бош

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

режасини тасдиклаш хакида"ги карори кабул килинди.

November, 2022

Жужжат билан 2023-2027 йилларда Тошкент шахрини кукаламзорлаштириш буйича Бош режа тасдикланди, унга кура хар йили 7 млн га якин мавсумий гуллар, 75 мингдан кам булмаган микдорда дарахт кучатлари ва буталар экилиши назарда тутилмокда.

Бош режага мувофик, куйидаги вазифалар белгиланган:

- 2024 йилга кадар пойтахтни яшиллик даражасини 30%га етказиш;

- экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш бошкармаси ва туман хокимликларига атроф-мухитга таъсири буйича I ва II тоифага мансуб булган корхоналарининг атмосфера хавосини ифлослантирувчи стационар манбаларида самарадорлиги 95%дан паст булмаган чанг ва газларни тутиб колувчи курилмаларни урнатилишини назорат килишни юклатиш;

- шахар ва туманлар марказлари кучаларидаги ирригация тармокларини жорий таъмирлаш ва янгилаш чораларини куриш;

- дарахтларни зараркунанда хашаротлардан саклаб колиш чораларини белгилаш;

- 2022-2024 йилларда шахардан утадиган каналларнинг кдргок буйларини ободонлаштириш, каналларнинг кдргокдарини мустахкамлаш, кукаламзорлаштириш ва сайилгохлар ташкил этиш.

Кейинги йилларда Узбекистон Республикаси шахарсозлик сохасида атроф мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан самарали ва окилона фойдаланиш, санитар-гигеник ва экологик холатни яхшилашни таъминлаш сохасида изчил ишлар олиб борилмокда.

Энг мухим, бугунги кунда сосий эътибор каратилаётган сохалардан бири бу йирик шахарлар инфраструктурасини замонавийлаштириш, халкаро талабларга мувофиклаштириш, транспорт инфраструктурасини яхшилаш, транспорт инфраструктурасининг экологик холатлари билан боглик (чикинди газ, шовкин, электромагнитик ва тебраниш) муаммоларини хал килишдир.

Бу эса уз навбатида ушбу сохада назарий, амалий тадкикотларни утказиш, халкаро талаб-меъёрларни жорий килиш, илгор хорижий давлатлар тажрибаларни инобатга олиш билан боглик илмий ва инновацион янгиликларга булган талабни оширади.

Шахар экологияси узгариб бориши, албатта инсонларнинг табиий ва экологик тафаккурига, тиббий ва ижтимоий сохалар буйича тушунчалари хамда уларнинг дунёкарашларига боглик.

Шахар экологияси, шахар атроф мухити ва ахолисининг турмуши, соглиги билан боглик булган ва унга тугридан-тугри таъсир этувчи транспорт тизимининг салбий

November, 2022

688

OMHnnapHH onguHu onumra goup nopa-TagSupnapHu umnaS HuKagu.

OgaMnap 3hh ^oñnamraH maxapnapga экoпoгнк Ba rureHuK KypcaTKunnapHu eMOHnamyBH maxap axonucu ynyH KaTTa xaB$ TyFgupagu. ffly caSaSnu axonu 3hh amañguraH nupuK maxapnapga KumunapHu T03a cyB, T03a xaBo SunaH TatMuHnam, rnoBKHH xaMga HH^uHga ra3 KaSu эпнgeмнaпapнннг onguHH onum MyxuM axaMuaT Kac6 этagн, eHUMUHH KyTaeTraH gon3apS MyaMMonapgaH xucoSnaHagu.

TA^KHKOT YCY.MAPH BA MATEPHA.MAP

HnMHH-TagKHKOT MaKcagu, pecnySnuKaga aHru 3aMOHaBHH maxapnap HH^pacpyKTypacuHH puBo^naHTupumga экoпoгнк, caHuTap-rureHuK xonaraap, MyaMMonap SunaH Sofhuk 3aMOHaBun TanaSnapHu, TapraSnapHu ypraHum Ba Taxnun Kunum.

YmSy coxagaru MaB^yg axBonHu ISO CTaHgapT TanaSnapu Ba puBO^naHraH MaMnaKaraap Ta^puSanapu xaMga xopu^MH gaBnaraapgaru MaB^yg uH^pacTpyKTypa SunaH TaKKocnam op^anu omuMan enuMnapHu aparnmgaH uSopaT.

yTKa3unraH TagKuKOTnap Ba ypraHumnap Harn^acuga pecnySnuKaga 3aMOHaBun maxapnap экoпoгнк uH^pacpyKTypacuHu puBO^naHTupum Ba omuMan экoпoгнк Basuaraap SunaH TatMuHnam w3acugaH TaKnu^ Ba TaBcuanap umnaS HuKum.

H^MHH-TagKHKOTHHHr Ba3ii(|)a.iapn KyHHgarH^ap ^HCoS^aHagn:

- 3aMoHaBun maxapnap экoпoгнк uH^pacpyKTypacuHu puBo^narnupum Synuna onuS SopunaeTraH UHMUH, aManun umnap Ba TagKuKoraap Taxgunu;

-3aMoHaBun maxap экoпoгнк uH^pacTpyKTypacuHu maKrnaHTupumga экoпoгнк xonaTHuHr MyaMMonap SunaH SOFHUK 3aMoHaBun TanaS Ba TapraSnapHu ^opun этнm ucTuKSonnapuHu ypraHum;

-3aMoHaBun maxapnapga aBToTpaHcnopT uH^pacTpyKTypacuHu maKnnaHTupumga cTaHgapraamTupum TU3UMU SunaH SOFHUK xa^Kapo TanaSnap Ba puBo^naHraH MaMnaKaraap Ta^puSanapuHu Taxnun этнm;

November, 2022

689

-тадкикот натижалари, уш6у сохадаги халкаро талаблар ва ривожланган мамлакатлар тажрибалари асосида yмyмлaшгaн хyлосa ва тавсиялар тaйëрлaшдaн иборат.

