Научная статья на тему 'ҲУДУДЛАР САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ИХТИСОСЛАШУВ, ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ЎСИШ НУҚТАЛАРИ (ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)'

ҲУДУДЛАР САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ИХТИСОСЛАШУВ, ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ЎСИШ НУҚТАЛАРИ (ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
329
67
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳудуд / иқтисодиёт / ривожланиш / саноат / иқтисодий фаолият турлари / афзалликлар / ўсиш нуқталари / истиқбол. / регион / экономика / развитие / промышленность / виды экономической деятель­ ности / преимущества / точки роста / перспектива.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Якубова Элнора-Хан Талабхановна, Муминов Тимур Кабилжанович

Мақолада минтақа саноатининг ривожланиш тенденциялари ва ҳозирги ҳолати таҳлил қилинган. Ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви ва рақобат устунликлари очиб берилди, ишлаб чиқаришнинг ўсиш нуқталари илмий асосланди. Муаллифлар томонидан тармоқ ва ҳудудий хусусиятлар асосида Қашқадарё вилояти саноатини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари ёритиб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ПРОМЫШЛЕННОСТИ ТЕРРИТОРИЙ: СПЕЦИАЛИЗАЦИЯ, ДИВЕРСИФИАЦИЯ И ТОЧКИ РОСТА ПРОИЗВОДСТВА (НА ПРИМЕРЕ КАШКАДАРЬИНСКОЙ ОБЛАСТИ)

В статье представлен анализ тенденций развития и текущего состояния промышленности реги­ она. Выявлены специализация производства и конкурентные преимущества, научно обоснованы точки производственного роста. Авторами на основе отраслевых и территориальных особенностей освещены основные направления развития промышленности Кашкадарьинской области.

Текст научной работы на тему «ҲУДУДЛАР САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ИХТИСОСЛАШУВ, ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ЎСИШ НУҚТАЛАРИ (ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)»

Якубова Элнора-хан Талабхановна,

Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти бош илмий ходими Муминов Тимур Кабилжанович,

Тошкент шах,ридаги Сингапур менежментни ривожлантириш институти етакчи мутахассис, PhD

ЩУДЛАР САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ИХТИСОСЛАШУВ, ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ВА ИШЛАБ ЧИКАРИШНИНГ УСИШ НУКТАЛАРИ (КАШКАДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

УДК: 332.1 (575.1)

ЯКУБОВА Э.Т., МУМИНОВ Т.К. ЦУДУДЛАР САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ИХТИСОСЛАШУВ, ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ВА ИШЛАБ ЧИКАРИШНИНГ УСИШ НУКТАЛАРИ (К,АШК,АДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

Мак,олада минтак,а саноатининг ривожланиш тенденциялари ва хозирги холати тахлил килинган. Ишлаб чикаришнинг ихтисослашуви ва ракобат устунликлари очиб берилди, ишлаб чикаришнинг усиш нукталари илмий асосланди. Муаллифлар томонидан тармок ва худудий хусусиятлар асосида Кашкадарё вилояти саноатини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари ёритиб берилди.

Калит сузлар: худуд, ик,тисодиёт, ривожланиш, саноат, ик,тисодий фаолият турлари, афзалликлар, усиш нукталари, истикбол.

ЯКУБОВА Э.Т., МУМИНОВ Т.К. ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ПРОМЫШЛЕННОСТИ ТЕРРИТОРИЙ: СПЕЦИАЛИЗАЦИЯ, ДИВЕРСИФИАЦИЯ И ТОЧКИ РОСТА ПРОИЗВОДСТВА (НА ПРИМЕРЕ КАШКАДАРЬИНСКОЙ ОБЛАСТИ)

В статье представлен анализ тенденций развития и текущего состояния промышленности региона. Выявлены специализация производства и конкурентные преимущества, научно обоснованы точки производственного роста. Авторами на основе отраслевых и территориальных особенностей освещены основные направления развития промышленности Кашкадарьинской области.

Ключевые слова: регион, экономика, развитие, промышленность, виды экономической деятельности, преимущества, точки роста, перспектива.

YAKUBOVA E.T., MUMINOV T.K. INDUSTRIAL DEVELOPMENT FEATURES OF THE TERRITORIES: SPECIALIZATION, DIVERSIFICATION AND POINTS OF PRODUCTION GROWTH (ON THE EXAMPLE OF KASHKADARYA REGION)

The article analyzes the development trends and the current state of the region's industry. The specialization of production and competitive advantages are revealed. Furthermore, points of production growth are scientifically justified. Finally, the main directions of the Kashkadarya region's industrial development are highlighted based on the sectoral and regional characteristics.

Key words: region, economy, development, industry, types of economic activity, advantages, growth points, perspective.

Кириш.

Глобаллашув ва ракобатнинг кучайиб бориши шароитида худудларнинг мувоза-натли ва самарали ривожланиши мамлакат баркарор иктисодий усишининг энг мухим омили хисобланади. Узбекистонда олиб борилаётган худудий сиёсат, инновацион узгаришларга эъти-бор каратган холда, ривожланишнинг янги захи-раларини топишга ва глобал иктисодий муно-сабатларга кириш имкониятларини топишга каратилган.

