Научная статья на тему 'РЕСПУБЛИКАМИЗДА “ПАХТА-ТЎҚИМАЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИ”НИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ'

РЕСПУБЛИКАМИЗДА “ПАХТА-ТЎҚИМАЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИ”НИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
218
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кластр / “Пахта-тўқимачилик кластерлари”тизими / иқтисодий самарадорлик / иқтисодий мафаатдорлик / рақобат мухити / ягона техналогик занжир / қўшилган қиймат / инновацион фаолият

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жумақулов З.И., Қундузова Қ.И.

Жаҳон тажрибасидан маълумки, тўқимачилик саноатида вертикал интеграциялашган тизим самарали ва рақобатбардош бўла олади, бу тизим пахта хомашёсини етиштириш ва дастлабки ишлов беришдан бошлаб, то уни пахта заводларида кейинги қайта ишлаш ва тайёр маҳсулотга айлантиришгача бўлган жараёнларни ўз ичига олади.Мақолада сўнги йилларда республикамизда “Пахта-тўқимачилик кластерлари”тизимини ривожлантириш жараёнларининг иқтисодий тахлили берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РЕСПУБЛИКАМИЗДА “ПАХТА-ТЎҚИМАЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИ”НИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

РЕСПУБЛИКАМИЗДА "ПАХТА-ТУЩМАЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИ"НИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АХДМИЯТИ *Жумакулов З.И., 2^ундузова ^.И.

1ФарДУ доценти, и.ф.н.

2ФарПИ доценти, и.ф.н. https://doi.org/10.5281/zenodo.8012424

Аннотация. Жа^он тажрибасидан маълумки, туцимачилик саноатида вертикал интеграциялашган тизим самарали ва рацобатбардош була олади, бу тизим пахта хомашёсини етиштириш ва дастлабки ишлов беришдан бошлаб, то уни пахта заводларида кейинги цайта ишлаш ва тайёр ма^сулотга айлантиришгача булган жараёнларни уз ичига олади.Мацолада сунги йилларда республикамизда "Пахта-туцимачилик кластерлари"тизимини ривожлантириш жараёнларининг ицтисодий тахлили берилган.

Калит сузлар: кластр, "Пахта-туцимачилик кластерлари"тизими,ицтисодий самарадорлик, ицтисодий мафаатдорлик,рацобат мухити, ягона техналогик занжир,цушилган циймат,инновацион фаолият.

^ишлок хужалиги республикамиз иктисодиётининг мухим тармоги хисобланиб, сунги йилларда Республика хукумати томонидан кишлок хужалигида бозор муносабатларини шакллантиришни такомиллаштириб бориш асасида ушбу соха самарадорлигини ошириб боришга каратилган чукур ислохотлар амалга оширилмокда.

Жумладан, 2019 йилда "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси» кабул килинди.

Унда кишлок хужалиги ерларидан фойдаланишни такомиллаштириш, сувдан фойдаланиш самарадорлигини юксалтириш, кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб-кувватлаш хдмда давлат харидлари тизимини такомиллаштириш, кишлок хужалигининг экспорт салох,иятини ошириш ва кушилган кийматга эга мах,сулотлар хджмини купайтириш, кишлок хужалигига хизмат курсатиш сохдсида ракобат мух,итини шакллантириш, кишлок хужалигида ахборот технологияларини кенг жорий килиш хдмда тармок статистикасини тулик ракамлаштириш оркали маълумотлар хдкконийлигини таъминлаш, кадрлар масаласини х,ал этиш, илм-фанни ривожлантиришга хизмат килувчи еттита устувор йуналиш белгилаб берилди.

Шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда кишлок хужалигидаги узгаришлар замирида бу сохани энг сердаромад тармоклардан бирига айлантириш билан бирга экспортни купайтириш, ах,оли, айникса, хотин-кизлар бандлигини таъминлашда етакчи куч х,исобланган тукимачилик ва енгил саноат салох,иятини юксалтириш, кайта ишлаш корхоналарини хом ашё билан баркарор таъминлаш каби мазкур тармок истикболи билан чамбарчас боглик муаммоларни хал килиш хам талаб этилади.

Шу сабабли Республикамиз Президенти томонидан мухим вазифалардан бири сифатида интеграциялашувнинг кичик даражаси булган янги хужалик юритиш тизими сифатида "Кластер"лар шакллантириш белгиланди.

