Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ҲУДУДИЙ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ҲУДУДИЙ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
3
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — А М. Содиқов, Д К. Бегимова

Ўзбекистонда ҳудудларнинг юқори табиий-ресурс ва меҳнат ресурслари салоҳиятидан самарали фойдаланиш асосида минтақаларнинг ижтимоийиқтисодий ривожланишини таъминлаш, аҳоли турмуш даражасини ошириш имкони мавжуд. Бунинг учун минтақаларнинг инвестицион жозибадорлиги ва кадрлар салоҳиятини ошириш, инфратузилмани ривожлантириш лозим. Ер, сув, фойдали қазилмалар ва меҳнат ресурслари билан яхши таъминланган, туристик салоҳияти юқори бўлган мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулоттларнинг жаҳон бозорида рақобатбардош эмаслиги минтақаларда ресурслардан самарали фойдаланилмаётганидан дарак беради. Бу шароитда минтақаларда ишлаб чиқаришнинг ташкилий тузилмасини ислоҳ қилиш, тармоқлараро самарали қўшилган қиймат занжирини барпо этиш зарурияти вужудга келади. Айни жараёнда кластерлар энг мақбул инструментлардан биридир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по социальной и экономической географии , автор научной работы — А М. Содиқов, Д К. Бегимова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ҲУДУДИЙ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ»

А.М. СОДЩОВ,

Узбекистон Миллий университети, и.ф.д., профессор Д.К. БЕГИМОВА, Узбекистон Миллий университети, PhD

УЗБЕКИСТОНДА ^УДУДИЙ ИШЛАБ ЧЩАРИШ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ

ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

https://doi.org/10.5281/zenodo.12159225

Узбекистонда худудларнинг юкори табиий-ресурс ва мехнат ресурслари салохиятидан самарали фойдаланиш асосида минтакаларнинг ижтимоий- иктисодий ривожланишини таъминлаш, ахоли турмуш даражасини ошириш имкони мавжуд. Бунинг учун минтакаларнинг инвестицион жозибадорлиги ва кадрлар салохиятини ошириш, инфратузилмани ривожлантириш лозим. Ер, сув, фойдали казилмалар ва мехнат ресурслари билан яхши таъминланган, туристик салохияти юкори булган мамлакатда ишлаб чикарилган махсулоттларнинг жахон бозорида ракобатбардош эмаслиги минтакаларда ресурслардан самарали фойдаланилмаётганидан дарак беради. Бу шароитда минтакаларда ишлаб чикаришнинг ташкилий тузилмасини ислох килиш, тармоклараро самарали кушилган киймат занжирини барпо этиш зарурияти вужудга келади. Айни жараёнда кластерлар энг макбул инструментлардан биридир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 декабрда ПФ-4947- сонли Фармони асосида кабул килинган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида ишлаб чикаришни махаллийлаштириш, тармоклараросаноат кооперациясини кенгайтириш, ахоли турмуш даражаси ва даромадларини ошириш учун худудларнинг табиий, минерал-хомашё, саноат, кишлок хужалиги, туристик ва мехнат салохиятидан комплекс ва самарали фойдаланишни таъминлаш, худудлар иктисодиётини модернизация ва диверсификация килиш, аграр секторнинг экспорт салохиятини ошириш, суст ривожланган туман ва шахарларнинг саноат ва экспорт салохиятини ошириш йули билан жадал ривожлантириш хисобига минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражасидаги фаркларни камайтириш каби максадлар белгиланган эди [1]. Бу максадларга эришиш воситаси сифатида жахон амалиётида кенг кулланилувчи узига хос ташкилий инновациялар -худудий кластерлар танланди. Шу йилнинг узида худудларда турли

тармокларга мансуб кластерларни шакллантириш буйича 4 та норматив хужжат - Президент Фармойиши, иккита Президент карори ва Вазирлар Махкамаси карори кабул килинди. Шунинг билан Узбекистонда худудий кластерларни шакллантириш жараёнига старт берилди. Дастлаб худудларда пахта-тукимачилик кластерлари, маиший чикиндиларни йигиш, ташиш, утилизация килиш, кайта ишлаш ва кумиш буйича кластерлар, ёшлар тадбиркорлик кластерлари, кейинчалик мева-сабзавотчилик, галлачилик, уругчилик ва чорвачилик кластерлари ташкил этилди. 2020 йилдан кластер сиёсати тиббиёт, фармацевтика, туризм, пиллачилик, узумчилик ва картошкачилик тармокларини хам камраб олди. 2021 йилда худудий кластерлар огир саноат, хусусан рангли металлургия, машинасозлик ва кимё саноати тармокларида хам шакллантирила бошланди. 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида мис саноати (Тошкент вилояти), кимё ва газ-кимё саноати (^оракалпогистон Республикаси, Навоий, Фаргона ва Тошкент вилоятларида) ва машинасозлик кластерларини (Тошкент, Жиззах вилоятларида) ташкил этиш белгиланган.