Узбекистон Республикаси ривожланишида таркибий узгаришларни чукурлаштириш, етакчи тармокларни модернизация ва диверсификация килиш, минтакаларни интеграциялашган ва муво-занатли ривожлантириш, уларнинг салохиятидан самарали фойдаланиш каби омиллар миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини оши-ришнинг устувор йуналишлари деб белгиланди1.

Тадцицот методлари.

Мазкур тадкикотнинг илмий хусусиятидан келиб чиккан холда, куйидаги илмий тадкикот усуллардан (методологиялардан) фойдаланилган: (i) ихтисослашув коэффициенти хисоб-китоби; (ii) саноатни худудий диверсификация даражасини бахолаш; (iii) усиш таянч нукталарини аниклаш; (iv) минтака ва саноат ривожланишини киёсий бахолаш ва бошка шу каби тахлилий ёндашув-лар2 кулланилган.

Худудлар ривожланишига купгина хори-жий (Г.Азоев, А.Челенков3) ва махаллий (А.Содиков4, Ш.Назаров5) олимларнинг олиб борган тадкикотлари баFишланган. Уларда асо-сан ривожланиш динамикаси, таркибий тузилиш, иктисодиёт ракобатбардошлигини ошириш маса-лалари курилган булиб, худудлараро умумий бахо берилган.

Тадкикот ишида зарурий маълумотлар база-сини шакллантиришда Иктисодий тараккиёт ва камбаFалликни кискартириш вазирлиги, Дав-лат статистика кумитаси, хамда тегишли вилоят, шахар ва туман бошкарма ва булимлари каби давлат бошкаруви органларининг статистик ва сифат курсаткичларидан фойдаланилган.

Асосий натижалар.

Кашкадарё вилояти иктисодиётида саноат тармокларининг урни мухим ахамиятга эга булсада, охирги йилларда пасайиш тенденцияси кузатилмокда. Масалан, саноат махсулотларининг ЯХМдаги улуши 2017 йилда 25,8%дан 2020 йилда 18,7%га тушган. Мазкур холат, асосан COVID-19 пандемияси билан боFлик булиб, карантин тала-блари туфайли бир неча бор киритилган чеклов-лар натижасида логистиканинг сусайишига ва бунинг натижасида ишлаб чикариш занжирлари-нинг киска муддатли узилишлари хисобига юзага келган сунъий рецессия билан изохланиши мум-кин.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабрь. Электрон манба: https://president.uz/uz/ lists/view/4057

2 Мирзиёева С.Ш. Обоснование стратегической приоритетности отраслей в структуре экономики Узбекистана. Экономика в промышленности. 2019. -12 (1) -С. 4-17. Веб-сахифа: https://ecoprom.misis.ru/jour/article/ view/720

3 Г.Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы / Государственный университет управления, Нац. фонд подготовки кадров. М.: Новости, 2000. - 254 с.

4 Садыков А.М. Основы регионального развития: теория, методология, практика. Монография. Ташкент: Иктисод-молия, 2005. - 280 с.

5 Назаров Ш.Х. Методологические аспекты повышения конкурентоспособности регионов. Монография. Ташкент: IFMR, 2014. - 212 с.

1-расм. К,аш^адарё вилояти саноатининг тармок,лар таркиби1.

2017 йил 2020 йил

2016-2020 йиллар давомида мамлакатимиз Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёев-нинг бевосита ташаббуслари ва рахбарликлари остида Узбекистан Республикасида амалга оши-рилган ишлар (валюта бозорини либерализаци-яси, Марказий Осиё давлатлари билан дустона-шерикчилик ва савдо-иктисодий алокаларни урнатилиши, янги Солик, кодекси жорий этилиши, йирик инфратузилмавий лойихалари амалга оши-рилиши ва шу кабилар) билан биргаликда, COVID-19 пандемиясининг салбий окибатларини олдини олиш максадида, уни юмшатишга каратилган пухта уйланиб, ташкиллаштирилган тизимли ёндашув, кабул килинган бир катор карорлар2 ва максадли тадбирлар Кашкадарё вилоятида хам, саноат махсулотларини ишлаб чикариш хажми 2020 йил якунига келиб баркарор усиш (103,5% - 2017-2020 йй.) билан тавсифланишига кумакчи булди (Республика курсаткичи 123,2% ташкил этган). Халк истеъмол молларини ишлаб чикаришида хам муътадил усиш суръатлари куза-

1 Манба: Узбекистан Давлат статистика кумитасининг "2020 йил январь-декабрь ойларида саноат махсулотларини ишлаб чикариш" статистик бюллетень маълумотлари асосида муаллифлар томонидан хисоб-китоб килинган.

2 Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 20 июлдаги «Коронавирус пандемиясининг салбий таъсирини камайтириш учун ахоли, тадбиркорлик субъектлари, умумий овкатланиш, савдо ва хизмат-лар сохасини куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-6029-сонли фармони,

Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги «Иктисодиётни ривожлантириш ва камбаталликни кискартиришга оид давлат сиёса-тини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-5975-сонли фармони.

