Научная статья на тему 'Енгил саноат корхоналари рақобатбардошлигини таъминлашда кластер моделини такомиллаштириш'

Енгил саноат корхоналари рақобатбардошлигини таъминлашда кластер моделини такомиллаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
509
136
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақобатбардошлик / кластер / «Кластер модели» / «пахта ­ тўқимачилик кластери» / сифат инспекцияси / инновацион марказ / таркибий тузилма. / competitiveness / cluster / cluster model / cotton­textile cluster / quality inspection / innovation center / structural subdivision.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тошпулатов Икболжон Адилжонович

Мақолада енгил саноатда ташкил этилган кластер тизими таҳлили ва кластер моделини такомил­ лаштириш бўйича янги ташкилий тузилма таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE CLUSTER MODEL IN ENSURING THE COMPETITIVENESS OF LIGHT INDUSTRY ENTERPRISES

In the article the new organizational structure of the cluster system analysis and cluster modeling in the light industry were discussed.

Текст научной работы на тему «Енгил саноат корхоналари рақобатбардошлигини таъминлашда кластер моделини такомиллаштириш»

Тошпулатов Икболжон Адилжонович,

ФарFона политехника институти таянч докторанти

ЕНГИЛ САНОАТ КОРХОНАЛАРИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕР МОДЕЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

УДК 67/68:658

ТОШПУЛАТОВ И.А. ЕНГИЛ САНОАТ КОРХОНАЛАРИ РАЦОБАТБАРДОШЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕР МОДЕЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Мак,олада енгил саноатда ташкил этилган кластер тизими тах,лили ва кластер моделини такомил-лаштириш буйича янги ташкилий тузилма таклиф этилган.

Таянч сузлар: ракобатбардошлик, кластер, «Кластер модели», «Пахта - тукимачилик кластери», сифат инспекцияси, инновацион марказ, таркибий тузилма.

ТОШПУЛАТОВ И.А. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ КЛАСТЕРНОЙ МОДЕЛИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ ЛЕГКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье анализируются кластерная система и предлагается новая организационная структура кластерного моделирования в легкой промышленности.

Ключевые слова: конкурентоспособность, кластер, «Кластерная модель», «Хлопок - текстильный кластер», инспекция качества, инновационный центр, структурное подразделение.

TOSHPULATOVI.A. IMPROVING THE CLUSTER MODEL IN ENSURING THE COMPETITIVENESS OF LIGHT INDUSTRY ENTERPRISES

In the article the new organizational structure of the cluster system analysis and cluster modeling in the light industry were discussed.

Keywords: competitiveness, cluster, cluster model, cotton-textile cluster, quality inspection, innovation center, structural subdivision.

Кириш

Республика тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатида юкори ва баркарор усиш суръатларини таъминлаш, туFридан-туFри хорижий инвести-цияларни жалб килиш ва узлаштириш, ракобат-бардош махсулотларни ишлаб чикариш ва экспорт килиш, модернизация килишнинг стратегик мухим ахамиятга эга булган лойихаларини амалга ошириш хисобига юкори технологияли янги иш уринларини яратиш, корхоналарни техник ва тех-нологик янгилаш, илFор «кластер модели»ни жорий этишга каратилган таркибий кайта ташкил этишни янада чукурлаштириш буйича тизимли ишлар амалга оширилмокда [1]. Жахон тажриба-сидан маълумки, мамлакатда кластер сиёсатини амалга ошириш худудлар ва саноат тармоклари ракобатдошлигини ошириш омили сифатида кенг таркалмокда.

Узбекистон Президентининг 2017 йил 14 декабр-даги «Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари туFри-сида»ги ПФ-5285-сон фармонида Узбекистон Республикаси тукимачилик саноатини янада ислох килишнинг мухим йуналишларидан бири этиб, пахта хом ашёсини етиштиришдан бошлаб унга дастлабки ишлов бериш, махсулотни пахта тоза-лаш корхоналарида кейинги кайта ишлаш ва юкори кушилган кийматли тайёр тукимачилик махсулоти чикариш боскичигача булган ишлаб чикаришни интеграция килишни назарда тутувчи ривожланишнинг кластер моделини амалга ошириш белгиланган [2].

Юртимизда кластер моделини ташкил этиш оркали саноат тармоклари самарадорлигини ошириш, тизимни ташкил этиш билан боFлик муаммоларни аниклаш, хорижий мамлакатлар тажрибаларидан самарали фойдаланиш оркали кластер моделини такомиллаштириш, ташкил эти-лаётган кластерларни халкаро бозорларда ракобатдошлигини таъминлаш тадкикот ишининг дол-зарблигини курсатади.