Кластерларни шакллантиришдан максад - шахдр, туман ва вилоят ичида жойлашган бир хил сох,а кохоналарини ва улар билан ягона технологик занжирда булган таълим, илмий, инжиниринг, консалтинг, стандартлаштириш, сертификатлаштириш, ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

бошка хизматларни уйгунлаштириш - инновацион ишлаб чикаришни ташкил этиш асосида ракобатбардош товарлар яратишга йуналтиришдан иборатдир. Бунда ах,олини иш билан таъминлашдек мух,им жихдт х,ам узини намоён этади.

"Кластер" атамаси французча суз булиб, узбекча таржимаси "боглам", "гурух,", "тупланиш" маъноларини беради.

Кластерлаштиришни корхоналар инновацион фаолиятини тезлаштириш асосида ракобатбардошлигини ошириш ва уларнинг глобал ракобатнинг кучли таъсирига карши туришдаги миллий ва минтакавий ривожланиш талабларига тула жавоб берадиган янги иктисодий тизим деб х,ам караш мумкин.

Узбекистонда пахта хомашёсининг асосий истеъмолчиси тукимачилик саноати булиб, у республиканинг саноат комплексида мух,им урин тутади. Х,еч шубхдсиз, тукимачиликнинг ривожланиши х,ам пахтачилик сохдсиниг х,олатига бевосита боглик.

Жах,он тажрибасидан маълумки, тукимачилик саноатида вертикал интеграциялашган тизим самарали ва ракобатбардош була олади, бу тизим пахта хомашёсини етиштириш ва дастлабки ишлов беришдан бошлаб, то уни пахта заводларида кейинги кайта ишлаш ва тайёр мах,сулотга (яъни ип-калава, трикотаж, газлама ва кийим-кечакка) айлантиришгача булган жараёнларни уз ичига олади.

Иктисодиётда янгича, замонавий ёндашувларни жорий этмасдан туриб, юкори кушимча кийматга эга ракобатбардош мах,сулот яратишни тасаввур килиб булмайди.

Шу муносабат билан Вазирлар Мах,камасининг 2018 йил 25 январдаги "Пахта-тукимачилик ишлаб чикаришини ташкил этишнинг замонавий шаклларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорига асосан, синов тарикасида 13 та пахта-тукимачилик кластери ташкил этилди. Ушбу лойихдларнинг афзаллиги шундаки, пахта толасини кайта ишловчи корхоналар бевосита узлари хом ашё етиштириш жараёнлари иштирокчисига айланади. Бу кишлок хужалиги ва саноат интеграциялашувини жадаллаштириб, корхоналарнинг сифатли, таннархи арзон, энг мух,ими, эх,тиёжга яраша тола билан тулик таъминланишини кафолатлайди.

Пахта-тукимачилик кластери, бу — ягона технологик занжирга бирлаштирилган корхоналар мажмуи. Мазкур янги тузилма инновацион иктисодиётга утишнинг мух,им боскичи саналади. Чунки бу ерда хом ашё кайта ишлашнинг барча боскичидан утиб, экспортбоп тайёр мах,сулотга айланади.

Х,исоб-китобларга кура, бир килограмм пахта толаси сотилса, унинг нархи 1,5 доллар булади. Агар сиз ундан тайёрланган ипни сотсангиз, унинг нархи 2,5-3 долларга этади. Ипнинг матога айланиши билан харажат 5-7 долларгача кушилади. Агар бу матодан тайёр кийим тикишда фойдаланилса, 15-20 доллар кушимча киймат пайдо булади. Шу сабабли бугунги кунда кластерлар ривожланишининг х,озирги боскичида хомашёни чукур кайта ишлашга асосий эътибор каратилаяпти. Бундан асосий максад — купрок фойда олиш, кишлок хужалиги ходимлари ва саноат вакилларининг моддий манфаатдорлигини оширишдир.

Уз мох,иятига кура, миллий иктисодиётимиз учун янги булган, саноатнинг илгор тури кластер схемасини яратиш ва жорий этиш асосида "пахта хомашёсини етиштириш -кайта ишлаш - тайёр мах,сулот" шаклидаги ёпик занжирдан иборат, юз фоиз чикитсиз ишлаб чикариш объектини ташкил этиш кузда тутилган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Бу ерда суз нафакат пахтакор хужаликлар тамонидан анъанавий тарзда хомашё етиштириш хдкида, балки пахтани кайта ишловчи, ёг-экстракция ва бошка корхоналарда бирламчи пахта хомашёси хдмда гузапояни кайта ишлаб, юкори кушимча кийматга эга мах,сулотлар яратиш хдкида бормокда. Бунда пахтани кайта ишловчи ва ёг-экстракция корхоналарида х,осил буладиган иккиламчи мах,сулот (пахтани йигиришдаги колдиклар, шрот, шелуха каби) кейинчалик чорвачилик комплексида ишлатилади, чорвачилик комплексининг чикитлари эса - биогаз курилмасида иссиклик ва электр энергияси ишлаб чикаришга сарфланиб, кейинчалик сабзавот ва кукатлар етиштиришга мулжалланган замонавий иссикхоналарга узатилади.