тилди (107,0% Республика курсаткичига - 139,9% нисбатан). Аммо, шунга карамасдан, нефть ва табиий газ хомашёларни казиб олиш ишлари сусайганлиги кузатилган (2019-2020 йилларда тоF-кон саноатининг усиш суръати уртача 5-10 фоизга пасайди)3.

Мазкур холат, худуднинг Республикада саноат махсулотларини ишлаб чикариш хажми буйича улуши 2017 йилда 7,4% ташкил этган булса, 2020 йилга келиб ушбу курсаткич 4,0%ни ташкил эти-шига олиб келди.

Кашкадарё вилояти табиий газ, ёкилFи (дизель ва суюк нефть), пропан ва бутан, техник олтингу-гурт, калий хлорид, полиэтилен, акрил ёки винил полимерлар асосида буёклар ва лаклар, пластик махсулотлар ишлаб чикариш буйича Республикада асосий ишлаб чикарувчи хисобланади.

Вилоят саноатининг тармоклар таркибида ишлаб чикарадиган саноат улуши усиш тенден-циясига эга булиб, 2017 йилда 48,0% дан 2020 йилда 63,9% гача ошган. Шу билан бирга хисобот даврининг бошланFич йилларида юкори концен-трацияга (39,9%) эга булган тоF-кон саноатининг улуши 2020 йилда 11,5% ни ташкил этди. Бун-дан ташкари, электр, газ ва буF билан таъминлаш сохаларининг ялпи саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмидаги улуши ошган (2017 йилда 11,6%дан 2020 йилда 18,7%гача) (1-расм).

Кашкадарё вилояти саноати таркибида озик-овкат махсулотлари (22,2%), тукимачилик ва

3 Якубова Э.Т. Повышение промышленного потенциала как драйвера экономического развития регионов Узбекистана / Э.Т. Якубова // Экономика и финансы (Узбекистан). - 2021. - № 1. - С. 23-29.

кийим-кечак (22,3%), кимё махсулотлари (20,0%) ишлаб чикариш, энергия таъминоти (18,7%) мухим урин тутади. Шуни таъкидлаш керакки, 2017-2020 йилларда ушбу тармокларнинг вилоят саноатидаги улуши сезиларли даражада ошди.

Тадкикот даврида вилоятда саноат махсулотлари ишлаб чикаришнинг ихтисосла-шуви буйича муайян узгаришлар содир булди (озик-овкат махсулотлари буйича ихтисослашув коэффициенти 0,848дан 1,576гача, тукимачилик ва кийим-кечак - 0,916дан 1,704гача, кимё махсулотлари ишлаб чикариш - 1,941дан 3,517гача, энергия таъминоти - 1,480дан 2,520гача ошди). Бунинг сабаби ушбу тармок махсулотларига нисбатан бозор талабининг хамда кувватларнинг ортишидир. Бу шакллан-ган саноат ихтисослашуви вилоятнинг усиш таянч нукталари хисобланади1.

Шу билан бирга, 2017-2020 йилларда ихтисослашуви мавжуд булмаган курилиш матери-аллари, резина ва пластмасса, металл буюмлари, электрон махсулотлар ва электр асбоб-ускуналар ишлаб чикариш буйича ихтисослашув коэффи-циентида усиш тенденцияси кузатилди. Бу эса ноанъанавий фаолият турларини ривожлани-шида вилоятда кулай шароитлар яратилаётган-дан далолат беради2.

Мавжуд фаолият турлари буйича утказилган хисоб-китоблар шах,ар ва туманлар саноатида куйидаги чукур ихтисослашув, яъни кластерлар тузишнинг юкори салохияти мавжудлиги ва шак-лланганини курсатди:

- нефть ва табиий газ казиб олиш (Fузор, Муборак, Нишон туманлари) хамда тоF-кон саноати билан боFлик фаолиятга (Косон, Китоб, Чирокчи, Шахрисабз ва ЯккабоF туманлари);

- озик-овкат махсулотларини ишлаб чикаришга (Карши ва Шахрисабз шахарлари,

1 Якубова Э.Т. Оценка критериев индустриального развития регионов Узбекистана / Э.Т. Якубова // Большая Евразия: развитие, безопасность, сотрудничество : ежегодник : материалы XIX Национальной научной конференции с международным участием, Москва, 18-19 декабря 2019 года. - Москва: Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2020. - С. 457-461.

2 Якубова, Э.Т., Муминов Т.К. Андижанский регион: факторы устойчивого развития промышленности / Бозор, пул ва кредит, 11/2014. -№ 210. -С. 32-36, Тош-кент, Узбекистан.

Камаши, Косон, Китоб, Чирокчи, Шахрисабз ва ЯккабоF туманлари);

- тукимачилик махсулотлари ишлаб чикаришга (Камаши, Карши, Косон, Миришкор, Касби, Чирокчи ва ЯккабоF туманлари);

- тери ва унга тегишли махсулотлар ишлаб чикаришга (Карши шахри, Fузор ва ЯккабоF туманлари)

- кимё махсулотлари ишлаб чикаришга ^узор ва Дехконобод туманлари);

- мебель ишлаб чикаришга (Косон, Китоб ва Шахрисабз туманлари);

- электр энергия, газ ва бур билан таъми-нотга (Карши шахри ва Муборак тумани);

- курилиш материалларини ишлаб чикаришга (Карши ва Шахрисабз шахарлар, Камаши, Карши ва Китоб туманлари).