Илмий-тадкикотнинг объекти шахар экологиясининг тизимлари, шахар экологик инфрaстрyктyрaси, шахарлар экологик инфраструктураси-нинг мyaммолaри ва yлaрни ечими билан боFлик yсyллaр хисобланади.

Тадкикот натижалари бyйичa замонавий шахарлар экология инфрaстрyктyрaсини ривожлантириш сохаси меьëрий-техник хyжжaтлaрини оптимал жихатлари, халкаро талаблар ва ривожланган мамлакатлар тажрибалари асосида бахоланиши амалга оширилади.

Илмий-тадкикотнинг предмети булиб, замонавий шахарлар экологик инфрaстрyктyрaсигa куйиладиган асосий талаблар. Замонавий шахарлар инфрaстрyктyрaсининг экологик талаблари, инфрaстрyктyрaсининг экологик сифат ва хавфсизлик кyрсaткичлaри, тарнспорт, экологик ва атроф мухитни мyхофaзa килиш тизими билан боFлик стандартлар базаси хисобланади.

Тадкикотда кУллaнилaдигaн yслyбиëтнинг тавсифи, ушбу илмий тадкикот жaрaëнидa куйидаги методлардан фойдаланилди:

Тахлил методи - шахарлар экологияси тизимидаги тегишли стандарт, меъëрий-техник ва меъëрий-хyкyкдй хужжатларни yргaниш.

^иёсий тах,лил методи - бир неча мавжуд шахарлар экологик инфраструктурасини ривожлантириш тизими хакидаги маьлумотларни таккослаш оркали, оптимал ечимларни аниклаш.

Тадкикот мавзуси буйича адабиётлар шар^и (та^лили) Шахар экологиясининг шаклланиши ХХ асрнинг 20-йилларига тyFри келади. Ушбу йyнaдишни ривожлантиришни куйидаги даврлаштиришни таклиф килиш мумкин:

1. ХХ асрнинг 20-50-йиллари ижтимоий экология ва инсон экологияси Уртaсидa худудлар билан алокаларни yрнaтиш, шахарсозликда экологик билимларни тyплaш, инсон ва табиат yртaсидaги инсон тафаккури муносабатларини тартибга солиш тушунчаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш;

2. ХХ асрнинг 60-йиллари шахарсозликда тизимли, экологик ëндaшyвлaр тамойиллари-нинг жорий этилиши. Лойихалаш ва куришда "Оптимал шахар", "Биотехник шахар", "Табиатдаги шахар" моделларидан фойдаланилган;

3. ХХ асрнинг 70-80-йиллари шахар экологиясининг асосий тушунчалари ва услубий ëндaшyвлaрини шакллантириш, моделларни ишлаб чикиш ва aмaдиëтгa

November, 2022

690

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

жорий етиш: "Шахар-гурух турар-жой шакли", "Экологик шахар" (Экополис), "Илмий ва саноат шахри" (технополис).

4. ХХ асрнинг 90-йиллари янги ижгимоий-иктисодий ва тартибга солувчи шароитларда шахарсозлик сохасида экологик билимларни чукурлаштириш, ахоли яшаш масканларида ва уларнинг тизимларини баркарор ва ноосферик ривожлантириш талабларини шакллантириш. Шахар мухитини шакллантиришда ижтимоий-иктисодий ва экологик ёндашувнинг етакчи ролини кучайтириш.

Шундай килиб, XXI асрнинг бошларига келиб, шахар экологияси сохаси узининг методологияси ва тадкикот тамойилларига эга булган, шахарсозлик фанининг махсус йуналиши сифатида шаклланди, деб айтиш мумкин.

Ша^ар экологиясида бир нечта умумлаштирилган ёндашувлари ва тушунчалари шаклланган:

1. "Шахар узини узи ташкил этиш тизими сифатида";

2. "Шахар ривожланаётган биосферанинг элементи сифатида";

3. "Меъморий ва табиий куйи тизимдан иборат шахар" - вакт утиши билан ривожланаётган ягона комплекс-йирик шахар манзараси;

4."Шахар ландшафтининг динамикаси унинг баркарорлиги ва узгарувчанлигининг бирлиги сифатида";

5."Шахар маданий экология объекти сифатида", "гомосферани инсонпарварлаштириш".

Утган асрнинг 80-йиллари бошларида экология ва биология буйича бир гурух мутахассислар томонидан таклиф килинган Экополис дастури машхур булди. "Экополис" тушунчаси унинг муаллифлари (Д.Н.Кавтардзе, А.А.Брудний, В.Г.Агавеловлар) томонидан такдим этилган:

"Экополис" - келажакнинг кичик шахри булиб, унда атроф-мухит параметрлари бошкариладиган шароитларда урнатилади ва ахоли турмуш тарзида хам, табиатда хам доимий узгаришларга тайёр. Экополисда табиат ва инсоннинг узаро мослашуви буйича доимий тажриба мавжуд.