Узбекистонда минтакаларида кишлок хужалиги сохасида амалга оширилаётган ислохотлардан кузланган максад ишлаб чикаришни диверсификациялаш, ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, кулай агробизнес мухитини ва юкори кушилган киймат занжирини яратиш, кооперация муносабатларини ривожлантириш, сохага бозор механизмларини, ахборот- коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, илм-фан ютукларидан самарали фойдаланиш хамда кадрлар салохиятини оширишдир.[2] Ушбу максадга эришишда устувор йуналиш сифатида ер ва сув ресурслари, урмон фондидан окилона фойдаланишни назарда тутувчи табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва атроф-мухитни мухофаза килиш тизимини такомиллаштириш белгиланган. Бунда кишлок хужалиги корхоналарининг кайта ишловчи саноат корхоналар, хусусан кластерлар билан узаро хамкорлигини таъминлаш ва кишлок хужалиги ва саноат шаклидаги бирлашмалар фаолиятиникуллаб кувватлаш лозим.

Узбекистонда ишлаб чикаришни худудий ташкил этишнинг замонавий шаклларидан бири булган кластер усулидан фойдаланила бошланганига куп булгани йук. Аммо бу мавзуга доир илк тадкикотлар 21 асрнинг биринчи ун йиллигида бошланган.[3] Мавзуга доир илк тадкикотлар мамлакатимизда енгил саноат тармокларини кластер усулида ривожлантириш асосида самарадорлик ва ракобатбардошликни ошириш имкониятини асослашга йуналтирилган.[3;4;5] Буборадаги тадкикотлар М.А.Рахматов, В.З.Зарипов[6],

Р.С.Холикова[7], К.Р.Хонкелдиева[8] кабилар томонидан давом эттирилмокда. Бу олимлар томонидан мамлакатимизда сунгги йилларда кластерлаштириш борасида олиб борилган ислохотларнинг мазмуни, асосий йуналишлари, чора-тадбирларини урганиш ва дастлабки натижаларни тахлил килишга йуналтирилган илмий тадкикотлар олиб борилган. Аммо бу тадкикотларнинг хеч бирида мамлакатда кластерлаштиришга йуналтирилган ислохотларнинг норматив-хукукий асослари тулик тахлили амалга оширилмаган, амалга оиширилаётган чора-тадбирлар тизимли тахлил килинмаган ва кластерлар фаолияти натижалари худудий тахлили амалга оширилмаган. Куйидаги макола айнан шу жихатларни тадкик этишга йуналтирилган.

Республика худудларида кластерларни шакллантириш буйича ислохотлар бошланган 2017 йилда Навоий ("Бахт-текстиль" МЧЖ, Кизилтепа тумани, кейинчалик Кармана ва Хатирчи туманлари худудида), Бухоро («ВСТ cluster» МЧЖ, Узбекистон-Россия, Ромитан тумани худудида)[9] ва Сирдарё («Век cluster» МЧЖ, Узбекистон-Буюк Британия, Ховос ва Мирзаобод туманлари худудида)[10] вилоятларида пахта-тукимачилик кластерлари ташкил этилди. Кейинчалик жараён жадаллашиб, ташкил этилаётган худудий кластерларнинг сони ортиб, камрови кенгайиб борди. Хрзирда республиканинг барча худудларида кластерлар ташкил этилган булиб, уларнинг асосий кисми худудийагросаноат кластерлари дир.

Куйидаги 1-жадвалда республикада кластерлар томонидан ишлаб чикарилган саноат махсулотининг худудий таркиби келтирилган. 2018 йилда республикада мавжуд 15 та кластер томонидан 888.3 млрд. сумлик махсулот ишлаб чикарилган булиб, унинг асосий кисми Сирдарё (38.1 фоиз), Навоий (31.7 фоиз) ва Андижон (12.5 фоиз) вилоятларига тугри келган. Шу йили Коракалпогистон Республикаси, Бухоро, Наманган, Тошкент, Хоразм, Кашкадарё вилоятлари хамда Тошкент шахрида худудий кластерлар томонидан саноат махсулоти ишлаб чикарилмаган. 2018-2021 йиллар мобайнида кластерларнинг саноат махсулоти хажми тез усган. Усиш суръатлари Бухоро, Самарканд ва Фаргона вилоятларида айникса юкори булган. 2021 йилда минтакавий кластерлар томонидан ишлаб чикарилган 19936 млрд. сумлик саноат махсулоттининг 13.2 фоизи Бухоро, 11.9 фоизи Самарканд ва 10.5 фоизи Фаргона вилоятларига тугри келган.