Вилоятда саноатининг тоF-кон хомашёсини казиб олиш, озик-овкат, тукимачилик, кимё махсулотларини, курилиш материалларини, мебель ишлаб чикаришга ихтисослашуви асосан бой хомашё базаси, фойдали казилмалар конлари хамда кишлок хужалиги махсулотлари мавжудлиги билан изохланади.

Шу билан Fузор, Дехконобод, Карши, Миришкор, Муборак, Нишон ва Касби каби туманлар саноати асосан оFир саноат тармокларига ихтисослашган булса, халк истеъмол моллар ишлаб чикаришнинг саноатдаги улуши 2020 йилда Шахрисабз ш. 94,0% ташкил этди, Китоб (68,6%), Чирокчи (70,3%), Шахрисабз (98,0%) ва Яккабор (63,3%) туманлари - халк истеъмол мол-ларини ишлаб (айнан озик-овкат махсулотлари) чикаришга йуналтирилган.

Натижада вилоят саноати диверсификацияла-шуви буйича 2017-2020 йилларда усиш тенденцияси кузатилиб, 2020 йилда вилоят урта дара-жага (0,726) эга булган худудларга кирган (2020 йилда Республика курсаткичи 0,833 тенг булган). Худудларда ушбу курсаткичнинг 0,700дан паст-лиги шахар ва туманлар кесимида саноат дивер-сификацияси етарли даражада эмаслигини бил-диради, яъни Кашкадарё вилоятида бу борада муътадил диверсификация кузатилмокда.

Шу билан бирга муайян бир фаолият тури худуд саноатида 70%дан ортик ташкил этган Fузор (кимё махсулотини ишлаб чикаришнинг саноатдаги улуши 89,4%), Дехконобод (кимё

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

МИНТАКАВИЙ ИКТИСОДИЁТ / РЕГИОНАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА

2-расм. Каш радаре вилояти шах,ар ва туман саноатининг диверсификациялашув даражаси 1,

•е-

г»

0 «

я

и я

1

я Л я Г*

в

Я К

я

I

О 03

и а

в

н

я о К я

0

1

5,000 4,500 4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 0,500 0,000

0,733 0,615

0,651

0,581

о о о

I

0,575.

0,329

0,676 ф

0,302

ни

0,497^ 0,515й

-0,318 ©

о

0,426

0,300

о

п о гч

ю

Г-1 -г о

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

го

го VI

■ 1 к I

У

0,800 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 0,000

£

и

3

о се 33 О аз н Я Ь Я

-г со

О £

►©• я • в-я

т, ев

я

аз

•5

ривожлашпп даражаси, коэф. »диверсификация даражаси, коэф.

2

махсулотларини ишлаб чикариш улуши 83,3%), Касби (тукимачилик махсулотларини ишлаб чикариш улуши 72,5%) ва Миришкор (тукимачилик махсулотларини ишлаб чикариш 72,2%) туманларида саноат диверсификацияси паст даражада к,олмок,да (диверсификация коэф-фициенти 0,125-0,305 га тенг) (2-расм).

Охирги йилларда к,ишлок, хужалик махсулотларини к,айта ишлашни жадаллаш-тириш негизида худудда тайёр озик,-овк,ат махсулотларини ишлаб чикариш кувватлари ошиб бормокда. Жумладан, вилоятда к,айта ишлайдиган корхоналар 2017 йилда 59 дан 2020 йилда 77 гача ошиб, меваларни к,айта ишлаш даражаси 2017 йилда 15,5% дан 2020 йилда 36,8% гача, узум - 2,8% дан 4,5% гача, сабзавот - 1,6% дан 7,1% гача ва сут - 10,7% дан 23,4% гача орт-ган.

Хомашё ресурслари мавжудлиги ва улар-дан самарали фойдаланиш асосида к,ишлок,

1 Худудлар саноат ривожланиш даражаси (коэф.) ахоли жон бошига т^ри келадиган туман/шахар курсаткичининг вилоят курсаткичи билан солиштир-ган холда хисобланган.

2 Манба: Кашкадарё вилояти Кашкадарё вилояти иктисодий тараккиёт ва камбаFалликни кискартириш бош бошкармаси маълумотлари асосида муаллифлар томонидан хисоб-китоб килинган.

хужалигини к,айта ишлаш даражаси буйича вилоят туман ва шахарларини куйидагиларга ажратиш мумкин:

- меваларни к,айта ишлашга йуналтирилган худудлар - Карши, Шахрисабз ш., Дехконобод, Камаши, Карши, Китоб, Муборак, Чирок,чи ва Шахрисабз туманлари;

- сабзавотларни к,айта ишлашга йуналтирилган худудлар - Карши ш., Дехконобод, Камаши, Карши ва Китоб туманлари;

- узумни кайта ишлашга йуналтирилган худудлар - Шахрисабз ш., Китоб ва ЯккабоF туманлари;

- сутни кайта ишлашга йуналтирилган худудлар - Карши, Шахрисабз ш., Fузор, Муборак ва Шахрисабз туманлари;

- гуштни кайта ишлашга йуналтирилган худудлар - Косон, Муборак ва ЯккабоF туман-лари.