November, 2022

ffly önnaH önpra 1980-HHnnapHHHr öomnapnga A.H.Teraop ToMoHHgaH nmnaö HHKunraH "Ehothk maxap" TymyHnacn TaKnn^ KunHHgn. Ymöy кoнцeпцнaгa Kypa, "Ehothk maxap" - 6y öapna TupHK MaB^ygoraap: $nopa, $ayHa Ba ogaMnapHHHr MaB^ygnnrH ynyH Ky^añ maponraap aparanraH Typap MacKaHH.

fflaxap^KonorHK MyaMMonapHH xan Kunnm ynyH Ky^añ öynraH maxap TH3HMnapHHHHr öat3H Mogennapn TaKnn^ этнпagн. YnapgaH önpnga maxap эпементпapн "TaöHHH MyxHT - cyHtnñ MyxHT" acocuga öynHHraH.

HATH^A BA MYXOKAMA

3aMOHaBHñ maxapnap экoпoгнк HH^pacrpyKTypacHHH pHBo^narnupHm Ba экoпoгнк xonaTHHH TatMHHnam, xo3HprH KyHga ñnpHK maxapnapga By^ygra KenraH экoпoгнк Ba3HaTHH Taxnnn KunraH xonga, ymöy coxaHH pHBO^naHHm тeнgeнцнacн Ba hcthköohh KaHgañ экaнпнгннн aHHKgam KepaK öynMOKga.

Ymöy coxaga ongHHra KyñnnraH xap önp KagaM axonHHH TypMym Tap3HHH axmnnamga Ba onTHManamTHpnmga, ymöy coxagarH MyaMMonapHH enHMHHH Tonnmga Ba MaMnaKar HKTHcogHeTHHH pHBo^naHHmnga MyxHM axaMHaT Kacö этagн.

fflaxapnapga HH$pary3HnMaHH öomKapnmHHHr ycnö öopaeTraH MyaMMonapn HHHga añHHKca h^thmohh, HKTHcogHñ, HH$pary3HnManH, экoпoгнк, TpaHcnopT Ba öom^a MyaMMonap «Haga yTKHpnamagn, maxap xocnn KunyBHH öa3a Ba h^thmohh HH^paTy3HnMa ypTacnga gнcпpoпopцнa Kynaagn.

Axonnra yñ-^oñnapHHHr eramMacnnra, HKTHcogHH-H^THMoHHH Ba KoMMyHan xy^annrn th3hmhhh ^oñnamTHpnmnap öyryHrH KyHga xap KaHgañ maxapga Ky3arnnMoKga.

X,o3Hprn KyHga maxapnapga axonHHH amam Ky^annarn Ba 3aMoHaBHHnnrH, maxapnapHHHr Kena^aKga rynnaö-amHamn gon3apö MyaMMonapgaH önpHgnp. EH3HHHr ongHMH3ra amam MyxHTHHH aHaga ^apoBoHnamTHpnm Ba mHHaMnamTHpnm xaMga onTHMannamTHpnm Ma^cag khhhö KyñnnraH.

November, 2022

692

Ахоли яшаш фаровонлиги даражаси атроф-мухит омилларининг одамларга таъсир кдлиши якуний самарасининг мухим курсаткичидир.

Катта шахарларда мамлакатимизнинг деярли 50% ахолиси яшайди, шунинг учун бу шахарларда яшаш мухитини хар тамонлама оптимал шакллантириш масаласини ечиш энг мухим вазифалардан бири деб хисобланади.

Замонавий шахарда яшаш комфорти куйидаги курсаткичларнинг йиFиндиси билан белгиланади:

Табиий мухит: геологик ва гидрогеологик тузилиш ва рельеф; микроиклим; ландшафт; тупрок катлами;

Экологик мухит: тупрокнинг ифлосланиш даражаси; хавонинг ифлосланиш даражаси; сувнинг ифлосланиш даражаси;

Ижтимоий мухит: ахолининг зичлиги ва ахоли сонинг структураси; хизматлар сохаси объектлари билан таъминланганлик; транспорт билан таъминланганлик;

Шахар мухитининг ободонлаштирилганлик даражаси:

ободонлаштириш элементларининг даражаси;

транспорт инфраструктураси;

кукаламзорлаштириш ва ландшафт.

ХХ аср давомида шахарсозлик назариясининг ривожланишини тавсифловчи асосий тенденцияларни кайд этамиз. Барча тушунчаларни иккита асосий тоифага булиш кулай булади: шахар ва де-шахар.

Урбанистик ёндашув замонавий шахарнинг экологик муаммоларини ахолини жамлаш оркали хал килишни назарда тутишида намоён булади, де-урбанистик ёндашувда эса бу одамларни табиий мухитга таркатиш оркали амалга оширилади.

Шахар экологияси томонидан ишлаб чикилган усуллар айникса долзарбдир. ХХ аср охирида жахон хамжамияти кенг таркалган шахар ахоли пунктлари томонидан Сайёра экотизимига тахдидни англади. ХХ1 асрда янги, эхтимол, турар - жой турини - табиий

November, 2022

693

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

экоциклларга бирлаштирилган шахарни-экологик тоза шахарни яратишга харакат килиш мумкин.

