Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ҚУЛУПНАЙНИНГ РЕМОНТАНТ НАВЛАРИНИ БАҲОЛАШ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ҚУЛУПНАЙНИНГ РЕМОНТАНТ НАВЛАРИНИ БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

172
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
навлар / мева / интродуксия / ўсимлик қоплами / фенология / ҳосилдорлик / кимѐвий таркиб / таъм

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хилола Равшановна Абдуллаева, Ахмаджон Абдуқодирович Қосимов

Мақолада қулупнай навларини кўпайтириш ва уни экспорт қилиш ҳажмини ошириш, аҳолини йил давомида арзон қулупнай меваси билан таъминлаш мақсадида етиштириладиган универсал ремонтант қулупнай навларини ҳақида маълумотлар келтирилган. Бундан ташқари, ҳосилдорлиги, мева сифати ва дегустацион баҳоси аъло бўлган, ремонтант қулупнай навларининг ўсиши ва ривожланиши тўғрисида маълумотлар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Хилола Равшановна Абдуллаева, Ахмаджон Абдуқодирович Қосимов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ҚУЛУПНАЙНИНГ РЕМОНТАНТ НАВЛАРИНИ БАҲОЛАШ»

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

УЗБЕКИСТОНДА КУЛУПНАЙНИНГ РЕМОНТАНТ НАВЛАРИНИ

БА^ОЛАШ

Хилола Равшановна Абдуллаева

Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институтик.х.ф.ф.д., катта илмий ходим

Ахмаджон Абдукодирович Косимов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институтк.х.ф.ф.д (PhD)

Маколада кулупнай навларини купайтириш ва уни экспорт килиш хажмини ошириш, ахолини йил давомида арзон кулупнай меваси билан таъминлаш максадида етиштириладиган универсал ремонтант кулупнай навларини хакида маълумотлар келтирилган. Бундан ташкари, хосилдорлиги, мева сифати ва дегустацион бахоси аъло булган, ремонтант кулупнай навларининг усиши ва ривожланиши тугрисида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: навлар, мева, интродуксия, усимлик коплами, фенология, хосилдорлик, кимёвий таркиб, таъм

Кириш. Хрзирги вактда Узбекистонда резавор меваларни етиштириш, шу жумладан кулупнайни ишлаб чикарувчи йирик ташкилотлар кам. Бирок, кулупнай етиштиришга булган кизикиш хали хам юкори. Бугунги кунда дунё микёсида резавор мевалар етиштириш хажми 7-8 млн. тонна булиб, шундан 4,3 млн. тоннага якини кулупнай ташкил килади. Кулупнай (Fragaria spp) етиштириш буйича жахонда А^Ш етакчилик килиб, 825 минг тонна хосил олинади. Испания 305 минг тонна, Япония 209 минг тонна, Жанубий Корея 203 минг тонна кулупнай етиштиради. Европада эса Польша ва Франция етакчилик килиб, улар хар йили 100-180 минг тонна махсулот олади [1,2,5]. Жахон ишлаб чикаришида кулупнайни очик ва химояланган жойларда етиштиришнинг жуда куп янги технологиялар яратилган. Ишлаб чикаришда ремонтант кулупнай навларини етиштириш кенгаймокда. Ремонтант деганда усимликларнинг киска уйку даври туфайли бир вегетация даврида такрорий ёки куп гуллаш ва мева бериш кобилияти тушунилади.

Ремонтант навларини етиштириш технологияси яхши

АННОТАЦИЯ

йулга куйилган йирик фермер хойжаликлари учун хам, кичик

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RI^)JLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

$epMep xofi^anuKnapu ynyH xaM ^Kopu peHTaöennuK Ba ucTHKÖonnu xucoönaHagu [1,3]. ^eKHH öyHgafi HaBnap xygygnapHHHr Typnu Taöuufi HKnuM mapouTuga ^ofiganaHumra apoKnunuruHH xap ToMoHnaMa arpoöuonoruK Ba HKTucogufi ^HxargaH TeKmupumHH Tanaö Kunagu [3].

^ana Ta^puöanapu TomKeHT Bunoaru TomKeHT TyMaHuga ^ofinamraH AKageMHK M.Mup3aeB homhh öoFgopnunuK, y3yMHunuK Ba bhhohhhhk unMufi-TagKHKOT HHCTUTyTUHUHr MapKa3ufi Ta^puöa MafigoHuga yTKa3Hnagu.

Ta^puöa yTKasunaguraH ^ofiHUHr reorpa^HK KoopguHarnapu: 41°25' muMonufi KeHrauK Ba 69°19' mapKufi y3yHnuK, geHru3 carxugaH 490 m öanaHgnuKga, TomKeHT maxpugaH 5 km y3oKnuKga ^ofinamraH.