Кулланилган методология

Енгил саноатда кластерларни ташкил этиш буйича хорижий мамлакатлар тажрибаларидан самарали фойдаланиш оркали кластер моделини такомиллаштириш тадкикот ишининг асосий йуналиши этиб белгиланди. Ишнинг асосий максади ташкил этилаётган кластерлар фаолия-тини тахлил этиш ёрдамида йул куйилаётган кам-

чиликларни аниклаш, таклиф ва хулосалар ишлаб чикиш хисобланади. Тадкикот ишида иктисодий тахлилнинг киёслаш, тизимли ёндашув, танланма кузатув, мантикий ёндашув каби услубларидан самарали фойдаланилди.

Асосий цисм

Мамлакатимизда ташкил этилаётган «Пахта -тукимачилик кластери» мамлакат иктисодий тараккиётига таъсир этувчи ислохотлардан бири-дир. Кластер ёки саноат гурухи, географик жихатдан бир-бири билан кушни булган муайян сохада фаолият курсатувчи корхоналар гуру-хидир [4].

Енгил саноатда илм-фан, ишлаб чикариш, кайта ишлаш, инжиниринг, консалтинг, стандартлашти-риш, сертификатлаштириш ва маркетинг фаоли-ятлари уртасида самарали алокалар йулга куйилмаганлиги сабабли кластерларни ташкил этиш мухим ахамиятга эга хисобланади. Кластерларни ташкил этишда ахолини иш билан таъмин-лашдек мухим жихат хам узини намоён этади.

«Кластер» назарияси буйича олимлар томо-нидан куплаб илмий назариялар [5] илгари сурил-ган. «Кластер» назарияси эволюциясидан унинг икки фундаментал тавсифини ажратиб курсати-шимиз мумкин.

Биринчиси - кластерга уЙFунлашган корхона ва фирмалар фаолияти аник бир хил турдаги товарлар бозори билан боFлик булиши зарур. Бундай боFликлик вертикал (харид ва сотиш зан-жири) ва горизантал (кушимча булимлар ва хиз-матлар, шунга кетадиган махсус сарфлар, техно-логиялар ёки институтлар ва бошка алокалардан фойдаланиш).

Иккинчиси - кластерлар географик якин жой-лашган узаро боFликликдаги корхоналар гурухи булиб, улар уртасидаги узаро иктисодий-иж-тимоий муносабатларнинг баркарорлашиши нати-жасида ракобатбардошликнинг ривожланиши, купрок кушимча кийматни яратиш ва бозорда сотилишига имкониятлар яратишдир.

Кластерларни ташкил этиш худуд, тармок ва корхона учун бир канча афзалликлар беради (1-жадвал).

Пахта-тукимачилик кластери фермер хужа-ликлари фаолиятига молиявий, ташкилий жихатдан кумак беради, бу эса уз навбатида пахта хом ашёсини етиштиришни сифат ва микдор жихатдан усишини таъминлайди. Тукимачилик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-жадвал. Иктисодиёт тармокларини ривожлантиришга хизмат курсатувчи инфратузилмани шакллантиришда инновацион кластер ташкил этишнинг афзалликлари [6].

Афзалликлар Худуд учун Саноат корхоналари учун Кластернинг бошка иштирокчилари учун

1. Иктисодий афзалликлар Худуд инвестицион жозибадорлигининг усиши, солик туловчилар ва солик солиш базасининг ортиши Трансакцион харажатларнинг кискариши, рискли инновацион лойихаларни инвестициялаш, маркетинг тадкикотларини биргаликда молиялаштириш Трансакцион харажатларнинг кискариши, молиявий ресурслардан фойдаланиш имкониятининг ошиши ИТТКИ учун харажатларнинг камайиши, савдолар хажмининг ортиши

2. Ижтимоий афзалликлар Иш уринлари сонининг ортиши, касбий таълим тизими самарадорлигининг ошиши, ахоли турмуш даражасининг усиши Малакали кадрлар сонининг ортиши, янги билимларнинг пайдо булиши, ижтимоий дастур ва лойихаларнинг амалга оширилиши Ихтироларни инновацияларга самарали жорий этишни таъминловчи баркарор алокалар тармоFининг шаклланиши

3. Структуравий афзалликлар Иктисодиётни таркибий кайта куриш учун шароитларнинг вужудга келиши, инновацион салохиятнинг усиши Кластер ишлаб чикариш кулами самарасини вужудга келтиради, ушбу эффект асоси эса инновацион ядро хисобланади Бошка иштирокчиларнинг инновацион салохиятидан фойдаланиш ва инновацион Fоялар учун шароит хозирлайди

корхоналари учун зарур хом ашё таъминотидаги узилишларнинг олди олинади, пахтанинг сифат жихатдан юкори навлари етиштирилади. Кластер тукимачилик корхоналарининг ракобатбар-дошлигини оширишга, юкори иктисодий сама-радорлик ва рентабелликка эришиш воситаси-дир.

Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5285-сон фармонининг уз вактида бажари-лишини таъминлаш, пахта-тукимачилик ишлаб чикаришини ташкил этишнинг замонавий шакл-ларини жорий килиш, пахта-тукимачилик ишлаб чикариши худудида жойлашган пахта тозалаш корхоналари ва пахта тайёрлаш пунктларининг ишлаб чикариш кувватларидан самарали фойда-ланиш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 31 мартдаги «Пахта-тукимачилик ишлаб чикаришлари ва клас-терлари фаолиятини ташкил этиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 253-сон карорига кура, ФарFона вилояти Риштон туманида кластер ташкилотчиси этиб «Рус-Узбек текс» МЧЖ КК [3] тасдикланган.

ФарFона вилоятининг Риштон туманида фермер хужаликлари томонидан 2017 йилда жами 16764 минг тонна пахта хосили олинган булса, 2018 йилда 16207 минг тонна пахта хосилини

тукимачилик кластери ёрдамида олишга эри-шилди. 2018 йилда тукимачилик кластери ёрдамида олинган пахта хосилининг 557 минг тоннага пасайишига асосий сабаб утган йилга нисбатан 1230 гектар пахта экин майдонига бошка турдаги экинлар экилган. Туманга тукимачилик кластерини жорий этиш натижасида 2017 йилга нисбатан гек-таридан 4 ц куп хосил олишга эришилган. Бунинг асосий сабаби, пахта етиштириш билан боFлик жараёнларга катта эътибор каратилганлиги, яъни минерал уFитлар, кимёвий усулда усимликларни химоя килиш каби воситалардан утган йилларга нисбатан купрок микдорда фойдаланилганлиги хисобланади. Шунингдек, туманда пахта хом ашёси ишлаб чикариш буйича 2017 йилга нисбатан 2018 йилда 6910,2 млн сум ортик фойда курилди, бунинг натижасида 2017 йилга нисбатан 12,2% ортик рентабелликка эришилди.

Туманга жорий этилган кластер тизими пахта хом ашёсини етиштириш билан боFлик сарф-харажатларни оширди, яъни минерал уFитлар, кимёвий усулда усимликларни химоя килиш, механизация хизмати каби харажатлар куп микдорда ортди. Бу эса уз навбатида хосилдорликнинг ортиши, пахтанинг сифат курсаткичлари яхшила-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

2-жадвал. Фаргона вилояти Риштон туманида 2017-2018 йилларда пахта ^ом ашёси ишлаб

чикариш туfрисида маълумот1.

2017 йил 2018 йил

Т/р Курсаткичлар Улчов бирлиги (фермер хужаликлари) (тукимачилик кластери) Фарки, +/-

1 Фермерлар сони бирлик 343 325 -18,0

2 Жами ер майдони га 15113 16425 1312,0

3 Ишчилар сони, жами 10910 10500 -410,0

4 Пахта экин майдони га 7475 6245 -1230,0

5 Хосилдорлик, ц/га ц/га 22 26 3,5

6 Ялпи хосил минг тонна 16764 16207 -557,0

7 Минерал уFитлар

микдори минг тн 2374 8135 5760,4

киймати млн сум 6001 7751 1750,2

8 Дефолиация млн сум 760 681 -78,7

9 Усимликларни химоя килиш

кимёвий усул млн сум 1939 3545,9 1606,5

биологик усул млн сум 480 346,9 -133,1

10 Агрохимкартограмма ишлари млн сум 27

11 УруFлик ( 3500 сум/кг)

микдори тн 408 404,9 -3,1

киймати млн сум 1428 1818 390,0

12 Механизация хизмати млн сум 1654 3912 2258,0

13 Электр энергия млн сум 20,6 22,4 1,8

14 Солик млн сум 735,6 510,5 -225,1

15 Бошка харажатлар млн сум 1192 1454,6 262,6

16 Жами харажат млн сум 27658 46027 18368,8

17 Жами даромад млн сум 29641 54920 25279,0

18 Фойда (+,-) млн сум 1983 8893 6910,2

19 Рентабеллик % % 7,2 19,3 12,2

нишига олиб келди. Натижада 1 тонна пахта мах-сулотининг уртача нархи 1546 минг сумга ортди.

