Научная статья на тему 'ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРНИ КЕНГ ХАНДАКЛАРДА ЎСТИРИШ'

ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРНИ КЕНГ ХАНДАКЛАРДА ЎСТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

94
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
цитрус ўсимликлари / лимон / апельсин / мандарин / хандак / навлар / турлар / ҳосилдорлик / ривожланиш.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилшод Ахмед Хўжа Ўғли Обиджанов, Ж. Б. Агзамходжаев

Мақолада цитрус ўсимликларда янги истиқболли турлари ва навлари кенг хандакларда тўғри агротадбирларни қўлаб, улардан серҳосил, мевалари йирик навларини ажратиб олиш ва ишлаб чиқаришга тадбиқ этишга қаратилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Дилшод Ахмед Хўжа Ўғли Обиджанов, Ж. Б. Агзамходжаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЦИТРУС ЎСИМЛИКЛАРНИ КЕНГ ХАНДАКЛАРДА ЎСТИРИШ»

Akademik M.Mirzaev nomidagi Volume 3 | Special Conference 1 | 2022

Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik mevachilik va uzumchilikning

ЦИТРУС УСИМЛИКЛАРНИ КЕНГ ХАНДАКЛАРДА УСТИРИШ

Дилшод Ахмед Хужа уFли Обиджанов к/х.ф.н.

Ж. Б. Агзамходжаев

Академик М.Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти катта илмий ходими

АННОТАЦИЯ

Маколада цитрус усимликларда янги истикболли турлари ва навлари кенг хандакларда тугри агротадбирларни кулаб, улардан серхосил, мевалари йирик навларини ажратиб олиш ва ишлаб чикаришга тадбик этишга каратилган.

Калит сузлар: цитрус усимликлари, лимон, апельсин, мандарин, хандак, навлар, турлар, хосилдорлик, ривожланиш.

Кириш. Узбекистон Республикасининг таракккиёти хамда ахоли сонининг тобора ортиб бориши озик-овкат, хусусан меваларга ва ундан кайта ишлаб тайёрланган махсулотлар, уларнинг тури ва сифатига булган талабни ошириб юбормокда. Айникса, цитрус мевалар ва уларнинг кайта ишланган махсулотларига булган талаб бошка барча мевали экинлар орасида машхурлиги жихатидан биринчи уринда туради десак муболага булмайди.

Бинобарин янги лимон мевалари ва ундан тайёрланган бетакрор шарбатлар купгина хорижий мамлакатлар ахолисининг кундалик озик-овкат махсулотларидан бирига айланиб улгурган. Лимон меваларнинг бу кадар кенг ва кадрли холатда таркалиши уларнинг бекиёс таъми, витаминга бойлиги, хушбуй хиди, кайта ишлаш, саклаш ва ташишга яроклиги, етиштириш ва купайтиришнинг у кадар мураккаб эмаслиги ва шу каби катор афзалликлари билан тушунилади.

Сунги йилларда Узбекистонда хам лимон мевалар ва уларнинг иккимламчи махсулотларига (шарбат, мармелад, цукат, эфир мойлари ва хк.) булган талаб анча ортди. Бунга боглик равишда лимон экинини республикамиз шароитида етиштиришга ёндашув хам тубдан узгарди.

Бинобарин, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йил 24 декабрдаги "Узбекистонда субтропик экинларни етиштиришни ривожлантириш чора-

15-iyun, 2022

Google Scholar Respublika anjumani

272

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 me va chilik va uzumchilikning rivojlanishid^ilm-fanyutuqlar^

тадбирлари тугрисида" 03-30-68-сонли карор кабул килиниб, мамлакатимизда субтропик экинлар, хусусан цитрус мевалар майдонини янада кенгайтириш, мавжуд майдонлар холатини тубдан яхшилаш, уларни купайтириш ва етиштириш тартибларини илмий асосда ташкил этиш вазифалари белгиланди.

4 март 2017 йилдаги Узбекистон республикаси вазирлар махкамасининг 119 сонли "Дехкон хужаликлари ва ахолининг томорка ерларидан самарали фойдаланиш, сувга чидамли, экспортбоп дарахт плантацияларни ривожлантиришга доир кушимча чора тадбирлар тугрисида" карори. Умуман олганда республикамизда цитрус мевалар етиштириладиган иссикхона (ресуср тежамкор хандак)лар хажмини янада кенгайтириш, мавжуд богларда агротехника ва мехнатни тугри ташкил этиш оркали улардан самарали фойдаланиш давр талабидир.

Узбекистонга цитрус усимликлари ХХ асрнинг иккинчи ярмида олиб келиниб, совукка чидамсиз булганлиги боис улар иссикхоналарда хамда хандакларда устирилиб парвариш килина бошланди.