Ta^puöa MafigoHHHHHr TynpoK mapouTH - cyropMa, ep octh ch3ot cyBna-pu nyKyp ^ofinamraH TunuK öy3 TynpoK öynuö, KapöoHarnap MHKgopu 19 gaH 23% rana, Kyncu3 umKopufi (pH-7,1), KaM CTpyKTypanu, KaTKanoK xocun Kunum-ra xaMga 3Hnnamumra Mofiun. Cyropum cyHtufi öynuö, apuKnap opKanu yTKa3Hnagu.

KynynHafi ycuMnuru 70*25 cm экнm cxeMacuga 2020 fiunga экнnгaн Y36eKHCToH ry3anu (Y36eKHCTOH), ^ungop (Y36eKHCTOH) Ba Aga (repMaHua) HaBnapu TagKUKoTHHHr oöteKTH xucoönaHgu.

YTKa3unraH unMufi-TagKUKoT umnapu "MeBanap, pe3aBop MeBanu Ba öhfok ycuMnuKnapu HaBnapuHH ypraHum ycynu Ba gacTypu" (Open 1999) ycnyöuflTu acocuga yTKa3ungu [4]. OeHonoruK $a3anapuHH Ky3aTumga ynapga KypTaKnapHH öypTumu, rynnafi öomnamu, KufiFoc rynnamu, MeBanapuHHHr numa öomnamu, KHfiFoc numumu Ba Tyramu, öaprnapHHHr y3rapumu Ba вeгeтaцнaсннннг Tyramu öenrunaö öepungu.

TagKHKoT Harn^anapu. AKageMHK M.Mup3aeB HoMugaru öoFgopnunuK, y3yMHunuK Ba bhhohhhhk unMufi-TagKUKoT uHCTHTyTu onuMnapu P.M.AögynnaeB, X.P.AögynnaeBanap ToMoHugaH 2009-2011 fiunnap gaBoMuga 50 gaH opTHK Maxannufi Ba umpogy^HA KunuHraH KynynHafiHHHr oggufi Ba peMoHTaHT HaBnapu oMnneKC KHMMaTnu xy^anuK öenrunapu ypraHunuö, ynap unugaH oTanuK maKnu cu^aruga oggufi KynynHafiHur "3eHra 3eHraHa" HaBHHH xaMga oHanuK maKnu cu^aruga peMoHTaHT "Aga" HaBH TaHnaö onuHuö ymöy HaBnapuHH nanumTupum opKanu aHru gyparafi кoм6ннaцнaсн onuHgu. 2012-2016 fiunnap gaBoMuga 3eHra 3eHraHa x Aga HaBnapugaH onuHraH gyparafi кoм6ннaцнanapннннг KHMMaTnu xy^anHK-ÖHonurHK xycycuaraapu ypraHunuö öopungu. YpraHumnap Haru^acuga a^paruö onuHraH 38/5785 gyparafiu fiun gaBoMuga xocun öepumu öunaH öomKa gyparafinapga a^panuö HHKgu. fflyHHHrgeK, ymöy gyparafi Ha3opaT HaBra HucöaraH

189

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-EANYUTUQLAR^

мевасининг сифати, йириклиги, транспортбоплиги ва хосилдорлиги каби белгилари билан ажралиб турди. 2020 йилда ушбу навга Дилдор деб ном куйилиб Интеллектуал мулк Агентлигига Патент олиш учун такдим килинди. 2019-2021 йиллар давомида хам кулупнайнинг ремонтант навларидан Дилдор хамда Ада навларининг кимматли хужалик-биологик хусусиятлари буйича стандарт Узбекистон гузали навига нисбатан киёсий урганилиб келинди.

Урганилган йилларда кулупнай навларини вегетация даври жуда эрта бошланди. Ушбу йилларда кишнинг илик келиши боис февраль ойининг бошидан янги барг чикара бошлади, яъни навлар ичидан Дилдор вегетациянинг бошланиши 26 январ куни, Ада навида 29 январ куни хамда назорат варианти Узбекистон гузали навида 2 феврал килиб белгиланди. Дилдор нави назорат навга нисбатан 7 кун эрта бошланган булса, Ада нави 4 кун эрта бошланди.