Тумандаги пахта тозалаш корхонасида 2017 йилга нисбатан 2018 йилда 50,7 тонна пахта толаси, 103 тонна линт, 1111,3 тонна иккиламчи махсулотлар куп микдорда ишлаб чикилган. Техник чигитлар хажми эса 196 тоннага пасайган, бу эса пахта навларидаги узгаришлар булганлигини, яъни узун толали пахта тури етиштирилганидан дарак беради. Корхона 2017 йилга нисбатан 2018 йилда 8871,1 млн сумлик кушимча соф фойда олишга эришган.

Туманга татбик этилган кластер тизими албатта узининг дастлабки ижобий натижаларини кур-сатди. Кластер тукимачилик корхоналари учун зарур хом ашё таъминотидаги муаммоларни бар-тараф этиш билан бирга, фермер хужаликларини молиявий томондан куллаб-кувватлаш, ишчи-

1 ФарFона вилояти статистика бошкармаси маълу-мотлари асосида тузилган.

ларни иш хаки билан таъминлаш каби энг долзарб масалалар билан безлик муаммолар ечими булди. Шу билан бирга, кластер тизимини куллашда баъзи камчиликлар хам аникланди. Фермер хужаликлари билан кластер ташкилоти уртасида келишмовчиликлар кузатилди, бунда баъзи фермер хужаликлари кластер ташкилоти томонидан ажратилган нормадаги минерал уFитларни усим-ликларга солмаслиги, ажратилган иш хаклари ишчиларга берилмаслиги, зараркуранда ва турли касалликларга карши кимёвий воситалардан фой-даланишдаги тартибларга риоя этмаслиги каби сустгарчиликларга йул куйилди.

Моделни татбик этишдаги камчиликларни бар-тараф этиш максадида хорижий мамлакатларда ташкил этилган кластер тизимидан окилона фой-даланган холда, «Пахта - тукимачилик кластери»ни «Пахта - тикувчилик кластери» модели асосида ташкил этиш, кластер мазмунидан келиб чиккан холда географик жихатдан бир-бирига якин кор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

3-жадвал. Кластер тизимидаги фермер хужаликларидаги узгаришлар1

Т/р Курсаткичлар Улчов бирлиги 2017 йил 2018 йил Фарки +,-

1 Фермер хужаликлари сони дона 343 325 -18

2 экин майдони га 7475 6245 -1230

3 Ялпи хосил тонна 16764 16207 -557

4 Хосилдорлик ц/га 22 26 4

5 1 тонна пахта хом ашёсининг таннархи минг сум 1691 2796 1105

6 1 тонна махсулотни уртача сотиш бахоси минг сум 1813 3359 1546

7 Махсулот сотишдан олинган жами даромад млн сум 29641 54920 25279

8 Махсулот ишлаб чик,ариш харажатлари млн сум 27658 46027 18369

9 Соф фойда млн сум 1983 8893 6910

10 Рентабеллик даражаси % 7,2 19,3 12,2

4-жадвал. Кластер тизимида ишловчи пахта тозалаш корхонасидаги узгаришлар2

Т/р Курсаткичлар Улчов бирлиги 2017 йил 2018 йил Фарки, +/-

1 Пахта толаси тонна 5576 5626,7 50,7

2 Линт тонна 399 502 103,0

3 Техник чигит тонна 8365 8169 -196,0

4 Иккиламчи махсулотлар тонна 798 1909,3 1111,3

5 Кайта ишлаш учун хак, млн.сум 1784,0 4311 2527,0

6 Жами даромад млн.сум 60761,6 54920 -5841,6

7 Жами харажат млн.сум 60739,7 46027 -14712,7

8 Шундан кайта ишлаш харажатлари млн.сум 3489,7 0 -3489,7

9 Соф фойда млн.сум 21,9 8893 8871,1

10 Рентабеллик даражаси % 0,04 19,3 19,3

хоналар фаолиятини йулга куйиш зарур. «Пахта -тукимачилик кластери» моделини такомиллаш-тириш максадида инновацион марказ, сифат инспекцияси, тикувчилик ва савдо корхонасини кластер таркибида ташкил этиш керак (1-расмга каранг).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Инновацион марказда пахтанинг янги навла-рини етиштириш, зараркурандаларга карши воси-талар ишлаб чикиш, ип-калава, газлама, трикотаж ва тикувчилик саноати махсулотларининг ассор-тиментларини ишлаб чикиш, махсулот сифати, дизайнини узгартириш буйича илмий изланишлар олиб борилади. Дастлаб инновацион марказ таш-килотчи кластер томонидан молиялаштирилади, сунгра олиб борган тадкикот натижалари буйича барча буFинлар томонидан молиялаштириш ишлари олиб борилади.