Республикмизда кластер тизими 2017-йилдан Бухоро ва Сирдарё вилоятларида жорий этила бошланди.Тажриба даврида бу кластерлар юкори натижа курсатди. 2018 йилда пахта-тукимачилик кластерлари сони 16 та, 2019 йилда 77 та, 2020 йилда 99 та, 2021 йилда 122 та, 2022 йилда 134 тага етди. Бугунги кунда кластерлар мамлакатимиздаги мавжуд пахта майдонларининг 100 фоизини камраб олган. Пахта етиштиришда кластер тизимининг жорий этилиши пахтакорларнинг моддий манфаатдорлиги ва кушимча рагбатлантиришнинг 1,5-1,6 баробар ошишига олиб келди.

1-жадвал

Пахта-тукимачилик кластерларининг вилоятлар кесимида жойлашуви[6]

Вилоятлар 2020 йил 2022 йил 2022 йилда 2020 йилга нисбатан

узгариши

Сони Пахта майдони,га Сони Пахта майдони,га Сони+,- Пахта майдони,%

^оракалпогистон Республикаси. 5 48665 11 86791 6 178.4

Андижон 12 79391 15 78991 3 99.5

Бухоро 8 97900 11 99220 3 101.4

Жиззах 5 69700 6 77900 1 111.8

^ашкадарё 9 111900 18 136036 9 121.7

Навоий 2 32588 4 31655 2 97.2

Наманган 7 63406 7 63406 - 100.0

Самарканд 11 75580 11 75356 - 99.7

Сурхондарё 6 60044 11 72370 5 120.5

Сирдарё 6 72557 9 75500 3 104.1

Фаргона 9 63245 13 82080 4 129.8

Тошкент 6 55008 6 82757 - 150.5

Хоразм 10 77799 12 82757 2 106.4

Жами 96 907783 134 1034223 38 113.9

Узбекистон тукимачилик ва енгил саноати тизимида кластерларни шакллантириш масаласи мамлакат микёсида эмас, балки минтакалар - вилоятлардаги аник иктисодий -ижтимоий шарт - шароитлар асосида, кластер назариясининг мох,иятидан келиб чиккан х,олда амалга оширилаётгани энг окилона йуллардан биридир.( 1-жадвал)

Республикамизда пахта-тукимачилик кластерлари тизимининг жорий этилиши пахтачиликда хосилдорликнинг ва провард натижада ушбу тармок самарадорлигинг юксалишига олиб келди. Жумладан,пахта хосилдорлиги уртача 2018 йилда 20.6

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

центинерни ташкил этган булса. 2019 йилда 25.6 ва 2020 йилда 28.8 центнерни ташкил этди.

Ушбу пахта-тукимачилик кластерларининг ривожлантирилиши - юкори кушимча кийматга эга, ракобатбардош худудий махсулот ишлаб чикариш ва шу асосида худудлардаги купгина муаммолар, яъни мехнат ва моддий ресурслардан самарали фойдаланиш, бюджетни тулдириш, экспорт имкониятларини кенгайтириш, ижтимоий масалаларни хал этишга олиб келади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 25 январдаги «Пахта-тукимачилик ишлаб чикаришини ташкил этишнинг замонавий шаклларини жорий этиш чора-тадбирлари туррисида»ги 53-сонли карори. www.lex.uz

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 17 апрель 2019 йил ПФ-5708 сонли Фармони «Кишлок хужалиги сохдсида давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида».www.lex.uz

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ5853-сонли фармони. www.lex.uz

4. Жураев Т.Т. ва Х,амидов М.Э. Узбекистонда агросаноат кластерларининг ривожланиши ва уларнинг кишлок хужалиги тараккиётида тутган урни. // "Халкаро молия ва хисоб" илмий-электрон журнали. 2-сон, апрель, 2019 йил.

5. https://www.agro.uz/charts/

6. https://uzts.uz/paxta-toqimachilik-klasterlari/Сайт маълумотлари асосида муаллифлар томонидан тайёрланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.