Шахар экологияси шахарсозлик фанининг узига хос йуналиши булиб, унинг мавзуси шахар тузилмаларининг табиий мухит билан узаро таъсирини урганиш ва уни оптималлаштириш буйича таклифларни ишлаб чикишдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Архитектура экологиясининг асосий максади табиат ва инсон манфаатлари уйгунлашган меъморий ва ландшафт мухитини яратиш тамойилларини излаш, тадкик этиш ва дизайн амалиётига татбик этишдир.

Минтакавий шахар экологияси фаннинг узига хос йуналиши булиб, унинг предмети энг юкори тартибдаги шахарсозлик тизимларининг (ахоли пунктлари тизимлари, шахар агломерациялари ва ундан юкори) табиий мухит билан узаро таъсири конуниятларини урганишдир.

Яшаш мухитини экологизация килишнинг энг мухим вазифалари орасида, юкорида таъкидлаб утилганидек, шахар ва табиат уртасидаги экологик мувозанатга эришиш муаммоси ажралиб туради.

Шахарсозлик инсоннинг табиий мухитга фаол таъсирининг асосий омилларидан биридир. Шахарни минтаканинг, мамлакатнинг умумий экотизимининг бир кисми деб хисоблаш адолатли. "Шахар-табииат" тизимидаги узаро таъсир турлари шахар ва унинг ахолиси хажмига боглик.

Баъзи маълумотларга кура, экологик мувозанатнинг энг юкори даражасига, чикинди сувларни тозалаш, чикиндилар ва бошкалар учун самарали чоралар билан, 50 км2 учун 60-1 кишидан куп булмаган ахоли зичлиги ва 20-30% дан куп булмаган урмон коплами билан эришиш мумкин.

Баркарор ахоли пунктларини яратиш буйича Европа тажрибасини умумлаштириш асосида, иссик иклим шароити учун атроф-мухитни оптимал режалаштириш ва экологик ахоли пунктлари биноларини куриш мезонлари шакллантирилган :

1. Атроф-мухитнинг хар бир элементи узига хос маънога эга ва унинг эхтиёжлари хаёт сифатини яхшилаш нуктаи назаридан диккат билан бахоланиши керак. Бу хайвонот дунёсининг барча вакилларига, усимликларга, одамларга, табиий ва сунъий равишда яратилган инсон мухитининг барча элементларига тегишли.

2. Инсон мухитининг барча элементларини, уларни маълум стандартлар ва тушунчаларга мувофиклиги нуктаи назаридан эмас, балки уларни узлари каби кабул килиш ва улар билан умумий экологик вазиятни

яхшилаш учун ишлаш таклиф этилади;

November, 2022

3. Х,ар бир экологик муаммо узида ечимни уз ичига олади. Агар камчиликлар мавжуд булса, унда улар афзалликларга эга булиши керак. Муаммолар канча куп булса, вазиятни узгартириш учун шунча куп имкониятлар мавжуд. Масалан, Хитойнинг "инкироз" характерида иккала тушунча мавжуд: хавф ва имконият.

Шу сабабли, меъморлар ва шахарсозлар муаммони катта мувозанат, уйгунлик ва баркарорликни яратиш имкониятларига айлантиришга харакат килишлари керак.

4. "Баркарорлик" атроф-мухитни режалаштириш ва экологик ахоли пунктларини куришнинг калитидир. Ер ва унинг ахолиси уртасидаги кайтиш ва истеъмол уртасидаги мувозанат асосида баркарор архитектура ва турар-жой модели ишлаб чикилади.

Бунинг учун атроф-мухитнинг барча таркибий элементларининг хаётийлигини ва мавжудлигини ошириш керак булади.

Оддий шахарнинг бир кисмини экологик шахарга айлантириш жараёни мавжуд холатни бахолаш ва Бош режа ва техник-мухандислик ечимларни ишлаб чикишдан бошланиб, ижтимоий масалалар билан якунланадиган куплаб узаро боглик боскичлардан иборат узок жараёндир:

- Бош Режа;

- Энергия;

- Материаллар;

- Транспорт;

- Сув.

Шахарнинг яшил инфратузилмаси концепцияси мисолида Германия шахарларининг шахарсозлик дастурларини амалга оширишнинг узига хос хусусиятлари тахлил килинди. Асосий эътбор, шахар инфратузилмасининг барча элементларини кукаламзорлаштиришни, хусусан, ахоли уртасида тоза экологик фикрлаш ва турмуш тарзини жорий этишни уз ичига олган кенг камровли экологик сиёсатга каратилди.

November, 2022

695

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Тадкикот буйича илмий адабиётлардаги энг таникли ишларни келтирсак, яшил инфратузилманинг куйидаги асосий элементларини ажратиб курсатишимиз мумкин:

- яшил курилиш:

- яшил транспорт:

- экологик тоза чикиндиларни бошкариш:

-яшил майдонлар туфайли махсус микроиклимни яратиш.

