Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасида саноатлаштириш жараёни ва унинг истиқболлари'

Ўзбекистон Республикасида саноатлаштириш жараёни ва унинг истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
841
234
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
САНОАТ / ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИ / ТЕХНИК ТАРАққИЁТ / ЕНГИЛ САНОАТ / ИМПОРТ / IMPORT / КАПИТАЛ / ИНВЕСТИЦИЯ / ИНВЕСТИЦИИ / INVESTMENT / ДИВЕРСИФИКАЦИЯ / DIVERSIFICATION / ИШЛАБ ЧИқАРИШ САМАРАДОРЛИГИ / ПРОМЫШЛЕННОСТЬ / INDUSTRY / СОЦИАЛЬНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ / SOCIAL SECURITY / ТЕХНИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ / TECHNICAL DEVELOPMENT / ЛЕГКАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ / LIGHT INDUSTRY / ЭКСПОРТ / EXPORT / ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРОИЗВОДСТВА / PRODUCTION EFFICIENCY

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев Равшан Вахидович, Ботирова Нилуфар Шерқуловна

Мақолада Ўзбекистон Республикасининг саноатлаштириш жараёни ва унинг истиқболлари ёритилган. Саноатлаштириш негизида импорт ўрнини босувчи сиёсатдан экспортга йўналтирилган саноат соҳаларини барпо қилиш ва ривожлантириш масалалари, унинг босқичлари таҳлил қилинган. Ўтган даврлардаги саноатни ривожлантиришнинг асосий омиллари кўриб чиқилган. Хулоса ўрнида мамлакат саноатлаштириш жараёнини амалга оширишда ташқи иқтисодий алоқаларнинг самарасидан фойдаланиш имконияти ёритилган.В статье рассматриваются процесс индустриализации Республики Узбекистан и его перспективы. Проанализированы вопросы создания экспортно-ориентированных отраслей на основе импортозамещающей индустриализации и этапы ее развития. Рассмотрены основные факторы развития промышленности в последние годы. В заключении отражена возможность эффективного использования внешнеэкономических связей в процессе индустриализации страны.The article deals with the process of industrialization of the Republic of Uzbekistan and its prospects. There is reviewed the issues of export-oriented industries on the basis of importsubstituting industrialization and the stages of its development. The main factors of industrial development in the past period are considered. Finally, the ability to reflect the efficient implementation of foreign economic relations in the country’s industrialization process is analyzed.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасида саноатлаштириш жараёни ва унинг истиқболлари»

Абдуллаев Р.В.,

Тошкент Ислом университети «Халкаро иктисодий муносабатлар» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори; Ботирова Н.Ш.,

Тошкент Ислом университети «Халкаро иктисодий муносабатлар» кафедраси катта укитувчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА САНОАТЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ ВА УНИНГ ИСТИКБОЛЛАРИ

АБДУЛЛАЕВ Р.В., БОТИРОВА Н.Ш. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА САНОАТЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ ВА УНИНГ ИСТИКБОЛЛАРИ

Маколада Узбекистан Республикасининг саноатлаштириш жараёни ва унинг истик-боллари ёритилган. Саноатлаштириш негизида импорт урнини босувчи сиёсатдан экс-портга йуналтирилган саноат сох,аларини барпо килиш ва ривожлантириш масалалари, унинг боскичлари тах,лил килинган. Утган даврлардаги саноатни ривожлантиришнинг асосий омиллари куриб чикилган. Хулоса урнида мамлакат саноатлаштириш жараёнини амалга оширишда ташки иктисодий алокаларнинг самарасидан фойдаланиш имконияти ёритилган.

Таянч иборалар: саноат, турмуш фаровонлиги, техник тараккиёт, енгил саноат, экспорт, импорт, капитал, инвестиция, диверсификация, ишлаб чикариш самарадорлиги.

АБДУЛЛАЕВ Р.В., БОТИРОВА Н.Ш. ПРОЦЕСС ИНДУСТРИАЛИЗАЦИИ И ЕГО ПЕРСПЕКТИВЫ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

В статье рассматриваются процесс индустриализации Республики Узбекистан и его перспективы. Проанализированы вопросы создания экспортно-ориентированных отраслей на основе импортозамещающей индустриализации и этапы ее развития. Рассмотрены основные факторы развития промышленности в последние годы. В заключении отражена возможность эффективного использования внешнеэкономических связей в процессе индустриализации страны.