1 ФарFона вилояти статистика бошкармаси маълу-мотлари асосида тузилган.

2 Уша манба.

Сифат инспекцияси фермер хужаликлари, пахта тозалаш, йигириш, тукимачилик, тикувчилик ва савдо корхоналари фаолиятини тартибга солади.

Шартномада курсатилган талаб буйича мах-сулот сифати ва хажмини бажармаган корхоналар учун тегишли чоралар куриши, шартномада бел-гиланган тартибга амал килинишини назорат килиш, белгиланган микдордаги пахта хом ашё-сини етиштирмаган фермер хужалигини тендер асосида бошка жисмоний шахсга бериш каби функцияларни инспекция ваколатига киритиш тавсия этилади. Инспекциянинг моддий таъми-ноти «Узбектук,имачиликсаноат» уюшмаси томонидан молиялаштирилади, чунки мамлакатда кластер тизимини ташкил этиш ва ривожлантириш айнан уюшманинг асосий функцияларидан хисобланади.

Тикувчилик ва савдо корхонасини кластер таркибида ташкил этиш эса уз навбатида кластер томонидан тайёр кушилган кийматли махсулот ишлаб чик,ариш имконини беради. Пахта толасини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-расм. «Пахта - тикувчилик кластери» модели1

экспорт к,илиш х,ажмининг к,иск,ариши фак,ат калава-ип мах,сулоти ишлаб чик,ариш х,исобига эмас, балки тайёр мах,сулот ишлаб чикариш ёрда-мида эришилади. Шунинг учун таклиф этилаётган моделни кластерлар фаолиятига куллаш самарали ва истикболли х,исобланади.

Мамлакатдаги енгил саноат корхоналари рак,обатбардошлигини таъминлашда кластер моделини куллаш уз навбатида рак,обатда устун-ликка эришиш имконини беради. Узбекистонда пахта хом ашёсининг етиштирилиши - рак,обат-чиларга мах,сулот таннархининг ошиб кетмаслиги, айник,са кластерлар ташкил этиш, хом ашё билан боFлик масалаларда муаммоларнинг юзага кел-маслиги, мах,сулот таннархи таркибидаги хара-жатларнинг ошиб кетмаслиги имконини беради. Таннархнинг пастлиги рак,обатчиларга нисбатан устунликни таъминлайди, бу эса уз навбатида енгил саноат корхоналарининг рак,обатбардошлик даражасининг ортишига хизмат к,илади.

1 Муаллиф ишланмаси.

Хулоса ва таклифлар

Ушбу тадк,ик,от ишида тах,лил этилган маълу-мотлар ва тадк,ик,отлар куйидаги масалаларга эътибор каратиш зарурлигини келтириб чик,арди:

- кластерлар ташкил этишда корхоналар-нинг географик жи^атдан жойлашуви, бир-бирига яцинлиги асосий мезон булиб хизмат цилиши зарур;

- ташкил этилаётган «Пахта - тук,имачилик кластери» фаолиятини урганиш натижасида йул куйилаётган камчилик ва муаммоларга асосланиб, «Пахта - тикувчилик кластери» моделини ташкил этиш зарурият сезмокда, таклиф этилаётган кластер таркибида инновацион марказ, сифат инспек-цияси, тикувчилик ва савдо корхонасини ташкил этиш зарур;

- мамлакатимизда ташкил этилаётган «Пахта -тукимачилик кластери» моделини «Пахта - тикувчилик кластери» модели асосида ташкил этиш буйича янги таркибий тузилмани таклиф эта-миз.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 12 февралдаги «Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатини ислох килишни янада чукурлаштириш ва унинг экспорт салохиятини кенгайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-4186-сон карори.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 14 декабрдаги «Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-5285-сон фармони.

3. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 31 мартдаги «Пахта-тук,имачилик ишлаб чик,аришлари ва кластерлари фаолиятини ташкил этиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 253-сон карори.

4. Портер М. Конкуренция. Пер. с анг. - М.: «Вильямс», 2005. -С. 258.

5. Хакимов З.А. Енгил саноат корхоналари ракобатбардошлигини маркетинг стратегия-лари асосида ошириш. Диссертация. - Т., 2017. -34-47-б.

6. Отажонов Ш.И. Инновация фаолияти инфратузилмасини бошкаришнинг ташкилий-ик,тисодий механизмлари самарадорлигини ошириш. Ик,тисодиёт фанлари доктори фос1ог of Science) даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. - Т., 2018. -98-99-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.