Научная статья на тему 'Ишлаб чиқариш рискларининг бошқаришнинг саноат ривожланишига таъсири масалалари'

Ишлаб чиқариш рискларининг бошқаришнинг саноат ривожланишига таъсири масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
644
220
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
риск / ишлаб чиқариш рисклари / саноатнинг ривожланиши / қуйи технологиялар / саноат корхоналарининг ментал хоссалари. / risk / production risks / industrial development / low technologies and mental properties of industrial enterprises.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Камбаров Жамолиддин Хикматиллаевич

Мақолада ишлаб чиқариш рискларининг турлари ва шаклланиши, сабаблари, уларни корхона молиявий натижасига ҳамда саноатнинг ривожланишига таъсири тадқиқ этилган. Ишлаб чиқариш рискларини бошқаришни такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF INFLUENCE OF PRODUCTION RISK MANAGEMENT ON INDUSTRY DEVELOPMENT

There is discussed in the article the types and formation, causes of production risks, their impact on the financial performance of the enterprise and the development of industry. Developed suggestions and recommendations to improve the management of production risks.

Текст научной работы на тему «Ишлаб чиқариш рискларининг бошқаришнинг саноат ривожланишига таъсири масалалари»

Камбаров Жамолиддин Хикматиллаевич,

ФарFона политехника институти «Ишлаб чикаришда бошкарув» факультети «Менежмент» кафедраси мудири, иктисодиёт фанлари номзоди

ИШЛАБ ЧИКАРИШ РИСКЛАРИНИНГ БОШКАРИШНИНГ САНОАТ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ МАСАЛАЛАРИ

УДК 338.45

КАМБАРОВ Ж.Х. ИШЛАБ ЧИКАРИШ РИСКЛАРИНИНГ БОШ^АРИШНИНГ САНОАТ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ МАСАЛАЛАРИ

Маколада ишлаб чикариш рискларининг турлари ва шаклланиши, сабаблари, уларни корхона молиявий натижасига х,амда саноатнинг ривожланишига таъсири тадкик этилган. Ишлаб чикариш рискларини бошкаришни такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч сузлар: риск, ишлаб чикариш рисклари, саноатнинг ривожланиши, куйи технологиялар, саноат корхоналарининг ментал хоссалари.

КАМБАРОВ Ж.Х. ПРОБЛЕМЫ ВЛИЯНИЯ УПРАВЛЕНИЯ ПРОИЗВОДСТВЕННЫМИ РИСКАМИ НА РАЗВИТИЕ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье рассматриваются виды и формирование, причины производственных рисков, их влияние на финансовые показатели предприятия и развитие промышленности. Разработаны предложения и рекомендации по улучшению управления производственными рисками.

Ключевые слова: риск, производственные риски, развитие промышленности, низкие технологии и ментальные свойства промышленных предприятий.

KAMBAROV J.К. PROBLEMS OF INFLUENCE OF PRODUCTION RISK MANAGEMENT ON INDUSTRY DEVELOPMENT

There is discussed in the article the types and formation, causes of production risks, their impact on the financial performance of the enterprise and the development of industry. Developed suggestions and recommendations to improve the management of production risks.

Keywords: risk, production risks, industrial development, low technologies and mental properties of industrial enterprises.

Кириш.

Саноат корхоналарининг ривожланиб бориши макроиктисодий баркарорликни таъминлабгина колмасдан, ахолининг яшаш фаровонлигини оши-ради. Саноатнинг баркарор ривожланишини таъ-минлаш эса бозор иктисодиёти шароитида ракам-лар оркали хисоб-китоб килинадиган, тахлиллар асосида макро даражадаги карорларни кабул килишни талаб киладиган мураккаб жараёндир.