Шунга карамай, к,ишлок, хужалиги махсулотларини чукур к,айта ишлашга имкон берувчи бой ресурслардан етарли даражада самарали фойдаланилмаяпти.

Бугунги кунда, вилоятда махаллий ишлаб чик,аришни раFбатлантириш ва ички бозорни сифатли махсулотлар билан тулдириш мак,садида вилоятда махаллий хомашёдан фойдаланиш асо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

сида тайёр махсулотларни, эхтиёт кисм ва мате-риалларни махаллийлаштириш Дастури амалга оширилмокда. Махаллийлаштириш дастури дои-расида амалга оширилган лойихалар сони 2017 йилда 16 донадан 2020 йилда 43 гача ошди. Бунинг натижасида махаллийлаштирилган махсулотларнинг ялпи саноат ишлаб чикариши таркибидаги улуши 2017 йилда 0,02% дан 2020 йилда 1,0% гача ошиб, дастур доирасида 20172020 йилларда 98 та янги иш уринлари яратилди. Шу билан бирга, 2020 йилда махаллийлаштириш лойихалари асосан Китоб (7та), Муборак (7), Нишон (4), ЯккабоF (3) туманлари ва Карши шахрида (16 та) амалга оширилган булсада, Чирокчи, Касби, Миришкор ва Косон туманла-рида махаллийлаштиришга йуналтирилган ишлаб чикариш жорий этилмаган.

Табиий-иктисодий салохият ва ресурслар-дан максимал фойдаланиш, махаллий хома-шёни чукур кайта ишлашни таъминлаш ва хусу-сий инвестицияларни жалб этиш максадида охирги йилларда (2018-2020 йй.) вилоятда эркин иктисодий, кичик саноат зоналари ва кластерлар ташкил этилди.

Бугунги кунга келиб вилоятда 42та кластер мавжуд булиб, улардан 19таси - пахта-тукимачилик, 7таси - мева-сабзавот, 19таси

- бошка йуналишларда фаолият курсатмокда. Кластерларнинг асосий кисми Китоб, ЯккабоF (хар бирида 5тадан), Карши, Касби, Камаши ва Миришкор (хар бирида 4тадан) туманларида жойлашган (3-жадвал). Ушбу кластерларда инвестиция маблаFлари хисобига кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш йулга куйилган (вилоят саноат махсулотининг 9,0% ишлаб чикарилади) ва 17,7 мингта янги иш урни яратилди. Кластерлар орасида пахта-тукимачилик кластерида ишлаб чикариш хажми жами кла-стерларга нисбатан махсулот ишлаб чикаришдаги улуши 72,6% ва ахоли бандлиги буйича 94,5%

- энг юкори натижалар кайд этилмокда. Ушбу кластерларнинг фаолиятини ривожлантириш максадида биринчи навбатда улардаги инфрату-зилма холатини яхшилашга эътибор бериш лозим (айнан, Fузор ва Косон туманларида).

Вилоятнинг 52,8 минг гектар ер майдонида 18 та кичик зона яратилган булиб (Карши, Китоб, Муборак, Чирокчи туманлари ва Карши шахрида

жойлашган), улардаги лойихалар сони 2020 йилда 67тага (44 - амалга оширилган ва 23 - амалга оширилаётган) етди. Натижада вилоят саноат ишлаб чикаришида кичик саноат зоналарнинг улуши 2019 йилда 0,08%дан 2020 йилда 0,2%гача ошди. Шу билан кичик саноат зоналарни ривожлантириш учун бир катор муаммолар уз ечимини топиши лозим. Жумладан, махаллий тадбиркор-ларни куллаб-кувватлашни яна ошириш, инфра-тузилма объектларини яхшилаш (автомобиль йуллари) каби масалаларни хал килиш лозим.

Бундан ташкари, 2020 йилда Чирокчи тума-нининг 60 минг гектар ер майдонида "Чирокчи" эркин иктисодий зонаси ташкил этилган булиб, хозирги кунда 10 та лойиха амалга оширилмокда. Ишлаб чикаришни фаоллаштириш учун зона худудида инфратузилма тарморини (электр энергия, газ таъминоти, автомобиль йулларининг сифати ва кулайлигини) яхшилаш лозим.

Вилоят иктисодиётининг усиш нукталари.