1- жадвал

Кластерларда ишлаб чикарилган саноат махсулоти хажми (млрд.сум)

Худудлар 2018 2019 2020 2021

Жами республика буйича 888.3 4 477,4 12609 19936

Коракдлпогистон Республикаси - 182.6 517.8 928.4

Андижон 110.7 322.6 1151 1832

Бухоро - 293.2 1854.6 2625.5

Жиззах 6.9 247.7 717.9 1408.6

Кашкадарё - 241.7 827.9 1363.5

Навоий 281.7 558.4 741.9 1184

Наманган - 478.5 872.4 1145.9

Самарканд 2.7 279.6 1679.3 2373.6

Сурхондарё 56.7 378.6 792.5 1393.2

Сирдарё 338.2 369.5 651.8 753.6

Тошкент - 351.2 419.3 837.2

Фаргона 91.4 366.7 1144.3 2102

Хоразм - 301.2 991.7 1687.8

Тошкент ш. - 105.9 246.7 300.6

Манба: Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат статистика

агентлигимаълумотлари

Минтакаларда фаолият юритаётган кластерлар орасида

худудий агросаноат кластерлари юкори улушга эга. Худудий агросаноат кластерлари худудларда кишлок хужалиги, саноат ва хизматлар сохаси интеграциясини таъминлаш, ишлаб чикарилаётган кишлок хужалиги махсулотини чукур кайта ишлаш даражаси ва экспорти хажмини ошириш, ижтимоий муаммоларни хал килиш максадида ташкил этилган булиб, уларни ривожлантиришда асосий эътибор хосилдорлик ва мехнат унумдорлигини оширишга каратилмокда. Жалб килинган инвестицияларнинг асосий кисмини хам юкоридаги максадларгайуналтирилмокда. 2018-2020 йилларда худудий агросаноат кластерларигакушилган киймат занжирини яратиш учун 1,4 миллиард А^Ш доллари микдорида инвестициялар жалб килинди. 2019-2020 йилларда инвестициялар хисобидан 10,8 минг гектар майдонда интенсив мевали боглар ва 19,7 минг гектар майдонда токзорлар ташкил этилди. 250 минг гектар ерда сувни тежайдиган технологиялар ва 1,5 трлн сумлик ресурс тежайдиган замонавий ускуналар жорий этилди. 2021 йилда эса пахтани чукур кайта ишлашни ташкил этиш буйича умумий киймати 25,5 триллион сумлик 270 инвестиция лойиха,мева-сабзавотчилик буйича киймати 0.6 трлн. сумлик 63

та лойиха, галла етиштириш учун киймати 1.2 трлн. сумлик 122 та лойиха амалга оширилди.[11] Кластерларнинг худудларда ахоли бандлигини таъминлашдаги ахамияти ортиб бормокда. Республикада кластерларда банд ахоли сонининг утган йилга нисбатан усиш курсаткичи 2019 йилда 435.7 фоизни, 2020 йилда 156.6 фоизни, 2021 йилда 124.0 фоизни ташкил этган (2-жадвал). 2019-2021 йилларда республикада кластерларда банд ахоли сони 1.9 марта ошган. Бу курсаткич буйича республикада Андижон (9.4 марта), Жиззах (2.8 марта), Самарканд (2.8 марта), Бухоро (2.4 марта) вилоятлари хамда Крракалпогистон Республикаси (2.7 марта) етакчилик килмокда. Тошкент шахрида кластерлар сонининг камайиши натижасида уларда банд ходимлар сони 85 фоизга камайган.