Бугунги кунга кадар яшил инфратузилма сохасида туртта асосий фаолият йуналишлари мавжуд булиб, улар шахар даражасида самарали ташкилий асос яратади:

1) чикиндиларни бошкариш, шу жумладан чикиндиларни кайта ишлаш, биоёкилги ишлаб чикариш ва ахлатни саралаш усулидан кундалик амалиётда фойдаланишни рагбатлантириш ва чикиндини 100% тозалаш хамда мактабгача ва мактаб таълим муассасаларидан бошлаб таргибот ва таълим;

2) кам углеродли харакатчанлик, шу жумладан моторли булмаган ёки самарали жамоат транспортини таргиб килиш, мукобил энергия шаклларидан фойдаланиш учун инфратузилмани яратиш билан биргаликда автомобиллардан фойдаланишни тарк этишни рагбатлантириш учун мулжалланган;

3) шахарнинг энергия инфратузилмасини кукаламзорлаштириш, табииат фойдаланувчиларини кайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтиришга ундаш, шахар атрофи сохасида шамол хужаликлари), энергия тежайдиган технологиялар ва "аклли" электр тизимлари жорий етиш, шунингдек, иклим-нейтрал бинолар куриш;

4) шахарларни ободонлаштиришга турли хил ёндашувлар - биринчи навбатда, бу "Шахар иссиклик ороли" таъсирини коплайдиган яшил очик майдонларни саклаб колиш ва кенгайтириш билан бирга шахарларнинг "таркалишини" камайтириш ва олдини олиш усуллари (масалан, вертикал ободонлаштириш, томларни ободонлаштириш ва бошка замонавий иноватцион гоялар).

Урганилаётган шахарларнинг экологик инфратузилмаси тизимининг асоси булиб куйидаги вазифалар хисобланади:

- табиий ресурслардан хам, экологик хизматлардан окилона фойдаланиш шарти билан худуднинг экологик мувозанатини саклаш;

- экологик хизматларни хисобга олиш ва тахлил килиш

асосида табиий жараёнларни бошкариш;

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

- шахар атроф-мухитининг баркарор ривожланишини ва инсон яшаши учун кулай шароитларни таъминлаш;

- шахарлар ахолисининг онгини кукаламзорлаштириш максадида илмий, маърифий ва маърифий дастурларни ишлаб чикиш ва фаол амалга ошириш.

Халкаро тажриба шуни курсатадики, яшил инфратузилма нафакат режалаштирувчи меъморлар, балки экологлар, иктисодчилар, менежерлар ва сиёсатчиларнинг билимлари ва саъй-харакатларини комплекс бирлаштиришни талаб килади.

Бугунги кунга келиб шахарсозлик амалиётида яшил инфратузилмадан фойдаланиш ва унинг асосида соглом шахар мухитини яратиш борасида мухим халкаро тажрибалар тупланган.

Экологик тоза шахарларнинг мисоли шуни курсатадики, табиат билан уйгун яшаш, тугайдиган ресурсларни истеъмол килишни минималлаштириш, чикиндилар ва чикиндилар микдорини табиий янгиланиш даражасига камайтириш нафакат мумкин, балки унинг иктисодий, экологик ва ижтимоий самарадорлигини хам таъминлайди.

Тадкикот натижалари ва мавжуд ахволни тахлиллари асосида Узбекистонда яшил инфратузилма концепциясини амалга ошириш имкониятлари бугунги кунга келиб, экологик инфратузилманинг ягона концепциясини шакллантириш ва хусусан, уни шахарсозлик амалиётида жорий этиш масаласи айникса долзарбдир.

Узбекистоннинг купчилик саноат шахарларидаги экологик вазият анча кескин деб бахоланади. Шу муносабат билан "Яшил шахар" макомига эришиш учун экологик инфратузилма концепциясини ишлаб чикиш ва уни амалиётга жорий этиш айникса мухимдир.

Европа тенденцияларини хисобга олган холда янги замонгавий хар тамонлама кулай биноларни куриш яшил томларни ташкил килишни жорий этишга ёрдам беради. Масалан, яшил том электр энергиясининг нархини (иситиш, кондиционер) 10% га ёки ундан купрогига камайтиришга ёрдам беради.

Тошкент шахри Атроф мухитни мухофаза килиш дастурининг

транспорт кисми куйидаги асосий амалий натижаларини таъминлаши лозим:

- транспортнинг экотизим ва атроф-мухитга салбий таъсирини камайтириш;

- экотизим хаётий фаолиятини яхшилаш;

November, 2022

- транспорт воситаларининг атроф-мухитга курсатадиган таъсирини, ифлослантирувчи омиллар сонини кискартириш.

Транспорт тизимининг устуворлиги унинг хавфсизлик, экологиклик, иктисодий тежамкорлик, ишончлилик гаровидир.

Утган йили Тошкентда хавога зарарли моддалар чикиндилари хажми 426 минг тоннани ташкил этди. Шу билан бирга, автоуловларнинг улуши 395 минг тоннани ёки чикиндиларнинг 90 % дан купини ташкил этди.

Узбекистон микёсида 2020 йилда чикинди газларининг умумий хажми 2,449 миллион тоннани ташкил этди, шундан 60 % ни автотранспорт ташкил этади, бу ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда белгиланган меъёрлардан 3 баравар купдир.

Шахар хавосининг ифлосланиш даражаси Хдвонинг ифлосланиш индекси билан улчанади. 5 балдан кам кийматлар ифлосланиш даражасининг пасайишига мос келади.

Сунгги 10 йил ичида Узбекистоннинг барча шахарларида хавонинг ифлосланиш даражаси пасайтирилди. АПИ нинг энг паст курсаткичлари - 1.102.63 Денов, Кукон, Гулистон, Самарканд, Саросия каби шахарлар учун одатий холдир. АПИ нинг юкори курсаткичлари - 4.30-5.30 Олмалик, Ангрен, Бухорода кузатилмокда, бу курсаткич республиканинг бошка шахарларида 3.20-3.97 оралигида булмокда.