1- жадвал

кулупнай навларида фенологик фазаларнинг утиши (уртача 2019-2021 йй)

Навлар номи Вегетациянинг Гуллашнинг Мева пишишининг бошланиши Усув

бошланиши бошланиши даври, кун

Узбекистон гузали 02/II 27/III 02/V 185

Дилдор 26/I 22/III 03/V 220

Ада 29/I 22/III 01/V 214

Гуллашнинг бошланиши Дилдор ва Ада навларида 22 март куни бошланган булса, назорат навида 27 март куни бошданди. Ремонтант навлар назорат навга нисбатан 5 кун эрта бошланиши аникланди. Мева пишишини бошланиши Ада навида 1 майда бошланган булса, Дилдор навида 3 май куни назорат навида эса 2 май куни бошланганлиги кузатилди. Навдар ичида усув даври назорат навида 185 кунни, Ада навида 214 кунни ташкил этиб назорат навига нисбатан 29 кун узок, Дилдор навида 220 кунни ташкил этдиб назорат навига нисбатан 35 кун узок давом этди.

Тадкикот утказилган йилларда кулупнай навларини хосилдорлиги урганилганда уртача 5 тупдан олинган хосил Узбекистон гузали назорат навида 485 грвхаммни ташкил килиб, бир тупдаги уртача хосил 97 граммни ташкил килди. Хосилдорлик эса 55,4 ц/га ни ташкил килди. Битта меванинг уртача вазни 10 граммни, энг йирик меванинг вазни 21 граммни, дегустацион бахрси эса 5 баллни ташкил этди.

190

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

^lmiy-tadqiqotjnstiiut^^^^^^^^^^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RI^)JLJNISHID^ILM-FÄNYUTUQLAR^

■ YiöeKHCTOH ryiajiH (st) ■ ^u.ijop

1-pacM. ^ynynHafl HaB.iapiiHiiHr xocungopnurH (2019-2021 hh).

PeMoHTaHT HaBnapHHHr unuga ^ungop HaBHHHHr MaxcyngopnuK KypcaTKH^napu Ha3opaT HaBura HucöaTaH aHna axmu öyngu. EyHga, 5 Tyngaru xocun 909 rpaMMHH, öup Tyngaru ypTana xocun 181,8 rpaMMHH, xocungopnuK 103,9 ^HTHepHH TamKun Kunuö Ha3opaT HaBura HucöaraH 48 ц/гa WKopu xocun onumra эpнmнngн. YpTana MeBaHHHr Ba3HH 11 rpaMMHH, энг fiupuK MeBacuHHHr Ba3HH 27 rpaMMHH TamKun Kunuö Ha3opaTHa HucöaTaH 6 rpaMM WKopu экaнnнгн aHHKnaHgu.

2-pacM.^ynynHaH HaB.iapii MeBacHHHHr CH^aT KypcaTKHH^apu

Xynoca Kunuö afiTraHga:

1. Y3ÖeKHCToH mapouTuga ohhk gananapga KynynHafiHHHr peMoHTaHT HaBnapu oggufi KynynHafi HaBnapura KaparaHga

191

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadq^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

вегетация жуда эрта январь ойи охиридан бошланади. Ремонтант кулупнай навларининг вегетация лаврининг давомийлиги оддий кулупнай навларига нисбатан узок булиб, жумладан Ада навида 214 кунни ташкил этиб назорат навига нисбатан 29 кун узок, Дилдор навида 220 кунни ташкил этдиб назорат навига нисбатан 35 кун узок давом этди.

2. Хрсилдорлик буйича ремонтант кулупнай навлари йил давомида хосил берганлиги боис оддий кулупнайга нисбаьан анча юкори булиши аникланди. Бунда Дилдор навида хосилдорлик 103,9 центнерни ташкил килиб назорат навига нисбатан 48 ц/га юкори хосил олишга эришилди.

2020 йилда Дилдор нави Интеллектуал мулк Агентлигига Патент олиш учун такдим килинди.

REFERENCES

1. Абдуллаев Р., Ягудина С "Томоркада етиштириладиган резавор мевалар", Тошкент, "Мехнат" 1989, 37-70 бет

2. Абдуллаев Р., Абдуллаева Х "Фермер хужаликларида энг яхши резавор мевалилар навларидан юкори хосил олиш агротехникаси" Тошкент 2011 йил

3. Абдуллаева Х.Р Хозяйственно-биологические особенности местных и интродуцированных сортов земляники и разработка некоторых элементов агротехники в условиях Ташкентской области: 06.01.07- Плодоводство и виноградарство: автореф. дисс. доктор философии по (PhD). с.-х. наук -Ташкент, 2018. - 49 с.

4. Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур/ под ред. Е. Н. Седова, Т.П. Огольцовой. - Орел : ВНИИСПК, 1999.-С 300-350.

5. Ягудина С.И. Смородина. Тошкент. "Мехнат". 1976 й.

10-15 бет

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.