Ключевые слова: промышленность, социальное обеспечение, техническое развитие, легкая промышленность, экспорт, импорт, капитал, инвестиции, диверсификация, эффективность производства.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

R.V. ABDULLAYEV, N.SH. BATIROVA. THE PROCESS OF INDUSTRIALIZATION AND ITS PROSPECTS IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article deals with the process of industrialization of the Republic of Uzbekistan and its prospects. There is reviewed the issues of export-oriented industries on the basis of import-substituting industrialization and the stages of its development. The main factors of industrial development in the past period are considered. Finally, the ability to reflect the efficient implementation of foreign economic relations in the country's industrialization process is analyzed.

Keywords. industry, social security, technical development, light industry, export, import, investment, diversification, production efficiency

MaMnaKamHu^ caHoam uwna6 nuqapuw dapamacu rn^opu 6ynuwu u^mucoduu noudeBop MycmaqKaM 6ynuwu, aqonu mypMyw 0apoвoнnuгu owuwu, unMuu-mexHuK mapa^uem puBOMnaHuwwa onu6 Kenadu. M^mucoduu MyaMMonapHu qan qunuwda caHoamnawmupuw mapaeHnapuHu aMama owupuw anoquda aqaMunm Kac6 эmaдu. CaHoamnawmupuw u^mu-coduem puвomnaнuмuнuнг acocuu Me3oHnapudaH 6upu quco6-naHadu. Мaмnaкamнuнг %au dapamada caнoamnaмгaнnuгu yнuнг puBomnaHuw dapamacuHu Kypcamadu.

Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Энг аввало иктисодий мустакиллигимизни таъминлайдиган сано-атнинг бутун негизини ривожлантириш, бой хом ашё, моддий ресурсларимиз асо-сида тайёр мах,сулот олишга каратилган юксак технологик лойих,аларни амалга ошириш - мамлакатларимиз олдида турган мух,им вазифадир1». Шунинг учун саноат-лаштириш жараёнига алох,ида эътибор каратилди. Бу жараён макроиктисодий ва-зият, бозор муносабатларини шаклланти-риш, таркибий узгаришлар тавсифи ва са-ноатлаштириш стратегиясидан келиб чик-кан х,олда амалга оширилди. 1-боскич 1991-1995 йилларни уз ичига камраб олиб, мавжуд саноат салох,иятини саклаб колиш чора-тадбирлари билан тавсифланади. 2-боскич эса 1995-2000 йилларда мух,им саноат тармокларини устун ривожлантириш, импорт урнини босувчи саноатлашти-риш стратегиясини кенг микёсда амалга ошириш, саноат тармокларига инвестиция-лар окимини купайтириш, хусусан, маши-

1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистан», 1996. -238-б.

насозлик, енгил саноат, кимё ва озик,-овк,ат тармок,ларида капитал куйилмаларни купайтириш билан характерланади. Саноат-лаштиришнинг 3-боск,ичида (2000 йилдан кейин) импорт урнини босувчи саноатлаш-тириш негизида экспортга йуналтирилган саноат сох,аларини барпо к,илиш ва ривож-лантиришга эътибор к,аратилди.

Янги технологиялар ва инновацияларни яратиш саноатлаштиришда бир к,адам х,и-собланиб, бу жараён х,ам маблаFни талаб этади. Замонавий ик,тисодиётда саноат иш-лаб чик,ариш муаммоси жах,он хужалигида булаётган узгаришлар билан боFлик1 булиб, жах,ондаги геосиёсий ва геоик,тисодий ва-зиятлардаги объектив узгаришларни, ташки ик,тисодий алок,аларда алох,ида давлатлар, миллий ва трансмиллий компаниялар, халк,аро саноат х,амкорлигида фаол ишти-рок этаётган корхоналар манфаатларини х,исобга олиш мух,имдир. Бунда х,ар бир тармок,нинг илмий-техник имкониятларини х,исобга олиш, жах,он бозорида уз урнига эга буладиган товарларни ишлаб чик,аришга алох,ида эътибор к,аратиш лозимдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