Шахар транспорти ифлослантирувчи моддаларнинг, хусусан азот диоксидининг асосий мобил манбаи хисобланади, республикамизда 2,2 млн. ортик транспорт воситалари руйхатдан утган булиб, шундан 550 мингтаси Тошкент шахридадир. Пойтахтда руйхатдан утган транспорт воситаларининг 65% га якини бензин ва дизел двигателларида, 35% газда ишлайди. Дизел ёкдлгисида ишлаганда бир тонна ёкдлгидан 208 кг, газда ишлаганда 3 баравар кам зарарли моддалар чикади.

November, 2022

698

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Автотранспорт хавога 200 та ифлослантирувчи моддалар, шу жумладан углерод оксиди, алдегидлар, азот оксидларини чикаради.

Х,авонинг юзаки катламида (одамларнинг нафас олиш зонаси) тупланиб, ушбу моддалар ултрабинафша нурлар таъсирида реакцияга киришиб, янги, баъзан эса токсик бирикмалар хосил булишининг дастлабки махсулотларига айланади ва хаводда бир неча кун туриб колиш эхтимоллари мавжуд.

Сунгги йилларда ишлаб чикариш биноларини кайта профиллаш ёки шахар ташкарисига кучириш, йирик стационар ифлослантирувчи манбаларнинг йуклиги, шунингдек худудни ободонлаштириш буйича чора-тадбирлар туфайли атмосфера хавосининг ифлосланиши билан боглик вазият баркарор булиб колмокда.

Шахар экология бошкармаси маълумотларига кура, Тошкент шахрининг умумий худудининг 43,6% яшил майдон остида. Бир кишига 69 кв. м яшил майдонлар 50 квадрат метрга тенг шахарда хар йили минглаб кучатлар экилади.

Давлат экология кумитаси маълумотларига кура, 2020 йилда умумий чикинди газларининг 36,2% саноат корхоналари хиссасига тугри келади. Саноат объектларининг аксарияти - хавони ифлослантирувчи асосий моддалар -Тошкент вилоятида тупланган (37,9%).

Курилиш майдонларида кузатилиши керак булган чангга карши чоралар тугрисида Курилиш вазирлигининг. Согликни саклаш вазирлиги томонидан тасдикланган санитария меъёрларига кура, "Ишлаб чикариш жараёнида чанг чикадиган барча ишлар чангнинг таркалиши ва таркалишини истисно киладиган ёки максимал даражада чеклайдиган шароитлар" да амалга оширилиши керак.

Замонавий шахарлар инфраструктураси рейтингини аниклашда экологик курсаткичлар Европа акдли ша^арлари (Умные горада Европы).

Ушбу моделга кура, Смарт ^ти - бу 6 асосий хусусиятлар ва ички курсаткичлар буйича юкори курсаткичларга эга шахар.

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

1-pacM. fflaxapnap MH^pacTpyKTypa peÖTHHrHHHHr EBpona MogenuHMHr 6 Ta acocufi

xycycMaTnapM

SIMENS GREEN SITIS INDECS

^mnn maxapnapHu TapTuSnamTupum MeTogonoruacu BpuTaHuaHuHr 3kohomuct ^ypHanHHHHr Taxnunufi SynuMu) SIMENS SunaH xaMKopnuKga umnaS HHKunraH.

fflyHgafi KunuS, MuKgopufi Ba cu^aT KypcaTKH^napuHH ynnam maxapnapHu Ha^a^aT xo3upru aTpo^-MyxuT KypcaTKH^napu Syfiuna, Sarau aTpo^-Myxmra 3apapnu Synum HuaTnapu SunaH xaM Saxonamra hmkoh Sepagu.

XY^OCA^AP

hhmhh Tag^HKoT umuHHHr MaKcag Ba Ba3H$anapugaH KenuS hukus, onuHraH HaTH^anap Ba Taxnunnap Syfiuna Kyfiugaru xynocanap HuKapungu:

fflaxapnapga экonorнк To3a mapouTnapHu aparam ^yga oggufi ^apaeH эмac. By acocufi MyaMMonapHu maKnnaHTupum ynyH gacTnaSKu xonarnu Sara^cun Taxnun Runum Ba ynapHu xan Runum Syfiuna xapaKaraap pe^acuHu umnaS HuRumHu TanaS Kunagu.

^yHe axonucuHuHr geapnu apMu amafiguraH maxapnap, Sup ToMoHgaH, uHcoHuaT WTyKnapu MapKa3napu, SomRa ToMoHgaH, н^тнмoнfi TeHrcronuK Ba yHra SornuR н^тнмoнfi MyaMMonap энr KecKuH SynraH ^ofira afinaHgu. CaHoaT, TpaHcnopT Ba KoMMyHan нн$paтyзнnмaнннг кoнцeнтpaцнacн KeHr экonorнк MyaMMonapHu KenTupuS HuKapagu.

November, 2022

Махаллий анъаналар ва табиий-иклим шароитларини хисобга олган холда янги, экологик жихатдан самарали технологиялардан фойдаланган холда экологик кулай уй-жой курадиган шароитларни яратиш мухимдир.