2-жадвал

Кластерларда ишлаётган ходимлар сони (киши)

2018 2019 2020 2021 2021 йилда 2019

^удудлар йилга нисбатан усиш

Республика буйича жами 8 541 37 209 58 267 72 248 1,9 марта

Коракалпогистон Республикаси 381 1 204 2 136 3 302 2.7 марта

Андижон 2 746 623 5 341 5 861 9.4 марта

Бухоро 293 4 377 8 994 10 521 2.4 марта

Жиззах 12 1 482 2 745 4 220 2.8 марта

Кашкадарё 697 4 626 7 486 5 758 1.2 марта

Навоий 3 1 958 2 707 2 548 1.3 марта

Наманган 222 894 1 756 2 523 2.8 марта

Самарканд 376 2 846 4 454 5 117 1.8 марта

Сурхондарё 2 776 2 943 2 279 5 410 1.8 марта

Сирдарё 85 3 656 3 239 4 356 1.2 марта

Тошкент 699 8 222 5 130 8 989 1.1 марта

Фаргона 251 3 151 6971 7228 2.3 марта

Хоразм - 864 4006 6357 7.4 марта

Тошкент ш. - 363 1023 58 85 фоизга камайган

анба: Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Д авлат статистика агентлиги

маълумотлари

Иктисодиёт тармокларини кластерлаштириш ислохотлари ижобий натижалар бермокда. Буни агросаноат кластерлари мисолида тахлил килиш мумкин. Узбекистонда кишлок хужалигида олиб борилаётган ислохотлар, хусусан ер майдонларининг тулик кластерларга берилиши натижасида хосилдорлик ортмокда.[12] Фаол инвестицион сиёсат натижасида худудий агросаноат кластерларида илмий-инновацион ютуклар ва илгор

технологиялар жорий этилмокда. 2016-2021 йилларда республикада пахта хосилдорлиги 23.4 ц/га дан 32.7 ц/га га, галла хосилдорлиги 57,8 ц/га дан 64.0 ц/га га етказилди. Хосилдорлик ортиши натижасида 2018 йилга нисбатан ишлаб чикарувчиларнинг моддий манфаатлари 1,5 баробар, бир ходимнинг уртача ойлик маоши 2,4 баробар ошди.

2017-2021 йиллар мобайнида республикада пахта хомашёсининг тулик кластерлар томонидан етиштирилиши таъминланди. Натижада пахта хосилдорлиги гектарига 32.7 центнерга, Андижон ва Бухоро вилоятларида эса 35 центнерга етказилди. 2021 йилда республикада пахта экилган майдонлар хажми 2016 йилга нисбатан 230 минг гектарга камайган булсада, етиштирилган пахта хомашёси микдори 450 минг тоннага ортди.

2026 йилга кадар республикада пахта хосилдорлигини гектарига уртача 37 центнерга етказиш белгиланган. Бу пахта экин майдонларининг кискартирилиши шароитида мамлакат иктисодиётининг стратегик тармокларидан хисобланган тукимачилик ва кийим ишлаб чикариш тармоги хомашё базасининг камайиши олдини олади. 2021 йилда худудларда ишлаб чикарилаётган пахта толасининг 100 фоиз, ип калаванинг 50 фоиз кайта ишланишига эришилди. 2016-2021 йилларда ходимлар сони тукимачилик махсулоттлари ишлаб чикариш тармогида кушимча 33.4 фоизга, кийим ишлаб чикариш тармогида кушимча 78.9 фоизга усишига эришилди. Махсулотт экспорти сунгги 5 йилда 2 баробар купайди.

Узбекистонда худудий кластерлар фаолиятининг ривожланишига тускинлик килаётган катор муаммолар хам мавжуд. Бу муаммоларни тезкорлик билан хал этишга ёрдам курсатувчи ягона тизим ташкил этилмаган. Турли тармокларга мансуб кластерлар фаолиятини тартибга солишга доир норматив- хукукий хужжат ишлаб чикилмаган. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 16 ноябрдаги ПФ-14-сонли "Пахта-тукимачилик кластерлари фаолиятини тартибга солиш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони ижросини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 4 декабрдаги 733-сонли карори билан "Пахта-тукимачилик кластерлари фаолиятини ташкил этиш тартиби тугрисида"ги Низом кабул килинди. Аммо бу Низом факат пахта-тукимачилик кластерлари фаолиятини тартибга солишга мулжалланган. Бошка тармокларга мансуб худудий кластерлар учун хам шу каби норматив-хукукий хужжатнинг ишлаб чикилиши зарурияти мавжуд. Яна бир муаммо худудий кластерларда молиявий маблагларнинг етишмаслиги билан боглик. Бу холат махсулоттнинг микдори ва сифати, кластерларнинг даромадларига

салбий таъсир курсатмокда. Банк кредитларини жалб килишда келгусидаги махсулоттни гаровга куйиш амалиёти йулга куйилмаган. Бу масала хам хозирча факат пахта-тукимачилик кластерлари учун хал этилди.