1-жадвал. Саноатнинг миллий ик,тисодиётдаги урни1

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ялпи ички махсулотда саноатнинг улуши, % 14,2 14,1 14,5 15,8 17,5 21,1 21,8 21 22,3 23,6 23,9 24,1 24,0 24,2 24,1

Саноатда бандликнинг улуши, % 12,1 - 10,4 - 11,2 11,4 11,2 11,2 11,2 13 - - 13 12,9 -

2000 йилдан кейинги даврда тукима-чилик ва енгил саноатни ривожлантиришга алохида эътибор каратилди. Бундан максад ушбу саноатнинг ягона техник, молиявий тармотини ташкил этиш, унинг ялпи ички махсулотдаги улушини ошириш эди. Ушбу максадга эришишда тармокда келишилган инвестиция сиёсатини утказиш, тутридан-тутри хорижий инвестицияларни жалб этиш, илтор саноат технологияларини жо-рий этиш, экспортга йуналтирилган мах,-сулотлар ишлаб чикариш учун корхоналар-ни замонавийлаштириш ва техника билан кайта жихозлаш масалаларига алохида эътибор каратилди. Хусусан, тармокда иктисодий ислохотлар жараёнларини чукур-лаштириш, корхоналарни кенг куламда ак-циялаштириш, сифатли таркибий кайта узгартириш жараёнларини жадаллаштириш устидан ягона назоратни амалга ошириш, пахта толасини кайта ишлаш, корхоналарни зарур материаллар, техника ресурслари билан таъминлаш, ахоли эхтиёжлари ва та-лабларини шакллантиришнинг ижтимоий жихатларини ишлаб чикиш, халк истеъмол товарлари ишлаб чикаришни ташкил этиш ишлари амалга оширилди.

Натижада ЯИМда саноатнинг хиссаси ошиб бормокда.

1 Альманах Узбекистан 2010. - Т: «№о роП-graf», 2010. С. 48; Узбекистон ракамларда 2014. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тезкор матбаа ва техник хизмат курсатиш булими, 2014. -111-б.

Саноатнинг ЯИМдаги улуши оралик йил-ларда камайган булса-да, умуман олганда усган. 1998-2002 йилларда ЯИМда саноатнинг хиссаси узгармас холда колган булса хам, 2003 йилдан бошлаб ЯИМда саноатнинг хиссаси йилдан йилга ошиб бормокда. 2004 йилда бу курсаткич 17,5%ни ташкил килган булса, 2005 йилдан бошлаб 20%дан ошишига эришилди. Саноатда таркибий узгартириш, тармокларни модернизация килиш, техник ва технологик янгилашга доир лойихаларни амалга ошириш учун инвестицияларни жалб килиш борасида купгина ишлар амалга оширилаётганлиги боис ЯИМда саноатнинг хиссаси йилдан йилга ортиб бормокда. 2014 йилда 2013 йилга нисбатан саноатга инвестиция 16,3%га усди. Умумий киритилган инвести-цияларнинг 36,3%и саноатга йуналтирилган. (Бу курсаткич 2005 йилда 32,6%ни, 2010 йилда 30,4%ни, 2011 йилда 33,8%ни, 2012 йилда 34,2%ни ва 2013 йилда 34,2%ни ташкил этган). Жумладан, 2015 йилда инвести-цияларнинг 67,1 фоизи янги ишлаб чикариш кувватларини барпо этишга йуналти-рилди. Бу эса 2015 йилда умумий киймати 7 миллиард 400 миллион доллар булган 158 та йирик ишлаб чикариш объекти курилишини якунлаш ва фойдаланишга топшириш имконини берди. Натижада 2015 йилда ЯИМда саноатнинг хиссаси 33,5%ни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

1-расм. Саноат ма^сулотлари ишлаб чи^аришнинг утган йилга нисбатан усиши (%да)1

ташкил этди1. Саноатнинг жами бандликда-ги улуши эса сунгги 10 йилда деярли узгармаган.