Умуман олганда, юкоридаги тахлиллардан ва Кашкадарё вилояти саноат салохиятидан келиб чикиб куйидаги йуналишлар буйича усиш нукталари аникланган:

- нефть ва газни казиб олиш хамда кайта ишлаш буйича худуднинг ихтисослашуви ёкилри ва нефть-кимё инновацион кластерларни ташкил этишга замин яратади (Муборак, Fузор, Нишон ва Дехконобод туманлари). Бу борада казиб олиш ва кайта ишлашга йуналтирилган йирик объект-лар кичик бизнес билан узаро хамкорликда фаолият юритиши хомашё казиб олишдан бошлаб тайёр юкори технологик махсулотларни ишлаб чикаришга имконият беради;

- тукимачилик саноати, тери махсулотларни ва кийим-кечак ишлаб чикаришга ихтисослаш-ган худудларда хозирги кунда пахта-тукимачилик кластерлар фаолият курсатмокда ^узор, Карши, Косон, Китоб, Миришкор, Муборак, Касби, Чирокчи, Шахрисабз ва ЯккабоF туманлари). Бу борада кушимча кийматга эга булган ягона ишлаб чикариш занжирини шакллантириш имконияти мавжуд. Ушбу кластерларнинг фаолиятини ташкил этишда ишлаб чикарадиган махсулотга ички ва ташки бозорда ошиб бораётган талаб, хомашё базасини мустахкамлаш, йирик ва кичик бизнес, фан ва технологиялар кооперациясини инобатга олиш лозим;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

- минерал хомашё базаси хамда курилиш махсулотлари ишлаб чикаришга ихтисослаш-ган худудларда (Камаши, Карши, Китоб, Косон, Муборак ва Шахрисабз туманлари) курилиш материаллари ишлаб чикариш буйича худудий кластер яратиш мумкин. Бунда асосий эътибор сифатли импорт урнини босувчи ва экспортбоп махсулотларни ишлаб чикаришга каратилиши лозим;

- ноанъанавий фаолият турларини (резина ва пластмасса, металл буюмлар, электрон махсулотлар ва электр асбоб-ускуналар ишлаб чикариш) ривожлантириш учун мав-жуд ресурсларни чукур кайта ишлаш асо-сида ишлаб чикариш самарадорлигини оши-риш, махаллий тадбиркорликни фаоллашти-риш, махсулотларнинг ички ва ташки бозорда уз урнини топиш буйича бир катор чора-тадбирларни амалга ошириш лозим. Бунда Камаши, Карши, Китоб, Косон ва Шахрисабз туманлари худудида бизнес-инкубаторлар яратиш максадга мувофикдир;

- фаолият курсатаётган хамда янгидан шакллантирилаётган эркин иктисодий ва кичик саноат зоналарида урта ва юкори технологи-яли фаолият турларини яратиш имконияти мав-жуд. Бунда ракобатбардош тайёр махсулотлар ишлаб чикаришни йулга куйиш лозим. Чирокчи эркин иктисодий зонаси фаолиятини кучайти-риш максадида боскичма-боскич ишлаб чикариш ихтисослашувини чукурлаштириш лозим (маса-лан, курилиш материаллари ёки электр техника ва ускуналар ишлаб чикаришга йуналтириш). Бун-дан ташкари мавжуд эркин иктисодий (Чирокчи тумани) ва кичик саноат зоналари (Карши, Китоб, Муборак ва Чирокчи туманлари) фаолиятини жадаллаштириш учун худудларда кулай ва сифатли инфратузилма тарморини яратиш лозим;

- гушт-сут махсулотларини чукур кайта ишлаш асосида (гуштни кайта ишлашни 10-15%, сутни кайта ишлашни 25-28%га етказиш) ички ва ташки бозорларга юкори талабга эга булган тайёр товарларни ишлаб чикиш, Кашкадарё вилоятида кайта ишланган гушт махсулотлари брендини ташки дунёга таништириш имконияти мавжуд;

- мева-сабзавот хомашё базасини ривожлантириш, махсулотни саклаш ва кадоклаш объ-ектларини куриш ва шу асосда кайта ишлашни

йулга куйиш (мева - 40-42% ва сабзавотни -10-15% га кайта ишлашни етказиш) буйича чора-тадбирларни амалга ошириш мумкин;

- юкори технологик фаолият турларини жорий этиш ва инновацион лойихаларни амалга ошириш оркали махаллий саноат ишлаб чикаришда капитал ва мехнат унумдорлигининг усишини таъминлаш учун Шахрисабз шахри ва Шахрисабз туманида эркин иктисодий зона яратиш мумкин;

- Чирокчи, Касби, Миришкор ва Косон туманларида махаллийлаштиришга йуналтирилган чора-тадбирларни амалга ошириш хамда электр асбоблар, ёкилри-энергетика, транспорт, кишлок хужалиги машиналари учун эхтиёт кисмлар ишлаб чикиш керак;

- фармацевтика саноати учун бой хомашё базасининг мавжудлиги (наъматак, шафран, тоFрайхон, далачой, анзур пиёзи, кийикут, арслонкуйрук, буймадарон, газандаут, раво, мойчечак, зирк, алкор ва исирик каби табиий гиёхлар, аччик бодом, кизил дулана мевалари, ошковок ва топинамбур каби усимликларни усиши) вилоятда фармацевтикага ихтисослаш-ган эркин иктисодий зона яратиш учун имко-ният яратади;

- саноатни ривожлантириш учун куёш, шамол, биологик чикиндилар каби кайта тикла-надиган энергия манбаларидан иссиклик ва электр энергияси ишлаб чикарадиган станция-ларни куриш асосида вилоят марказидан узокда, чул, дашт, кир-адир зоналарида жойлашган худудларда баркарор электр энергия таъминоти тизимини ривожлантириш.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса килиб айтганда, мазкур маколада Кашкадарё вилояти саноатининг ривожланиш тенденциялари, унинг минтака иктисодиётида тутган урни ва хозирги холати илмий асослан-ган холда тахлил килинди. Шунингдек, вилоят ишлаб чикаришининг ихтисослашуви, ракобат устунликлари, диверсификация даражаси, ишлаб чикаришнинг усиш нукталари ёритиб берилди.