Дастлабки маълумотлар буйича 2018 йил январь-декабрь ойларида республика корхона-лари томонидан 228,9 трлн. сумлик саноат махсулотлари ишлаб чикарилган булиб, утган йил-нинг тегишли даврига нисбатан усиш суръати 114,4% ни, саноат ишлаб чикариш индекси эса 110,6% ни ташкил этди1.

Ушбу курсаткичлар тармокда ишлаб чикариш даражаси баркарор эканлигини курсатиб турибди. Лекин, саноат корхоналарида сифат курсаткичлари тахлил килинганида ишлаб чикаришнинг техно-логик таъминланганлиги хамда фойдаланилаётган асосий воситалар таркибида юкори технология-лардан фойдаланиш даражасининг пастлигини куриш мумкин.

Республика буйича ишлаб чикариладиган саноат махсулотининг усишига урта-юкори тех-нологияли ишлаб чикариш сезиларли х,исса кушган2 холда 9,6% курсаткич билан 2017 йилнинг мос даврига нисбатан усиш суръати 138,8% ни ташкил этди3.

1-расмдан куриниб турибдики, саноат тар-мсмда юкори технологияли ишлаб чикариш 2017 йилда жами ишлаб чикаришнинг 1,9 % ни ташкил килган булиб, 2018 йилда ушбу курсаткичда пасайиш юз берган. Урта-юкори технологияли ишлаб чикариш эса 2018 йилда жами ишлаб чикаришнинг 29,7% ни ташкил этган булиб, аввалги йилга нисбатан 8% га усиш кайд этилган.

1 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2018 йил январь декабрь. Узбекистон Респуб-ликаси Давлат статистика кумитаси томонидан чоп этилган кулланма. // https://stat.uz/uploads/doklad/2018/ yanvar-dekabr/uz/doklad-yan-dek-uz.pdf

2 Бу ерда куйи урта ёки юкори терминлари саноатда фойдаланилаётган ишлаб чикариш технологияла-рига нисбатан олинган. Ушбу таснифлаш Статистика кумитасининг статистик материалларида кандай кел-тирилган булса, шундай хавола сифатида фойдала-нилган.

3 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2018 йил январь декабрь. Узбекистон Респуб-ликаси Давлат статистика кумитаси томонидан чоп

этилган кулланма. // https://stat.uz/uploads/doklad/2018/ yanvar-dekabr/uz/doklad-yan-dek-uz.pdf

Урта-куйи технологияли ишлаб чикариш 2018 йилда 29,8% ни ташкил этган, усиш эса аввалги йилга нисбатан 2,8 фоизга ортган. Куйи технологияли ишлаб чикариш 2017 йилда 49,4%ни, 2018 йилда 38,9% ни ташкил килган ва аввалги йилга нисбатан 10,5% га пасайган. Куйи технологияли ишлаб чикаришнинг 2018 йилда улуши пасайганлиги урта-куйи ва урта-юкори технологияли ишлаб чикаришнинг ортганлиги билан изохланади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Саноат ишлаб чикаришнинг умумий хажмида куйи технологиядан фойдаланишни карийб 38,9%га сакланиб туриши ишлаб чикариш жараён-ларидаги рискнинг ортиши ва таннархнинг кута-рилишига уз таъсирини курсатади. Технологик таъминланганликнинг бу даражаси ишлаб чикариш рискларини бошкариш заруратини янада оширади. Сабаби, юкори технологияли ишлаб чикариш билан куйи технологияли ишлаб чикариш уртасида рискнинг шаклланишида жуда катта фарк мавжуд. Агар корхонада юкори техноло-гиялардан фойдаланиб ишлаб чикариш ташкил этилса, ишлаб чикаришда брак, дефект ва ава-риялар билан боFлик рискларни минимумгача тушириш мумкин. Куйи технологияли ишлаб чикаришда эса юкорида кайд этилган ишлаб чикариш рисклари максимумгача усиш эхти-моллиги мавжуд. Буни жахон тажрибасидан маъ-лум булган олти сигма4 каби тизимларни ишлаб чикаришга жалб этиш натижаларини тахлил килиш оркали куриш мумкин. Республикамиз саноат корхоналарида аксарият холларда куйи технологияли ишлаб чикаришнинг кулланилиши эса ишлаб чикариш рискларини самарали бошкариш масаласининг долзарб эканлигини курсатиб турибди.

