Научная статья на тему 'ДУНЁ БЎЙИЧА МАНДАРИН ЕТИШТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ҲАМДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ДУНЁ БЎЙИЧА МАНДАРИН ЕТИШТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ҲАМДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

145
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мандарин / цитрус мева / нав / пайвандтаг / тур / гурух / гул / ҳосил.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ахмаджон Абдуқодирович Қосимов, Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Санжар Ибодулло Ўғли Шодиев

Мақолада мандарин ўсимлигининг дунѐ ва Ўзбекистонда етиштирилиш истиқболлари, тарқалиши, мевасининг шифобахшлиги ва кимѐвий таркиби, ҳамда саноатдаги ўрни ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ахмаджон Абдуқодирович Қосимов, Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Санжар Ибодулло Ўғли Шодиев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДУНЁ БЎЙИЧА МАНДАРИН ЕТИШТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ҲАМДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

ДУНЁ БУЙИЧА МАНДАРИН ЕТИШТИРИШНИНГ АХДМИЯТИ ХДМДА УЗБЕКИСТОНДАГИ ИСТЩБОЛЛАРИ

Ахмаджон Абдукодирович ^осимов

Андижон кишлок хужалиги институти илмий булим бошлиги. к.хф.фд. (PhD)

Абдужаббор Эргашевич Мирзаев

Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти Сурхондарё илмий тажриба станцияси илмий ишлар

буйича директор уринбосари

Санжар Ибодулло уFли Шодиев

Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада мандарин усимлигининг дунё ва Узбекистонда етиштирилиш истикболлари, таркалиши, мевасининг шифобахшлиги ва кимёвий таркиби, хамда саноатдаги урни хакида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: мандарин, цитрус мева, нав, пайвандтаг, тур, гурух, гул, хосил.

Ер юзида мандариннинг 30 дан ортик мустакил турлари мавжуд булиб, энг йирик мандарин плантатсиялари Хитой, Исания, Туркия, Марокаш, Миср, АКЩ. Бразиля, Япония, Жанубий Корея давлатларида жойлашган.Бу ерларда етиштириладиган мандаринларнинг асосий кисми экспорт килишга йуналтирилади.

Дунёда йилига 32 949 848 тонна мандарин ишлаб чикарилиб, шундан Хитой йилига 17 315133 тонна мандарин ишлаб чикариш билан дунёнинг энг йирик мандарин ишлаб чикарувчиси хисобланади.Бу ерда жами 1 730 503 га майдонда мандарин етиштирилиб хосилдорлик уртача 10 005,8 кг/га ташкил этган холда ахоли жон бошига 12,422 кг дан махсулот тугри келади. Кейинги уринлари Испания, Туркия, Марокаш, Миср, Бразиля, Япония, А^Ш, Жанубий Корея, Эрон давлатлари эгаллаган.Мандарин етиштириш борасида Республикамиз улуши анча кам булиб, бу ерда жами 128,0 га майдонда ушбу цитрус усимликлари парвариш килиниб,

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

151

Akademik M.Mirzaev nomidagi Volume 3 | Special Conference 1 | 2022

Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING

уртача хосилдорлик 12 744,6 кг/га ташкил этган холда, 1 633 тонна мандарин ишлаб чик;арилади(1-жадваль).

1-жадвал

Дунё буйича мандарин ишлаб чикариш

Т/р Давлатлар Ишлаб чикариш (тонна) Ишлаб чикарилган мева а^оли жон бошига таксимланиши (кг) Майдон (га) Х,осилдорлик (кг/га)

1 Хитой 17 315 133 12,422 1 730 503 10 005,8

2 Испания 2 941 971 63,052 164 040 17 934,5

3 Туркия 1 337 037 16,545 46 569 28 710,9

4 Марокаш 1 077 628 30,989 62 193 17 327,1

5 Миср 1 020 492 10,467 44 824 22 766,8

6 Бразиля 997 993 4,763 49 232 20 271,2

7 Япония 805 100 6,365 41 500 19 400

8 АКШ 779 787 2,379 27 046 28 832,3

9 Жанубий Кореа 698 741 13,532 21 667 32 248,6

10 Эрон 651 571 7,97 36 195 18 001,6

Узбекистан 1 633 0,05 128 12 744,6

Мандарин мевалари десерт мева сифатида жуда хам машхурдир, улар асосан янгилигида истеъмол килиш билан биргаликда турли хил шарбатлар, компотлар,мевали салатлар тайёрлашда хамда паст усувчи навларидан хона усимлиги сифатида етиштирилади. Мандарин кобигидан турли доривор препаратлар, сироплар, экстрактлартайёрлаш оркали озик-овкат саноатида бекиёс урин эгаллайди. Шарк табобатида пустлогининг дамламаси, шунингдек, унинг кайнатмаси бронхит, кунгилайниши, йуталга карши ва овкат хазмкилишучунёрдамчивоситасифатидаишлатилган.