Шу билан бирга, Кашкадарё вилояти иктисодиётида саноат тармоклари кузатув дав-рининг якуний йилига келиб тутган урни, асосан COVID-19 пандемияси билан борлик булган (кири-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

TumraH) ^e^noB^ap HaTuxacuga Huc6ufi nacafiraHU Kafig aTumgu. Ammo, Malaga wyHra KapaMacgaH, caHoaT MaxcynoT.napMHM Ba xa^K, ucretMO.n mo^-^apuHM um^a6 mKapuwga 6apKapop ycuw cypt-aT^apu Ky3aTi/mraHU TatKug-naHgu. Ma3Kyp x,o^aT, BumoaTga KafiTa uw.noB 6epaguraH KopxoHa^ap coHi 2017 fiu^ru 59 gaH 2020 fiumga 77 ra^a eTraHU 6umaH M30X-naHgu.

BuBHumr TaflKuKOTMMM3 HaTuxa-napura Kypa 2017-2020 fium.napga O3UK-OBKaT MaxcynoT-napu, TyKMMa^u^MK Ba KufiuM-Ke^aK, kmm£ MaxcynoTnapu uw.na6 muKapuw xaMga BHeprua TatMUHOTU TapMOK^apuHMHr BumoflT caHoaTugaru ynywu ce3u-^ap^u gapaxaga owgu.

TagK^KOT gaBpuga BumoaTga caHoaT MaxcynoT-napu uw.na6 muiKapuwHUHr uxtucoc-.nawyBM 6yfiuma MyafiflH y3rapuw.nap Ky3a-Tumgu. ByHurnr acocufi ca6a6u yw6y TapMOK MaxcynoT-napura Huc6aTaH 6o3op Ta^a6u 6umaH 6upra^uKfla uw.na6 muKapuw KyBBaT-napuiHuiHr opTuwugup. XycycaH, Ma3Kyp gaBp Mo6afiHuga uxTucocnamyBM MaBxyg 6ynMaraH Kypu^uw MaTe-pua^apu, pe3uHa Ba onacTMacca, MeTa^ 6y^M^ap, B^eKTpoH Maxcyno^nap Ba aneKTp ac6o6-ycKyHa^ap uw.na6 ^uKapuw 6yfiuma uxTucocnawyB kob^ui-цмeнтмga ycuw тeнgeнцмflcм Ky3aTumgu. By aca HoaHtaHaBufi ^ao-nuiflT Typ^apu puBOxnaHuwu y^yH BumoaTga Ky^afi wapT-wapouTnap apaTumra-HugaH ga^o^aT 6epagu Ba waK^aHraH caHoaT uxtu-cocnawyBU BM^o^THMHr ycuw Ta^H4 HyKTa^apugup1.

Malaga MaBxyg $ao.nMflT Typ^apu 6yfiuma yTKa3u^raH x,uco6-KMTo6^ap wax,ap Ba TyMaH^ap caHoaTuga ^yKyp uxTucocnawyB, fltHU Knacrep-.nap Ty3uwHuHr fOKopu ca^ox,uflTu MaBxyg^uru Ba waK^^aHraHu KypcaTumgu. XoMawe pecypcnapu MaBxyg^uru Ba ynapgaH caMapa^u $ofiga.naHMw acocuga kuw^ok, xyxa.nMrMHM K,afiTa uw^aw gapa-xacu 6yfiu4a BumoflT TyMaH Ba waxap^napra axpa-Tumgu2. yMyMaH o^raHga, ^Kopugaru Tax^m^apgaH Ba KawKagape BumoflTU caHoaT ca-noxuiflTugaH

1 Lin J. New structural economics: A framework for rethinking development and policy. World Bank Publications, 2012. 371 p. https://doi. org/10.1596/9780821389553_ch01

2 Lin J., Monga C. Growth identification and facilitation: the role of the state in the dynamics of structural change // Development policy review. 2011. V. 29. N. 3. P. 264-

290. https://doi.org/10J 111/j.14677679.2011.00534.x

келиб чикиб йуналишлар буйича усиш нукталари аникланди.

Мазкур тадкикот натижасига кура вилоят сано-ати диверсификациялашуви буйича 2017-2020 йилларда усиш тенденцияси кузатилди, яъни 2020 йилга келиб, вилоят урта даражага (0,726) эга булган худудлар каторидан урин олиб, Кашкадарё вилоятида бу борада муътадил диверсификация жараёни кузатилганлиги таъкидланди3.