Тадцицот мацсади.

Ушбу тадкикотнинг максади ишлаб чикариш корхоналарида шаклланган ишлаб чикариш рискларини тизимлаштириш ва саноатнинг ривожланишига таъсирини эксперт бахолашдан иборат.

Тадк,ик,от методлари.

Тадкикотни олиб боришда индукция, кузатиш ва эксперт бахолаш усулларидан фойдала-нилди.

4 Кане М. М., Иванов Б. В., Корешков В. Н., Схирт-ладзе А.Г. Системы, методы и инструменты менеджмента качества: Учебное пособие. — СПб.: «Питер», 2008. -С. 414.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

1-расм. Ишлаб чикаришнинг технологик таркиби буйича ишлаб чикарадиган саноат таркиби, %

да1.

Асосий натижалар.

Ишлаб чикариш рисклари корхонага таъсир киладиган эхтимолий хатарларнинг куриниш-ларидан бири булиб, ишлаб чикариш жараёнида ёки хом ашёни етказиб беришда шаклланадиган рискларнинг хусусиятлари билан тавсифланади. Ишлаб чикариш рисклари ишлаб чикаришда эхтимолий кутилган хавф-хатарларнинг харажат-ларнинг ортишига таъсири ва муайян зарар куриш эхтимоли билан бахоланади. Ишлаб чикариш рискларини идентификация килишда хам хужа-ликдаги операцион менежмент структураси эъти-борга олинади.

Ишлаб чикариш рискларига адабиётларда деярли бир хил ёндашув мавжуд. Бу ишлаб чикариш рискларини урганиш билан безлик вази-ятни енгиллаштиради. Ишлаб чикариш рисклари ишлаб чикариш жараёнларининг тухташи ва узи-лишлари, операцияларни бажаришдаги технологик хатоликлар, хом ашёнинг паст сифати хамда ходимлар билан боFлик зарарлар ёки кушимча харажатлар эхтимоллиги хисобланади2.

1 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2018 йил январь декабрь. Узбекистон Респуб-ликаси Давлат статистика кумитаси томонидан чоп этилган кулланма. // https://stat.uz/uploads/doklad/2018/ yanvar-dekabr/uz/doklad-yan-dek-uz.pdf

2 Иванов А.А., Олейников С.Я., Бочаров С.А. Риск-менеджмент. Учебно-методический комплекс. - М.:

Изд. центр ЕАОИ, 2008. -С. 34.

Ишлаб чикариш жараёни рискларини идентификация килиш учун уларнинг классификация-вий куринишларини аниклаб олиш талаб этилади. Рискни бошкариш билан шуFулланувчи бир катор олимлар3 ишлаб чикариш рискларини деярли бир хил тартибда классификациялаб келмокдалар.

Ишлаб чикариш рисклари куйидаги уч йуналиш буйича гурухларга булинади:

1) асосий ишлаб чикариш фаолияти билан боFлик рисклар;

2) ёрдамчи ишлаб чикариш фаолияти билан боFлик рисклар;

3) таъминот билан боFлик рисклар.

1. Асосий ишлаб чикариш фаолияти рискларига куйидагилар киради:

- технологик тартибнинг бузилиши;

- авариялар, ёнFин, халокатлар;

- корхонанинг ишлаб чикариш циклидаги технологик узилишлар, режадан ташкари жихоз-ларнинг тухташи.

Бу турдаги рискларнинг асосий окибатлари зарар окибатида фойда даражасининг камайи-шига олиб келади.