Кимёвий таркиби буйича хам мандарин мевалари турли-тумандир. Айрим навларида канд микдори куп булса бошкаларида эса органик кислоталар микдори куп булиб, нисбати буйича лимонга жуда якин туради. Ушбу цитруснинг 100 гр мева таркибида уртача сув - 85,17 г, оксиллар- 0,81 г, ёглар -0,31 г, углеводлар - 13,34 г, Кличатка - 1,8 г ни ташкил этади. Х,ар кандай холатда хам мандарин мевалари бошка цитруслардан витаминларга бойлиги билан ажралиб туради. Республикамиз субтропиклари шароитида етиштирилган мандарин мевалари эти таркибида уртача куйидаги микдорда витаминлар ва бошка моддалар мавжуд: канд 7,3%, пектин моддалар 0,65%, органик кислоталар 0,95%, оксилллар ва ёглар 0,4 %, минерал моддалар 0,45%, кличатка 0,6 %, провитамин

Google Scholar

15-iyun, 2022 Respublika anjumani

152

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadq^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

А 0,42 мг/100г, витамин Bi 0,06 мг/100 г, витамин В2 0,06 мг/100 г, витамин С 38 мг/100 г, витамин РР 0,13 мг/100г.

Республикамизнинг жанубий худуди Сурхондарё вилояти ана шундай талабларга жавоб берадиган, кулай тупрок-иклим шароитларига эга, турлисархилмевалиэкинларжумладансубтропиквацитрусмеваларниетиштири шучункулайвамухимахамиятгаэгахудудхисобланади.

Юртимизда етиштириладиган цитрус усимликларининг меваси узининг бекиёс таъми, дармон дориларга (витаминларга) бойлиги, минерал моддалар, органик кислоталар, инсон учун зарур даволовчи озука моддалар мавжудлиги, хушбуй хиди, кайта ишлаш, саклаш ва ташишга яроклиги, етиштириш ва купайтиришнинг у кадар мураккаб эмаслиги ва шу каби катор афзалликлари билан юкори бахоланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 28 январдаги П^-4575-сон «Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжаллаган стратегиясида белгиланган вазифаларниамалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги карорида ушбу сохани ривожлантириш истикболлари белгилаб берилган. Сунги йилларда Узбекистонда хам цитрус мевалар ва уларнинг иккиламчи махсулотларига (шарбат, мармелад, цукат, эфир мойлари ва хк.) булган талаб анча ортди. Бунга боглик равишда цитрус экинларини республикамиз шароитида етиштиришга ёндашув хам тубдан узгарди. Цитрус меваларини янги узилган холда, колаверса саноат микёсида кайта ишланган махсулотлари билан бошка барча мевали экинлар орасида машхурлиги жихатидан биринчи уринда туради дейиш мумкин.

Цитрус экинларининг келиб чикиши асосан маркази Шимолий Х,индистон ва Шимолий Бирма хамда Марказий Хитойнинг шаркий кисми хисобланганлиги боис бизнинг шароитда асосан иссикхона ва хандакларда парвариш килиниб келинади. Республикамизда бу усимликларнинг бир неча навлари утган асрнинг 60 - йилларида интродукция килиниб, хозирги вактда Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтида илмий ишлар олиб борилмокда. Айни вактда институтда мандариннинг интродукция килинган Климинтин, Кавано-Васэ, Понкан, Миагава-Васе, Химера навларини махаллийлаштириш хамда улар учун мос пайвандтаглар танлаш устида илмий изланишлар олиб борилмокда.

Google Scholar

Respublika anjuman

15-iyun, 2022

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadqq

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

Мандарин цитрус экинлар орасида бошкаларига нисбатан республикамизнинг субтропик минтакалар шароитига жуда яхши мослашгандир. Шу боис республика буйича жами цитрус майдонларининг катта кисми жанубий вилоятлар улушига тугри келиб, бу минтакаларда мухим саноатбоп тур сифатида Уншиу мандарини (C.unshiu) энг куп таркалган.

Мандарин дарахтларининг гуллаши апрель ойининг охиридан ёзнинг бошигача содир булиб, узларининг гулчанглари билан чангланади, бунинг натижасида куплаб тухумдонлар хосил булиб мевалар ривожлана бошлайди. Мева пишиши эса октябрь ойидан бошланиб декабрь ойигача давом этади.Усимлик яхши парвариш оркали 3-4 ёшдан мева беришни бошлаб, хар йили битта мандарин дарахти 50 - 70 тадан ёши катталашган сайин мева сони купайиб 600-800 тагача мева бериши мумкин. Мандарин меваларининг улчами диаметри 4 см дан 6 см гача булиб, яссиланган шакли туфайли меванинг кенглиги баландлигидан сезиларли даражада юкори булади. Х,ар бир мандарин меваси одатда 10-12 тилимдан иборат. Уларнинг хар бирида эса 1-2 уруг мавжуд булиб, баъзи навларида уруглар умуман булмайди.

Мандарин бошка цитруслардан узининг нозик, осонгина ажраладиган кобиги билан ажралиб, бир катор навларида тери ва эти хаво катлами билан ажралиб туради ва амалда бир-бирига тегмайди.

Саноат асосида етиштиришда мандариннинг асосий камчилиги унинг апельсин ва бошка цитрусларга нисбатан суст усиши, кам сакланиши ва транспортбоплигининг пастлиги хисобланади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. П^-45475-сон «Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжаллаган стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Президент ^арори. - Тошкент, 2020 йил 28 январь.

2. Агзамходжаев Ж.Б. "Цитрус мевали усимликлар етиштириш" Тошкент: "Тасвир" 2021 й. 16-17 б.

3. Гулямов Б.Х, Исламов С.Я, Нормуратов И.Т. "Цитрус экинларини етиштириш технологияси". Укув кулланма.- Тошкент: 2011 й. 88-92 б.

4. https://nashzelenyimir.ru

5. www. atlasbig. com

Google Scholar

Respublika anjuman

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.