1966 йилда Академик Махмуд Мирзаев (собик Р.Р.Шредер) номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтида 0,30 га. майдонида иссикхона курилиб, олим Е.С.Чихотуа томонидан ушбу иссикхоналарда цитрус усимликларининг коллекцияси ташкил этилди. Бир вактнинг узида иссикхона ёнидан хандаклар казилиб, унда лимон кучатлори экилди.

Мамлакатимизда цитрус усимликлари 1949-1954 йилларида А.Я.Зарецкий, 1968-1978 йилларда М.А Худзинский, Е.С.Чхотуа хамда 19661996 йилларида Ю.И Зайцев, М.А.Арслоновлар томонидан цитрус усимликларидан лимон, апельсин, мандарин, грейпфрут ва пампельмус турларининг навлари интродукция килиниб, илмий изланишлар билан биргаликда селекция буйича илмий-тадкикот ишларини хам олиб боришди. Цитрус усимликлардан лимон, апельсин, мандарин, грейпфрут ва пампельмус турларининг навлари экилиб, уларнинг усиши, ривожланиши ва хосилдорлиги урганилиб, 2015 йилдан Давлат реестрига лимоннинг Мейер нави, апельсиннинг Гамлин, мандариннинг Клементин навлари Республиканинг барча вилоятларида иссикхона ва хандакларида устириш учун тавсия килинди.

Илмий ишнинг максади. Республика шароитида биринчи марта цитрус усимликларни ноёб, истикболли навларини кенг хандакларда усиши, ривожланиши, хосилдорлиги, мевасини сифати, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилигини урганишга

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

273

Ак^еш1к М.М1ггаеу nomidagi Bog'dorchilik, игишеИШк \ а уйпоеИШк

Уо1ите 3 | Special СопГегепсе 1 | 2022

иеуасшык ул шиисшытто

^^^о^ьаш^нтп^тьм-шмуитиоьлк^

каратилди.

Илмий иш услуби. Академик М.Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтида ишлаб чикилган услуб асосида илмий иш олиб борилди.

Кенг хандакларда лимоннинг 2 та, апельсини 5 та, мандаринни 3 та навида илмий тадкикот ишлари олиб борилди. Кенг хандакнинг майдони 0,25 га, узунлиги 100 м, кенглиги 6м, деворнинг баландлиги 5 м, бетон деворнинг калинлиги 0,2 м. Девори ва томи темир констукциядан иборат булиб полиэтилен плёнка билан копланган. Кучатлар 1985 йили икки йиллик лимон кучатларига пайванд килинган булиб, кучат уч катор экилган, бунда катор ораси 2 м, девордан 1м, туп ораси 3 м ораликда экилган.

2015-2017 йиллар давомидаги олиб борилган илмий кузатишлар кенг хдндакларда сунъий иситишсиз табиий шароитда куйидаги натижалар олинди.

Кенг хандак шароитида цитрус усимликлари об-хаво шароитига караб асосан лимон навларида 10-14 март кунидан бошлаб куртак очила бошлади. Бунда назоратдаги Мейер навида 14 мартдан куртак очила бошлаган булса, Узбекистон тунгичи навида вегитация 4 кун олдин бошланди. Мейер навида 20 мартдан гул куртаклари шаклана бошлади, 31 мартдан гуллай бошлаган булса, Узбекистон тунгичи навида 25 мартдан гул куртаклари шаклана бошлади, 5 апрелдан гуллай бошлади. Гуллаш давомийлиги Узбекистон тунгичи навида 25 кунни, Мейер навида 30 кунни ташкил этади.

Лимон мевалари 17 октябрда пиша бошлаган булиб, мевани тулик пишиб етилиши 36 кун булса, Узбекистон тунгичи навида 49 куни ташкил этади.

1-жадвал

Цитрус усимликларининг навларида фенологик фазаларнинг утиши х,амда х,осилдорлиги уртача 3 йил (2015-2017 йил)

Экин тури ва навлари Куртак очила бош-лаши Гуллай Бошл-аши Гуллаш давом-илиги Мева пиша бош-лаши Х,осилдорлик Битта мевани уртача вазни Х,осил-дорлика нисбати %

1-туп т/г.