2. Ёрдамчи ишлаб чикариш фаолиятининг рисклари:

- электр таъминотидаги узилишлар;

- таъмирлаш муддатининг чузилиши;

3 Ступаков В.С., Токаренок Г.С. Риск-менеджмент: Учеб. пособие. - М.: «Финансы и статистика», 2005. -С. 51-52.

- ёрдамчи тизимлардаги авариялар;

- ёрдамчи хужаликдаги етишмовчиликлар.

Бу турдаги рискларнинг асосий ок,ибати ишлаб

чикариш хажмининг камайиб кетиши ва ишлаб чикариш таннархи билан характерланади.

3. Фаолиятнинг таъминот рисклари:

- хизмат ишларидаги узилишлар;

- ахборот тизимдаги узилишлар.

Ушбу рисклар ноаник мухитнинг шакллани-шига, рискларни индентификациялашнинг имко-ниятининг камайишига хамда ишлаб чикаришда брак ва дефектларнинг ортиб кетишига олиб келади.

Амалиётда саноат корхоналарида ишлаб чикариш рисклари куйидаги сабаблар оркали вужудга келаётганлигини куриш мумкин:

• ишлаб чикаришда сифат тизимларининг етарли даражада ташкил этилмаганлиги;

• ишчи-ходимларнинг юкори даражадаги кунимсизлиги;

• мехнатни мухофаза килиш талабларининг тулаконли бажарилмаслиги;

• асосий воситалар эскириш даражасининг юкорилиги;

• асосий воситалар таркибида куйи даражадаги технологиялар улушининг куплиги;

• ишлаб чикариш рискларини бошкариш тизимининг мавжуд эмаслиги;

• коммунал хизматларда узилишларнинг куплиги ва сифатсизлиги.

Юкорида келтирилган омиллар натижасида ишлаб чикариш рискларининг спектри кенгаяди ва таъсир хавфи ортиши хисобига таннархга сал-бий таъсир килиши мумкин.

Ишлаб чикариш фаолияти тахлилининг мохиятидан рискларнинг ишлаб чикариш хажми камайишига, бир катор харажатларнинг кутари-лишига ёки тайёр махсулот нархининг тушиб кетиши окибатида рентабелликнинг пасайиб кетишига таъсирини кузатиш мумкин.

Ишлаб чикариш рискларини янада чукуррок тахлил килиш уларни вужудга келтирувчи сабаб-ларини икки катта йуналишда урганиш мумкин-лигини курсатиб беради.

Саноат корхоналарида кузатишлар асосида олиб борилган тадкикотлар курсатадики, ишлаб чикариш рискларининг амалий ифодаси куйидаги риск турларида хам куринади:

- хом ашёларнинг шартномавий талабларга номувофиклиги. Бунда корхонага етказиб бери-

лаётган хом ашё, материал ва яримтайёр махсулотлар томонлар уртасида тузилган етказиб бериш шартлари доирасидан чикиб кетади. Маса-лан, махсулотнинг шартномада белгиланган метрологик талабларнинг бажармаслиги ва шу кабилар;

- цуйи даражали технология асосида ишлаб чикаришда браклар ва дефектларнинг ортиб кетиши. Бунда, ишлаб чикариш харажатларининг ортиши кузатилади.

Юкоридаги ишлаб чикариш рискларини клас-сификациялаш унинг асл мохиятини очиб берол-майди. Тадкикотлар натижасидаги кузатишлардан куринадики, ишлаб чикариш рисклари таъминот-дан шаклланишни бошлайди ва истеъмолчи томо-нидан махсулотнинг истеъмол килинишида хам юзага келиши мумкин. Шу сабабли, ишлаб чикариш рискларини якиндан урганишда, хом ашёнинг истеъмолгача булган харакатини визуал ифодалаб, унинг хар бир боскичидаги ишлаб чикариш рискларини ажратиб курсатиш зарур. Ушбу вазиятда ишлаб чикариш рискларининг уч турини ажратиб олиш мумкин:

1. Таъминот билан боFлик ишлаб чикариш рисклари.