Умуман олганда, тахлиллар ва тадкикот нати-жаларидан келиб чиккан холда, Кашкадарё вило-яти саноати янада баркарор ривожланишини таъ-минлаш максадида куйидаги таклифларни шак-ллантириш мумкин:

- худудда давлат сиёсати ва бугунги кун талабларидан келиб чиккан холда, экспортбоб инновацион махсулотларни ишлаб чикаришга мулжалланган замонавий асбоб-ускуналарни жорий этилиши учун зарур булган шарт-шароитлар янада такомиллаштирилиши лозим;

- вилоят экспорт салохиятини ривожлан-тириш ва янги захираларини топиш натижасида глобал иктисодий ва савдо муносабатларига кириш имкониятларини жорий этиш керак;

- давлат улуши юкори булган ишлаб чикариш корхоналарини трансформация килиш ва бошкарувнинг янги, замонавий усулларини жорий этиш йули билан Кашкадарё вилояти иктисодиётида саноат тармокларини кенгай-тириш ва ишлаб чикариш корхоналар сони-нинг усиш тенденциясини таъминлаш максадга мувофикдир;

- хусусийлаштириш жараёнида, узини куп хам окламаган 51 % га 49 % ёндашувидан воз кечиб, балки ахоли фаровонлигини оширишга хизмат килувчи давлат улушининг оптимал даражасини белгилаш ва монополияга бархам беришда тармок корхоналар сонини ошириш йули билан ракобат мухитини яратиш;

- COVID-19 пандемияси даврида саноат корхоналарига давлатнинг эътибори кучай-тирилиши лозим ва пандемиянинг салбий

3 Муминов Т.К. Методические вопросы оценки уровня экономической активности территорий / Иктисод ва молия/Экономика и финансы, 2012. -№ 7. -C. 61-65, Тошкент, Узбекистан. Веб-сахифа: https://www.researchgate.net/publication/350459583_ Metodiceskie_voprosy_ocenki_urovna_ekonomiceskoj_ aktivnostijerritorij

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

окибатларини олдини олиш максадида, уни юмшатишга каратилган саноат корхоналарини куллаб-кувватлашда тизимли ва пухта уйланган давлат сиёсати янада кучайтирилиши лозим;

- кичик саноат зоналарини ривожланти-риш учун махаллий тадбиркорларни куллаб-кувватлашни янада ошириш, инфратузилма

тармокларини яхшилаш (электр энергия, газ таъминоти, автомобиль йулларининг сифати ва кулайлиги яхшиланиши лозим) каби масалалар Хал килиниши, ишлаб чик,аришни фаоллаштириш Хамда ахоли фаровонлигининг ошиши учун хиз-мат килади.

Фойдаланилган адабиёт:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. 2020 йил 29 декабрь. Электрон манба: https://president.uz/uz/lists/view/4057

2. Мирзиёева С.Ш. Обоснование стратегической приоритетности отраслей в структуре экономики Узбекистана. // Экономика в промышленности. 2019. - 12(1) - C. 4-17. Веб-сахифа: https://ecoprom.misis.ru/jour/article/view/720

3. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы / Государственный университет управления, Нац. фонд подготовки кадров. М.: Новости, 2000. - 254 с.

4. Садыков А.М. Основы регионального развития: теория, методология, практика. Монография. Ташкент: Иктисод-молия, 2005. - 280 с.

5. Назаров Ш.Х. Методологические аспекты повышения конкурентоспособности регионов. Монография. Ташкент: IFMR, 2014. - 212 с.

6. Якубова, Э.Т. Оценка критериев индустриального развития регионов Узбекистана / Э.Т. Якубова // Большая Евразия: развитие, безопасность, сотрудничество: ежегодник: материалы XIX Национальной научной конференции с международным участием, Москва, 18-19 декабря 2019 года. - Москва: Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2020. - С. 457-461.

7. Якубова, Э.Т. Повышение промышленного потенциала как драйвера экономического развития регионов Узбекистана / Э. Т. Якубова // Экономика и финансы (Узбекистан). -2021. - № 1. - С. 23-29.

8. Якубова Э.Т., Муминов Т.К. Андижанский регион: факторы устойчивого развития промышленности / Бозор, пул ва кредит, 11/2014. -№ 210. -C. 32-36, Тошкент, Узбекистан. Веб-сахифа: https://www.researchgate.net/publication/352091546_Andijon_Region_Factors_of_ Sustainable_Development_of_Industry_in_the_Region

9. Муминов Т.К. Методические вопросы оценки уровня экономической активности территорий // Иктисод ва молия (Экономика и финансы), 2012. - № 7. - C. 61-65, Тошкент, Узбекистан. Веб-сахифа: https://www.researchgate.net/publication/350459583_Metodiceskie_ voprosy_ocenki_urovna_ekonomiceskoj_aktivnosti_territorij

10. Lin J. New structural economics: A framework for rethinking development and policy. World Bank Publications, 2012. 371 p. https://doi.org/10.1596/9780821389553_ ch01

11. Lin J., Monga C. Growth identification and facilitation: the role of the state in the dynamics of structural change // Development policy review. 2011. V. 29. N. 3. P. 264-290. https://doi. org/10.1111/j.14677679.2011.00534.x

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.