Хулоса урнида шуни айтиш лозимки, Узбекистон худудлари юкори табиий-иктисодий салохиятга эга. Ушбу салохиятдан самарали фойдаланиш асосида худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланганлик даражасини ошириш имкониятлари мавжуд. Бу жараёнда худудий тармок кластерлари энг макбул инструмент була олади. Худудий кластерлар хозирда мамлакат иктисодиётининг деярли барча соха ва тармокларига кириб бормокда. Минтакаларда ташкил этилган кластерларнинг асосий кисми агросаноат кластерлари хисобланиб, бу кишлок хужалиги махсулоттларини ишлаб чикарувчи ва кайта ишловчи тармоклар мамлакат иктисодиётида асосий урин тутиши хамда ахолини зарурий истеъмол махсулоттлари ва иш уринлари билан таъминлашда агросаноат мажмуасининг ахамияти билан изохланади.

Адабиётлар руйхати

1. "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида тугрисида" Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 07.02.2017 йилдаги ПФ- 4947-сон. https://lex.uz/uz/docs/3107036#3109146

2. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020 — 2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида.

Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 23.10.2019 йилдаги ПФ-5853-сон. https://lex.uz/uz/docs/4567334.

3. Бе Я.С. Управление развитием текстильной промышленности на основе стратегии формирования кластеров (на материалах Республики Корея и Республики Узбекистан): дисс. на соиск. учёной степени кан. экон. наук. -Т., 2008.

4. Мирзахалилова Д.М. Повышение конкурентоспособности промышленности Узбекистана на основе кластеризации (на примере текстильной промышленности). Дисс. на соиск. Ученой степени канд. экон. Наук. -Т., 2012.

5. Захидов Г.И. Узбекистан енгил саноатида ишлаб чикаришни кластер усулида ташкил этиш ва бошкариш самарадорлиги: иктисодиёт фанлари фалсафадоктори (PhD) илмий даражасини олиш учун диссертация. - Т., 2017.

6. Paxмaтoв M.A., Зapипoв Б.З. Kдaстеp - интегpaция, иннoвaция вa иктишдий Усиш. Pисoлa. T.: "Zamin Nashr", 201S.

7. Xoликoвa P.C. Пaxтa-тyкдмaчилик ишлaб чикодишини ^aCTep aсoсидa pивoжлaнтиpишнинг тaшкилий и^и^дий меxaнизмлapи: И^ти^Анёт фaнлapи бyйичa фaдсaфa дoктopи (PhD) диссеpтaцияси aвтopефеpaти. Toшкент-2022. 59 б.

S. Myминoвa Э.A., Xoнкелдиевa K.P. Tyкдмaчилик сaнoaти кдaстеpлapи фaoлиятидa бoшкapyв меxaнизмлapини тaкoмиллaштиpиш [Maтн]: мoнoгpaфия

/Э.A.Myминoвa, K.P. Xoнкелдиевa.- ФapFOнa толщ^ни^ ИНСТИТУТИ. ФapFOнa:

ALFERGANUS, 2022.-166 б. ISBN 97S-9943-7707-7-5

9. "О Mepax ш сoздaнию сoвpеменнoгo xдoпкoвoдческo-текстильнoгo ^aCTepa в Бyxapскoй oблaсти". Пoстaнoвлeниe Пpeзидeнтa Peспyблики Узбeкистaн, oт 19.05.2017 г. № ПП-2978. https://lex.uz/uz/docs/4923S52

10. "О Mepax ш сoздaнию сoвpeмeннoгo xлoпкoвoдчeскo-тeкстильнoгo кдaстepa в Cыpдapьинскoй oблaсти". Пoстaнoвлeниe Пpeзидeнтa Peспyблики Узбeкистaн, oт 15.09.2017 г. № ПП-3279. https://lex.uz/uz/docs/33526S1.

11. Aгpoсaнoaт ислoxpтлapи: кдaстepлaшдaн paкaмлaштиpишгaчa. "Экoнoмичeскoe oбoзpeниe" №8 (260). 2021.

https://review.uz/oz/post/agropromshlenne-reform-ot-klasterizacii-do-cifrovizacii 12. Mиpзиёeв Ш.M. Янги Узбекистан стpaтeгияси. Toшкeнт: "Узбекистан" нaшpиёти, 2021. -464 б. 51-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.