2. Ишлаб чикариш жараёни билан боFлик ишлаб чикариш рисклари.

3. Сотув билан боFлик ишлаб чикариш риск-лари.

Ишлаб чикариш рисклари тушунчаси 2-расм-даги каби корхона жараёнларини камраб олади.

Ишлаб чикариш рисклари корхонанинг таъ-минотидан бошлаб, сотувдан кейинги хизматлар-гача булган жараённи уз ичига олади. Таъминот жараёнида хом ашё сифатига ва етиб келишига шартнома буйича талаб куйилишининг узи сифат-сизлик ва етиб келмаслик билан боFлик рискларни шакллантиради. Бундан рисклар институтционал талаблар оркали нолдан шаклланишини англа-тади. Яъни, мол етказиб берувчи ва сотиб олувчи корхона уртасидаги муносабатлар шартнома натижасида вужудга келиши хисобга олинса, шу шарт-номанинг тузилиши янги муносабатларни бошлаб беради. Иктисодиётда эса хар кандай иктисодий муносабатлар рискка асосланади. Чунки, шартнома ва унинг муайян шартларига асосан талаб куйилади. Унда риск эхтимоллигини кайси тараф кабул килишидан катъий назар шартномани

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

2-расм. Ишлаб чикариш рискларининг шаклланиш ва таъсир этиш объектлари х,амда иктисодий

натижаси1.

Ишлаб

Таъминот чикариш Сотиш

Шартнома, Логис-шартлар тика С )перацио Омбор 1 жараён Шартнома, Логис- Истеъмол, шартлар тика сервис

\ 1 г /

Харажатларни шаклланиш марказлари

Риск таъсири * Иртисодий х,исоб г

Материал йукотишларнинг пулдаги ифодаси

муносабатларнинг боши сифатида рискни вужудга келтирувчи жараён сифатида караш мумкин.

Шартноманинг бажарилмаслик эх,тимоллиги рисклар шаклланишининг дастлабки боскич-ларидан бири саналади. Мах,сулотни етказиш, транспортировка килиш ва ташишда х,ам ишлаб чикариш билан боFлик рисклар бор. Бунга хом ашёларга шикаст етиши ва ишлаб чикаришда брак ёки дефект юзага келиши эх,тимоллигини мисол тарикасида курсатиш мумкин. Ишлаб чикариш жараёнида эса операцион вазият билан боFлик рисклар мавжуд булиб, улар сифат ва самарадор-лик оркали улчанади.

Ишлаб чикариш рискларининг зарарга айла-ниш моделини 3-расм оркали х,ам куриш мум-кин.

Юкоридаги учта боскичда (таъминот, ишлаб чикари ва сотиш) рискларнинг шаклланиши хара-жатлар маркази билан бевосита боFлик. Риск эх,тимоллиги х,ар бир боскичда харажатларни шакллантиради х,амда режавий максадлардан оFишлар оркали куринади. Риск таъсири икти-содий х,исобларга кура, таъминот, ишлаб чикариш ва сотиш жараёнида материал йукотишларнинг пулдаги ифодаси оркали аникланади ва зарарлар х,исоб-китоб килинади. Зарар ва йукотишлар ишлаб чикариш таннархининг таркибида моддий

1 Муаллиф ишланмаси.

харажатлар, иш х,аки харажаталари ёки бошка харажатлар куринишида кийматга эга булади. Даврий харажатларнинг таркибида эса куп х,олларда сотиш ва бошка операцион харажатлар моддаларида тавсифланади. Фавкулодда зарарлар моддасида эса авариялар, х,алокатлар, фукаро мух,офазасига риоя килмасликнинг салбий окибат-ларининг натижаси сифатида намоён булади.