Яшил ^аракатлар режаси Яшил бош^арув Яшил сиёсатда жамоатчиликнинг иштироки

Азот диоксиди олтингугурт диоксиди Озон

Катти^ зарралар Тоза ^аво сиёсати

Атроф-мух,итни бошкариш

СО2 интенсивлиги СО2 чи^индилари СО2 ни камайтириш стратегияси

СО2 Чик,индилар

Хавонинг сифати

Энергия

И ндекс

Сув

Бино

Сув истеъмоли Тизим ^оч^инлари Дренажларни тозалаш Сувнингсамарадорлиги ва тозалаш сиёсати

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

и^индилар ва

эрдан фойдаланиш

Переработка мусора Утилизация отходов Политика сокращения отходов Польза зеленого землепользования

Транспорт

Кувват сарфи Энергия зичлиги Кайта тикланадиган энергия сарфи

Тоза ва самарали энергия сиёсати

Турар жой энергия

истеъмоли

бино

Энергия тежамкор курилиш

стандартлари

Энергия самарадорлигини

ошириш буйича

^ашаббуслар

Мотор булмаган транспорт воситал& фойдаланиш

Автомобилсиз тармо^ажми Яшил транспортни реклама ^илиш Иш юкини камайтириш сиёсати

ждан

2.Расм- Яшил шахарларни тартиблаштириш методологияси

Хрзирги кунда шахарларда "Яшил" инфратузилма концепциясида (яшил зоналар ва йулакларни кенгайтириш, сугориш суви таъминотини янгилаш, йул ва йуллар тармоги ва инфратузилмани (шу жумладан, диккатга сазоввор жойлар, уйин ва спорт майдончалари, скейт-парклар, велосипед йуллари ва бошкалар) ободонлаштириш ва кукаламзорлаштириш ишлари олиб борилмокда.

Шу билан бирга, бугунги кунда зудлик билан ечимларни талаб киладиган бир катор мухим масалалар мавжуд, хусусан, тегишли техник инфратузилмани ривожлантириш ва кулай экологик дам олиш масканларини тартибга солиш.

Яшил инфратузилма концепциясини амалга оширишни урганиш шуни курсатдики, экологик тоза турмуш тарзи, яшил иктисодиёт ва яшил шахар утопия эмас, балки хакикатдир.

November, 2022

701

3KonorHK T03a maxapnap ^aonuaTuHuHr Taxnunu myHu KypcaragHKH, Taöuar SunaH yñryH amam, TyrañguraH pecypcnapHu ucretMon KunumHu MHHHMannamTHpnm, nuKuHgunap Ba nuKuHgunap MuKgopuHu TaSuun aHrunaHum gapa^acura KaMañTHpnm Ha^aKar MyMKHH, Sarau yHuHr uKTucoguH, экoпoгнк Ba h^thmohh caMapagopnnrHHH xaM KenTHpnö nuKapagu.

Y36eKHCTOHHHHr KynnnnHK maxapnapugaru экoпoгнк Ba3uaT aHna KecKHH geö SaxonaHagu, my MyHocaöar SunaH "^mun maxap" MaKoMura эpнmнm ynyH экoпoгнк HH^paTy3HHMa кoнцeпцнacннн umnaö HHKum Ba yHH aManueTra, xycycaH, maxapco3HHK aManueraga ^opuñ этнm, ^opuñ Macanacu Ba añHHKca gon3ap6gup.

3hmohhbhh maxap.iap эко^огнк HH^paerpyKTypacHHH TatMHH^arn MaKcaguga KyHHgarH^apra a^oxuga эtтн6оp öepum ^03HM:

amMocfyepa x^aeocuHUHZ u^WCMHUMU coxßcuda:

-umnaö HHKapum KopxoHanapu xaMga TpaHcnopT BOCuranapHHHHr (Typnap öyHHHa) amoc^epa xaBOCHHu H^nocnamupyBHH acocan MaHÖanapgup;

-aBTOTpaHcnopT BOCHTanapuHUHr amoc^epa xaBOcara HHKapaeTraH H^nocnaHTupyBHH Mogganapu xa^Mu omuö Sopumura TpaHcnopT BocuranapuHuHr экoпoгнк gapa^acu, ^onganaHunaeTraH eKunru Ba ñyn xapaKaTuHu Tyrpu Tammn этнm cu^arara sofhuk öynuö KonMOKga;

-HopMaTuB-xyKyKun 6a3aHu TrouMnamTupum Ba TaKOMunnamTupum -xaraapo HopManapHu KaSyn Ku^um, TaSuun mapouraapra Mocnam, экoпoгнк Saxonam тнзнмннн ^opun этнm, экoпoгнк cepTu^uKaTnamTupumHu puBo^narnupum;

^onor^ To3a TexHonoruanap Ba umnaö nuKapumra, xoMame, MaTepuannapHuHr Typnapura, TaSuun MyxuT u^nocnaHum gapa^acuHuHr axonu canoMaraurura Ba arpo$ MyxuT oStercmapura TatcupnapuHu TagKuK этнmгa ннвecтнцнaпap кнpнтнm;

-gaBnaraap opacuga arpo$ MyxuTHu Myxo$a3a Kunumra Ba TaSuargaH oKu^oHa ^oñganaHum SyñuHa xaraapo xaмкopпнкнн ^HanTupum.

November, 2022

702

атмосфера ;авосини му;офаза цилиш сохасида:

- ифлослантирувчи моддаларни атмосфера хавосига чикаришни камайтириш;

- гилдиракли транспорт воситаларининг хамда мотор ёкилгисининг «Евро-6» экологик тоифадаги стандартларини кабул килиш;

- транспорт ва пиёдалар окими кесишадиган жойларни камайтириш, магистралларнинг юклама даражасини пасайтириш, транспорт окими таркибини, харакат тезлиги режимини, тартибга солиш циклини оптималлаштириш;

- янгидан фойдаланишга топширилаётган ишлаб чикариш кувватларининг атмосфера хавосини ифлослантирувчи чанг ва газларни тутиб колувчи курилмалар кулланилишини таъминлаш.

