Научная статья на тему 'УЗУМ НАВЛАРИНИ ЎРГАНИШ ҲАМДА КЎЧАТХОНАДА СИФАТЛИ КЎЧАТЛАР ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

УЗУМ НАВЛАРИНИ ЎРГАНИШ ҲАМДА КЎЧАТХОНАДА СИФАТЛИ КЎЧАТЛАР ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

98
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узум / мева / мева-узум навлари / фенологик кузатувлар / ҳосилдорлик / касаллик ва зараркунандаларга чидамлилик / иссиққа чидамли

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Улуғбек Иргашович Маматов, Хуршид Тошқуватович Норбеков

Мева экинлари навлари, шакллари, янги боғ ва токзорларни барпо қилиш, мева-узум генофондини бойитиш ҳамда истиқболда янги мева-узум навларини етиштириш юзасидан тажриба тадқиқотлари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Улуғбек Иргашович Маматов, Хуршид Тошқуватович Норбеков

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЗУМ НАВЛАРИНИ ЎРГАНИШ ҲАМДА КЎЧАТХОНАДА СИФАТЛИ КЎЧАТЛАР ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

УЗУМ НАВЛАРИНИ УРГАНИШ ХДМДА КУЧАТХОНАДА СИФАТЛИ КУЧАТЛАР ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

УлуFбек Иргашович Маматов

Академик М. Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтиилмий ишларни мувофиклаштириш ва кадрлар тайёрлаш

булими бошлиги

Хуршид Тошкуватович Норбеков

Академик М. Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадкикот институтитаянч докторанти

АННОТАТЦИЯ

Мева экинлари навлари, шакллари, янги бог ва токзорларни барпо килиш, мева-узум генофондини бойитиш хамда истикболда янги мева-узум навларини етиштириш юзасидан тажриба тадкикотлари келтирилган.

Калит сузлар: узум,мева, мева-узум навлари, фенологик кузатувлар, хосилдорлик, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилик, иссикка чидамли.

Кириш

^ишлок хужалигини жадал ривожлантириш экинларнинг янги навларини ишлаб чикаришга жорийкилмасдан амалга оширишнинг иложи йук. Шунинг учун мунтазам янги навларни фермер, дехкон хужаликлари хамда кластерлар тизимига олиб кириш долзарб масала хисобланади.

Богдорчилик - кишлок хужалигининг мухим тармоги булиб, мевали дарахтлар бир жойда узок муддат усиб ривожланиши, хосилни бир неча йилдан кейин олиниши хамда хар йили бир хил махсулот етиштириб булмаслиги билан алохида эътиборга сазовордир. Шунинг баробарида мева экинларини янги навларини яратиш ва богларни барпо килиш узок муддатли таваккалга асосланган тадбирдир. Ушбу холатда хорижий хамкорлик доирасида мева экинлари янги навларини республикага олиб келиш билан узок муддатли фаолиятни нисбатан енгиллаштириш ва сохага жадал усулда янги навларни киритиш имконияти мавжуд.

Узумчилик республикамиз кишлок хужалигининг кадимий сердаромад тармокларидан бири саналади. Узумчилик усимликшуносликнинг сохаси сифатида узум

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

228

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

етиштириш билан шугулланса, фан сифатида токдан муттасил мул ва сифатли хосил олиш учун унинг усиши ва ривожланишини бош-каришнинг турли усулларини илмий назарий ва илгор тажрибалар асосида ишлаб чикади хамда укув фани сифатида уларни урганади.

Ток кимматбахо субтропик усимлик. Унинг меваси узининг пархезлик ва озикалиги жихатидан инсон организми учун энг зарур махсулот хисобланади. Пишиб етилган узум таркибида, айникса кишмиш навларида 28-30 %гача организм томонидан тез узлаштириладиган кандлар, глюкоза, фруктоза ва сахароза бор. Фруктоза ошкозон ости безининг иштирокисиз тез сингади. Шу туфайли канд касаллиги (кандли диабет)нинг олдини олишда мухим ахамиятга эга. Шунингдек, янги узилган узум таркибида инсон саломатлиги учун зарур булган олма, вино, лимон, кахрабо, шавел, чумоли ва бошка бир канча органик кислоталар, калий, кальций, фосфор, натрий каби минерал тузлар, мева пусти таркибида ранг берувчи моддалар (пигментлар), дубил моддалар бор [1.].

Узум меваси А, С, Р, РР, В1, В2, В6, В12, каби витаминларга бой. В гурух витаминлар, аминокислоталарнинг кандай микдорда сакланиши узум навининг пишиш муддатига, гужумларнинг уругли ёки уругсизлигига, ток тупининг усиш кучига, об-хаво шароитига хамда парвариш усулларига боглик. Олимларнинг кузатишига караганда, В гурухига мансуб витаминлар, аминокислоталар ва микроэлементлар кечпишар узум навларида купрок тупланар экан.[3.]

Узум шарбати, айникса ёш болалар ва кексалар учун бебахо озикадир. Организмда оддалар алмашинувини яхшилаш, кон томирларини кенгайтириш, жигар фаолиятини яхшилаш, юрак мускулларини озиклантириш, конни тозалаш ва купайтиришдек хусусиятларга эга. 1 литр янги узум шарбатининг куввати таккосланганда 1,7 л, сигир сутига, 650 г, мол гуштига, 1 кг, баликка, 300 г, бринзага, 500 г, нонга, 3-5 дона тухумга, 1,2 кг картошкага, 3,5 кг, помидорга, 1,5 кг, олма, нок ёки шафтолига тенг келар экан.