Кузатишларнинг курсатишича, республика саноат корхоналари бошка давлатларнинг кор-хоналаридан фаркли равишда хоссаси деярли бир хил булган ментал хусусиятларни узида жамлайди. Яъни, саноатнинг исталган тармоFи тах,лил килинса, деярли бир хил шаклдаги ёки мазмун-даги ишлаб чикариш рискларига дуч келади. Бу х,олат саноат корхоналарида шаклланган муаммо ва рисклар хоссаларининг ментал хусусиятга эга эканлигидан далолат беради. Юкорида ишлаб чикариш рискларининг сабаблари сифатида санаб утилган омилларнинг куп кисми деярли барча саноат корхоналарида учраб туради.

Ментал хосса деган термин биз томонимиздан тавсия этилаётган терминдир. Бунинг маъноси — кузатишлардан куриндики, бир тармокда фаолият курсатаётган корхоналарда бир хил риск омил-лари шаклланган булиб, корхоналарнинг барча-сига деярли бир хил таъсир этиш эх,тимоллиги мавжуд булади. Бу масала х,али риск менежмен-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

3-расм. Ишлаб чикариш рискларининг хужалик фаолиятига таъсири модели1.

МАТЕРИАЛ ВА ВАКТ БИЛАН БОГЛИК; ЙУфТИШЛАР

Барча куринишдаги йуфтишларни

пулга айлантириш_,,_

Материал ва вакгг буйича йукотишларни пулдаги х;исоби

Пул куринишидаги зарарларни ва

йукотишларни харажатга айланиши ,,_

Ишлаб чикариш таннарх харажатлари, давр харажатлари, фавкулодда

зарарлар

Харажат таъсирида фойдани камайиши \_

Ялпи фойда, а соси й фаолиятнинг фойдаси, умумхужалик фаолиятининг фойдаси ва соф фойдани камайиши (ёки зарар)

тида кам даражада урганилган. Масалан, табиий, сиёсий, логистика билан боFликl омиллар худуддаги бир тармокдаги корхоналарнинг бар-часига деярли бир хил таъсир килади. Ушбу холатни, барча корхоналарга таъсир килаётган рискларни ментал хусусият сифатида кабул

1 Муаллиф ишланмаси.

килдик. Чунки бу холат корхоналарнинг худуддаги менталитетидан келиб чикади.

Енгил саноат, озик-овкат саноати ёки бошка тармокларнинг тармокичи муаммолари ва ишлаб чикариш рискларининг бир-бирига ухшашлиги, шу тармок,нинг бошк,а корхонасида хам борлиги саноат тармоFида рисклар келтирадиган йукотиш ва зарарлар занжирини шакллантириб беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

4-расм. Ишлаб чикариш рискларининг саноат ривожланишига таъсири модели1.

Ушбу занжирда шаклланган йукотиш ва зарарлар тупланиб, саноатнинг ривожланишига узининг салбий таъсирини курсатиб бормокда.

Бозорлар тахлил килинганида, ракобатчилар ва уларнинг бозордаги улушлари урганилганда, экспорт режалари ва махаллийлаштириш дастур-ларининг бажарилиши бахоланганда бу жараён куринмаслиги мумкин. Лекин саноат тармоFи кор-хоналари индивидуал урганилганда у бир хил ишлаб чикариш рисклари гирдобида эканлиги хамда саноатнинг умумий ривожига тусик булаётганлигини кузатиш мумкин2.

Кадрлар кунимсизлиги, коммунал хизматлар сифатсизлиги, куйи технология, сифат ва рискни

1 Муаллиф ишланмаси.

2 Ушбу жараён «Узсунгвуу» К,К, «Узсаламан» МЧЖ хамда бир нечта - «Куватекстил», «Ёдгорлик» МЧЖ каби енгил саноат корхоналарида урганилган. Уларда Альтман, Тишоу Тафлер хамда Сайфулин моделлари ёрдамида тахлиллар килинган ва тахлил натижалари бир хил хулосаларга олиб келган.