Л и м о н

Мейер (назорат) 14/ш 31/ш 30 17/х 13,8 22,7 89

Узбекистон тунгичи 14/ш 5/ТУ 25 17/х 15,9 26,2 94

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 me va chilik va uzumchilikning rivojlanishid^ilm-eanyutuqlar^

Апельсин

Гамлин 3/ш 14/ Iv 35 3/xII 10,8 17,8 86

(назорат)

Вашингтон 3/ш 14/ Iv 31 28/xI 9,8 16,1 112

Навель

Королёк 5/ш 9/ Iv 34 3/xII 10,2 16,8 103

грушевидный

Гладкокорый 7/ш 4/ Iv 33 30/xI 12,3 20,3 94

№ 29221 5/ш 10/ Iv 34 30/xI 9,9 16,3 90

Мандарин

Кавано Васэ 9/ш 15/ Iv 38 12/x 7,2 11,8 69

(назорат)

Понкан 12/ш 13/ Iv 34 20 xI 5,8 9,6 71

Окицу Васэ 12/ш 9/ Iv 32 20/x 6,3 10,3 65

Апельсин навларида куртаклар Гамлин, Вашингтон Навел навларида 3 мартда, Королёк грушавидний, № 29221 турида 5 март куни икки кун кечикиб Глаткакорий нави очила бошлади. Гуллаш даври Гладкакорий навида 4 апрелда назоратга нисбатан 10 кун илгари бошланди, Королёк грушовидний ва № 29221 навларида 9-10 апрелда хаммасидан кеч назоратдаги Гамлин, Вашингтон Навель навлари гуллай бошлади. Гуллаш давомилиги апельсин навларида 31-35 кунни ташкил килди. Меваларни пишиши Вашингтон Навель навида 28 ноябрда, Гладкакорий нави хамда № 29221 турида 30 ноябрда кузатилди, апельсин навларида назоратдаги Гамлин ва Королёк грушовидний 3 декабрда пиша бошлади.

Мандарин навларини куртак очилишининг бошланиши назоратдаги Кавано васэда 9 мартдан бошланди, Окицу васэ, Понкан навларида 12 мартда куртак харакати бошланди. Гуллай бошлаши Окицу васэ навида 9 апрелдан бошланган булса Кавано васэ навида 15 апрелдан, Понкан навида 13 апрелдан бошланган, гуллаш давомийлиги 32 кундан Окицу васэ, 38 кунгачан Кавано васэ навида давом этди. Мева пишиши назоратдаги Кавано васэ навида 12 октябрда бошланган булса, Окицу васэ навида 20 октябрда, Понкан нави 20 ноябрдан пиша бошлади. Меваларни нишиш давомилиги 34 кундан (Понкан), 38 (Окицу васэ) куни ташкил килди.

2015-2017 йиллар давомида цитрус усимликларда уртача хрсилдорлик куйидаги натижаларни берди.

Лимонни Мейер нави бир тупидан 13,8 кг., ёки 1гектардан 22,7 т.ни ташкил этган булса, Узбекистон

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

275

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 me va chilik va uzumchilikning rivojlanishida ilm-fan

тунгичи навининг бир тупидан 15,9 кг., 1гектардан 26,2 т. ни ташкил этади.

г. ни ташкил этади.

Апельсин навлари ичида Глоткокорий нави назоратдаги Гамлин навига нисбатан 2,5 т. га куп хосил берган булса, колган навларда хосил назоратдаги навга нисбатан 0,4-1,0 т. кам булади. Аммо меваларининг уртача вазни навларда назоратдаги навга нисбатан йирик булади.

Мандарин навлари ичида Кавано васэ нави бир тупидан 7,2 кг., 1гектардан 11,8 т.ни ташкил этган булса, Окицу васэ навининг бир тупидан 6,3 кг., 1гектардан 10,3 т. ни ташкил этади. Понкан нави назоратга нисбатан 2,2 т.га кам олинди. Мандарин навлари ичида Понкан нави битта мевасининг уртача вазнининг огирлиги 71 г. ни, энг кам мевани уртача вазни Окицу васэ навида аникланди.

1. Тадкикот натижалари шуни курсатики хандакларда цитрус усимликларни устириб, уларни парвариш килиб юкори хосил олиш мумкун.

2. Цитрус усимликлари лимон, апелсин, мандарин навлари кенг хандакнинг иклим шароитига караб 1-20 мартдан бошлаб куртаклар очила бошлайди, 1-20 апрель ойи давомида гуллай бошлайди хамда 17 октябрдан 20 ноябргачан булган вактда пиша бошлайди. Куртакларни очила бошлаш пайтида хамда гуллаш вактида хандакларни шамолатиш керак.

3. Узбекистон шароитида кенг хандаклар шароитида цитрус усимликларидан лимонни Узбекистон тунгичи, апелсинни Гладкакорий, мандаринни Окицу васэ навларини устириш учун тавсия этилади.

Кенг хандакларда бахорги хамда куз мавсумида намликни ортиб кетиши касалликлар ва хашоратларни купайишини олдини олиш учун ушбу вактда хандаклар шамолатилиши ва зараркунандаларга карши кураш чоралари уз вактда олиб борилиши зарур.

Битта мевани уртача вазни Мейер навида 89 г. булса,Узбекистон тунгичида 94

Хулоса

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.