экологик стандартлар со;асида:

-атроф мухитнинг сифатини белгиловчи устувор йуналишлар буйича халкаро стандартларга утишни таъминлаш;

- экологик стандартларни куллашни кенгайтириш;

-амалдаги стандартларнинг халкаро Стандартлаштириш ташкилоти 1СО ва халкаро Электротехника комиссияси IEK стандартлари билан уйгунлашувини таъминлаш лозим.

Шахар экологик инфратузилмасининг сифат курсаткичларини ошириш, экологик холатини яхшилаш, экологик мувозанатни таъминлаш билан боглик замонавий шахарсозлик инфраструктураси олдида турган муаммолар талайгина.

Бу борада манфатдор ва маъсул ваколатли давлат бошкарув органлари ташкилотларининг тажрибали мутахассисларини жалб килган холда, халкаро талаб ва ривожланган мамлакатларнинг илгор тажрибаларини эътиборга олиб фаолият юритилиши, шу оркали мавжуд шароит ва имкониятлардан келиб чикиб, оптимал ечимга келиш келажакда республикамиз замонавий шахарлар экологик тизими ва экологик холатини таъминлаш, инсонлар саломатлигини асраш ва уларга кулайликлар яратиш, турмуш фаровонлигининг юксалишига хизмат килади.

REFERENCES

1. "2012-2026 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йyнaдиши бyйичa ривожлантириш стратегиясини келгусида амалга ошириш

November, 2022

?03

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

чора-тадбирлари тугрисида" ПФ-5024-сон, 20.01.202й. Тошкент ш., 2017-йил

сон, 847-модда.

2. ШНК 2.07.01-03* "Шахар ва кишлок ахоли пунктлари худудларини ривожлантириш ва курилишини режалаштириш" Тошкент, 2009.

3. Асатрян А.Г. Стратегия развития инновационной инфраструктурой города // Транспортное дело России, №9 - М.: 2009 - С. 25-33

4. Барзилов С., Чернышев А. Город как социальное пространство // Свободная мысль, 2007. №2. С. 3-13.

5. Ресин В.И., Попков Ю.С. Развитие больших городов в условиях рыночной экономики. Системный подход. М.: Эдиториал УРСС, 2007. - 279 с.

6. Смоляр И.М. Градостроительство как правовая планировочная систем: Серия «Градостроительство и городское планирование». СПб., 2008. - 378 с.

7. Суслова Ю.Ю. Рыночная инфраструктура города: теория, методология, практика: монография - М.: Креативная экономика, 2007. - 176 с.

8. Трофименко Ю.В., Якимов М.Р. Транспортное планирование: формирование эффективных транспортных систем крупных городов. - Москва: Логос, 2013. -С. 17. - 464 с.

9. Тиверовский В.И. Развитие городского транспорта зарубежом // Бюллетень транспортной информации. - 2006. - №5. С.-19 [29].

10. Альперин Л. Современный взгляд на системы качества и их развитие // Стандарты и качество. - 1998. - № 10; [47].

11. . Денисов В.В., Курбатова А.С., Денисова И.А. ва бошка Шахар экологияси: Укув кулланма. кулланма / тахрир. проф. В.В.Денисов. - М.-Ростов н / а: ИСС «Март», 2008 йил.

12. . Подгорнова Х,.А. Автотранспортник экологик муаммолари ва ечимлари // Ёш олим. - 2016. - 22.2-сон. - С. 48-50.

13. Тетиор, А. Н. Экологическая инфраструктура / А. Н. Тетиор. - М. : МГУП, 2014. - 370 с.

14. Экологическая инфраструктура «Зеленый город». Материалы заседания. Экологическая палата РФ. - Электрон. текстовые дан. - Режим доступа: Xттп://еcоcхамбер.ру/неwс/585-екологиcхескаяинфраструктура-зелжонйж-город.

15. Кавтардзе Д. Н. Экология малого города // Экология малого города. -Пущино: АН СССР; МГУ им. М. В. Ломоносова, 1987. - С.

15.

15-август. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017-й., 33-

November, 2022

16. Муминов Н.Ш., У.Бекмирзаев. Замонавий шахарларда автотранспорт инфраструктурасини ривожлантиришда экологик муаммоларни ечиш йуллари. г.Ташкент, ОАК тасарруфидаги "Архитектура Курилиш Дизайн" илмий-амалий журнали 2-сон, 2020 йил. 5.стр.

17. Муминов Н.Ш., У.Бекмирзаев. Замонавий шахарлар инфратузилмасида экологик муаммолар тахлили. г.Ташкент, ОАК тасарруфидаги "Архитектура Курилиш Дизайн" илмий-амалий журнали 2-сон, 2020 йил. 6 стр.

18. Муминов Н.Ш., У.Бекмирзаев. Замонавий шахарлар инфратузилмасида экологик муаммолар тахлили. г.Ташкент, УзР Курилиш вазирлиги. ТАСИ. "Оролбуйи минтакаси архитектура мухитининг ривожланиш муаммолари ва инновацион ечимлари". мавзусидаги республика он-лине илмий - амалий конференция. 2021 йил 20 май. 6 стр.

19. Интернет сайтлари.

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

705

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.