бошкариш тизимларининг мавжуд эмаслиги, етказиб бериш ва таъминлаш муаммолари шулар жумласидандир.

Ишлаб чикариш рискларининг алохида кор-хонада шаклланиб, саноат тармоFининг ривожланишига таъсирини 4-расмдаги модель оркали куриш мумкин.

Расмдан куринадики, ишлаб чикариш риск-лари таъсирида ижтимоий даражада шаклланган йукотиш ва зарарлар саноат ривожини пасайтириш оркали бозор механизми ва коньюнктурасининг шикастланиши хамда дав-латнинг ижтимоий-иктисодий сиёсатига узининг салбий таъсирини курсатади.

Натижада биргина ишлаб чикариш рискла-рини бошкариш тизимининг эскирганлиги ёки мавжуд эмаслиги макроиктисодий нобарка-рорликни таъминлайди. Сабаби, куйи даража-даги технологиялар, кунимсизлик каби ментал хоссага эга ишлаб чикариш рискларини хар бир

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

саноат корхонасида бошкариш тартиби жорий этилмас экан, саноатда ижтимоий муаммоларни келтириб чикараверади. Чунки, бу каби муам-молар юкорида айтилгани каби занжирсимон боFланишга эга булиб, риск натижасида зарар ва йукотишлар тупламини шакллантиради.

Юк,оридаги кузатишлар натижаси курсатдики, ишлаб чикариш рисклари билан курашиш ва самарали бошкариш тизимини яратиш саноат-нинг минтакавий ва жахон бозоридаги ракобат-бардошлигини оширади.

Саноат тармоFида ишлаб чикариш рисклари билан курашиш, бартараф этиш ва бошкариш тизимини яратиш корхона мик,ёсидагина бажа-риладиган вазифа эмас. Ишлаб чикариш рисклари шаклланиши ва таъсири ментал хос-сага эга булганлиги сабабли, хар бир корхона рискни бошкаришни узаро тажрибалар ва интегратив усуллар билан амалга ошириши зарур.

Хулоса ва таклифлар.

Бозор шароитида ишлаб чикариш рискла-рини бошкаришнинг умумий тизим ёки корпо-ратив усуллар билан ташкил килиш рак,обатнинг сустлашувига олиб келадигандек куринади. Бирок, махаллий бозорлардан минтакавий ва жахон бозорларига чик,иб ракобатлашиш учун рискни бошкаришнинг хеч булмаганда корпо-ратив характерга эга институтционал мухитини яратиш лозим. Ёки ишлаб чикариш рисклари-нинг республика саноат корхоналарига оид аник тамойиллар тизимини ишлаб чикиш зарур. Шу билан, махаллий корхоналарда ушбу йуналиш-даги кадриятларни шакллантириш мумкин. Кадриятлар шаклланиши билан уларни амали-ётга татбик этиш ёки такомиллаштириш корхо-налар уртасидаги табиий ракобат мухити риво-жига шароит яратади.

Фикримизча, тармоклардаги ментал хоссага эга булган ишлаб чикариш рискларини бартараф этиш ва бошкаришнинг дастлабки кад-риятларини шакллантириш учун корпоратив характердаги институтционал тадбирларни амалга ошириш зарур.

Биринчидан, тармокнинг юкори турувчи ташкилоти - тармок уюшмалари ва концернлар томонидан ментал рискларни аникловчи ва

уларни бартараф этишга ёрдамлашувчи дист-печерлик марказини ташкил этиш. Мазкур дис-петчерлик маркази тармокдаги корхоналарда ментал хоссадаги ишлаб чикариш рискларини аниклаш, идентификация килиш, тахлил килиш хамда эхтимоллиги булган зарарларни аниклаш билан шуFулланади. Ушбу марказ мазкур функ-циясини тизимли тадкикотлар натижасида амалга оширади.