Куртаклар ёзилган пайда ёки кузда аёзлардан зарарланиш содир булганда, аёздан кейинги кун усимлик пухта текширилади, хар бир намуна куриб чиикилади, тупларнинг зарарланганлик даражаси шкала буйича бахоланади.

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-EANYUTUQLAR^

1-жадвал

Узумнинг паст х,ароратлардан зарарланиш шкаласи

Балл Бах,орги аёзлардан зарарланиш Кузги аёзлардан зарарланиш

0- зарарланмаган: Зарарланиш мавжуд эмас Зарарланиш мавжуд эмас

1- жуда кучсиз: Барг тишчалари ёки баргнинг бир кисми сезиларсиз хужалик талофатли Новда учлари кучсиз зарарланган

3- кучсиз: Новда учлари ёки 25% гунчалар 25% барглар

5-среднее: Новда учлари ва 50% тупгуллар ёки 50% куртаклар

7- кучли: Новда учлари, бир кисм барглар ва тупгуллар (новдани 1-2-бугим оралиги асоси сакланиб колган) 75% барглар ва алох,ида гужумлар ва узумбошлар

9- жуда кучли: Барг ва тупгули яшил новдалар бутунлай нобуд булган Барча барглар бутунлай нобуд булган, узумбошлар ва гужумлар, шунингдек новда ва бачкиларнинг учки яшил кисми кисман зарарланган

Узумдан турли максадлар (истеъмол килиш, кайта ишлаш ва х.к)да фойдаланилади. Асосан, июл ойидан ноябр ойигача янгилигича истеъмол килинади. Махсус совиткичларда сакланганларини март-апрел ойларида хам тансик ва шифобахш мева сифатида истеъмол килиш мумкин. Шунингдек, янги узумдан мураббо, компот, шарбатлар, шинни, концентратлар, юкори сифатли винолар хам тайёрланади. Майизбоп навлари куритилганда ута туйимли, шифобахш махсулот беради. Майиз (кишмиш, гермиён ва х к.) кадимдан туйимли ва шифобахш озик сифатида кадрланиб пархезлик хусусиятига эга булган. Узум майизи таркибида 80% гача канд моддаси булиб, асосан, у глюкоза ва фруктозадан иборат.[4.]. Шунингдек, азотли ва ошловчи (дубил) моддалар, органик кислоталарга хам бой. Майизнинг кимматлилиги яна шундаки, уни узок муддат саклаш, олис жойларга олиб бориш ёки жунатиш мумкин. Узок сафар (экспедиция)га борувчилар учун организмга кувват берувчи, толикишдан асровчи бебахо озик хисобланади. Айрим давлатларда майиз давлат захирасидаги армияга

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

230

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

бериладиган озик-овкат махсулотлари каторига киритилган.

Токнинг бошка мевали усимликларга нисбатан афзаллиги яна шундаки, уни купаитириш кулаи, кучати утказилгач, 2-3 иили хосилга киради ва кулаи шароитда яхши парвариш килинса 100 Иил, хатто ундан куп Иил яшаб хосил бериши мумкин. Ток илдиз тизими бакувват булгани учун, у кургокчиликка анча чидамли. Ундан тог ва тог олди ерларини узлаштириш, кумли ерлар ва жар ёкаларини мустахкамлашда хам фойдаланиш мумкин. Уни бошка мевали дарахтлар усиши анча кийин булган шурланган, тошлок, ер ости суви якин (1-1,5 м) ерларда хам устириб хосил етиштириш мумкин [2.].

Узумчилик аслида сердаромад соха. Районлаштирилган узум навлари жойнинг тупрок-иклими шароитларига тугри танланиб жойлаштирилса, тупрокка ишлов бериш ва усимликнинг парвариши билан боглик барча агротехника ишлари уз вактида ва сифатли бажарилса узумчилик усимликшуносликнинг юкори рентабелли, иктисодий курсаткичлари юксак тармогига айланади.

Узумнинг барча коллекцион техник навларида шира харакатимарт ойининг биринчи ун кунлигида - 1 мартдан 10 мартгача булган муддатда бошланади.Куртак ёзиш фазасининг энг эрта муддати - 2 апрелдан 7 мартгача, кеч ёзилиши эса 12-17 апрелга тугри келади. Нав намуналарида гужумларнинг шаклланиши, уса бошлаши ва якунланиши, шунингдек ушбу давр давомийлигини урганиш асосида барча гурухга мансуб навлар куйидаги тезпишарлик гурухларига ажратилди:

REFERENCES

1. Арипов А.У., Арипов А.А. Уругли интенсив мева боглари. - Т.: "Шарк". 2013, -1 Б. 13-115.

2. Буриев Х.Ч., Байметов К.И., Жураев Р.Ж. Мева экинлари селексияси ва навшунослиги. - Т.: Мехнат, 2010.- Б. 99-101.

3. Буриев Х.Ч., Енилеев Н.Ш. Мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси - Т.: Тош ДАУ, 2014. - Б. 25-28.

4. Коробкина З.В. Плоды Узбекистана. - Т.: Узбекистан, 1974. - С. 27-40.

Хулоса

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.