Иккинчидан, диспетчерлик маркази томонидан муайян тармок корхоналарида амал килиниши мажбурий булган ишлаб чикариш рискларини бошкариш тамойилларини ишлаб чикиш. Ушбу тамойиллар тизими корхоналарда ишлаб чикариш рискларини бошкаришнинг дастлабки элементлари шаклланишига ёрдам беради.

Учинчидан, диспетчерлик маркази томонидан муайян тармок корхоналарида ишлаб чикариш рискларини бошкариш тизимини кадрият даражасига олиб чикиш учун «Ишлаб чикариш рискларини бошкариш кодексини» ишлаб чикиш. Ушбу кодекс корхоналар учун ишлаб чикариш рискларини бошкариш ва бартараф этишни кадрият даражасига олиб чикади.

Туртинчидан, муайян тармокда ишлаб чикариш рискларини бошкариш тизимини жорий этиш буйича дистпечерлик маркази томонидан рейтинг бахолаш тизими жорий этиш. Ушбу рейтинг тизимини оммавий ахборот воситаларида эълон килиб бориш натижасида корхонанинг бозордаги имижини хам ошириб бориш мумкин.

Ишлаб чикариш рискларини бошкаришнинг корпоратив характердаги институтционал тад-бирлари натижасида корхоналарнинг фаолият-лари баркарорлашибгина колмасдан, миллий саноат корхоналарининг ривожланишига ижо-бий таъсир курсатади.

Махаллий бозорларда фаолият юритиб кела-ётган миллий корхоналарнинг минтакавий ва жахон бозорларидаги муваффакиятли фаолияти эса ички бозорда хам узаро ракобат даража-сини янада оширади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

Адабиётлар руйхати:

1. Ашуров М., Файзуллаев Ж. Концепция слабых сигналов и ее влияние на управление рисками на промышленных предприятиях. // «Экономика и финансы», 2011, № 1(181). -С. 14-15.

2. Ашуров М.С., Шакирова Ю.С. Вопросы устойчивого развития промышленных предприятий Узбекистана в условиях риска. // «Проблемы современной науки и образования», 2019, № 4 (137).

3. Иванов А.А., Олейников С.Я., Бочаров С.А. Риск-менеджмент. Учебно-методический комплекс. - М.: Изд. центр ЕАОИ, 2008. -С. 193.

4. Камбаров Ж.Х. Задачи управления рисками на предприятии. // Журнал научных публикаций аспирантов и докторантов, 2016, № 5. -С. 88-89.

5. Кане М.М., Иванов Б.В., Корешков В.Н., Схиртладзе А.Г. Системы, методы и инструменты менеджмента качества: Учебное пособие. — СПб.: «Питер», 2008. -С. 560.

6. Кирюшкин В.Е., Ларионов И.В. Основы риск менеджмента. - М.: «Анкил», 2009. -С. 132.

7. Национальная энциклопедия Узбекистана. 5-том. Конимех-Мирзокуш. Ред. коллегия: М.Аминов, Т.Даминов, Т.Долимов и др. - Т.: «Национальная энциклопедия Узбекистана» Национальное государственное издательство, 2003. —С. 704.

8. Роздольская И.В., Исманов И.Н., Скрипченко Т.Л. Содержательное пространство софти-зации менеджмента в системе стратегического управления организацией. // Вестник Белгородского университета кооперации, экономики и право, 2019, № 5 (78). -С. 134-145.

9. Ступаков В.С., Токаренок Г.С. Риск-менеджмент: Учеб. пособие. - М.: «Финансы и статистика», 2005. -С. 288.

10. Узбекистан Республикасининг ижтимоий-ик,тисодий холати. 2018 йил январь декабрь. Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси томонидан чоп этилган кулланма. // stat.uz - Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитасининг расмий веб сахифаси.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.