2000-2014 йиллар орасида саноат ишлаб чикариш х,ажмининг уртача йиллик кушим-ча усиш суръати 8,6%ни ташкил этди. Саноат корхоналарида куп турдаги мах,сулот-ларнинг янги турлари яратилди.

Миллий саноатнинг устувор тармокла-рида кейинги йилларда ишлаб чикариш х,ажми динамик шаклда узгармокда. Албат-та, бу узгаришлар саноат тармокларида

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий уз-гаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2 Альманах Узбекистан 2010. - Т: «№о роИ-дгаЬ, 2010. С. 53; Узбекистон ракамларда 2014. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тезкор матбаа ва техник хизмат курсатиш булими, 2014. -113-б.

амалга оширилаётган ислох,отлар, таркибий сиёсат, ички ва халкаро бозордаги ко-ньюктуравий узгаришлар натижаси х,исоб-ланади.

Саноат сох,аси ишлаб чикариш суръатла-ри жадал ошаётган сох,алардан х,исоб-ланади. Саноат тармо^нинг енгил ва озик-овкат саноати тармоклари, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш, кимё саноати, кора ва рангли металлургия тармоклари жадаллик билан усмокда. 2005-2014 йиллар давомида саноат мах,сулотларини ишлаб чикариш 2,3 марта ошди. Диверсификация (х,ар хил турдаги мах,сулотлар ишлаб чикариш) коэффициенти 2 марта купайди. 2005-2014 йилларда саноатнинг тармокларида уртача йиллик кушимча усиш суръати турли фоизларни ташкил этди. Жумладан, электр энергиясида 1,6%ни, ёкил™ саноа-тида 5,9%ни, кора металлургияда 8,0%ни, рангли металлургияда 0,5%ни, кимё ва нефть кимёсида 11,2%ни, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш тармо^да 20,4%ни,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

2-жадвал. Саноат тармо^ларини ишлаб чикариш индекси динамикаси утган йилга нисбатан X1

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2005-2014 уртача йиллик усиш

яим 104,2 104,0 104,2 107,7 107,0 107,3 109,5 109,0 108,1 108,5 108,3 108,2 108 108,1 108,1

Саноат 107,6 108,3 106 109,4 107,2 110,8 112,1 112,7 109 108,3 106,3 107,9 109,6 108,3 109,3

Электр энергия 95,8 101,5 98,5 99,1 97,8 106,4 101,8 97,7 101,2 104,5 101,0 101,8 101,3 102,2 101,6

Ёк,илти 96,4 102,4 100,5 106 99,1 105,1 110 125,9 110,3 103,5 100,3 105,5 101,5 98,1 105,9

К,ора металлурия 110,6 104,3 109,1 131,6 105,3 111,6 111,9 105,4 108,4 105,8 106,3 107,2 102,8 116,5 108

Рангли металлургия 101,8 105,9 98,6 104,9 97,6 99,2 101,4 94,9 102,6 99,1 102,4 102,7 103,5 101,7 100,5

Кимё ва нефть кимёси 106,8 113,8 108,1 103,3 108,1 117,1 118,3 108,2 111 115,4 107,9 111,9 104,1 108,9 111,2

Машинасозлик 124,8 108,8 130,7 132,1 131,1 124,2 129,5 124,2 117,4 111,6 112,2 116,3 124,2 113,5 120,4

Ёючсозлик ва к,оюз саноати 108,6 113,2 112 119,1 125,7 122,7 132,7 128,9 119,1 107,0 107,1 110,1 123,4 - -

К,ур ил и ш материаллари 105,9 102,2 99,5 112,3 110,4 114,9 108,9 111,6 108,7 108,7 111,9 113,6 115,6 110,7 111,7

Енгил саноат 112,4 109 106,4 106,4 111,9 108 107,6 105,6 106 117,3 104,7 112,9 111,9 116,1 110,2

Озик,-овк,ат саноати 109,4 119,2 106 104,4 111,8 130,2 117,6 126,2 108,2 113,1 113,1 106,7 109,3 107,6 114,3

г»

з 1 Альманах Узбекистан 2010. - Т.: «N¡50 роПдгаЬ, 2010. -С. 50; Узбекистон рак,амларда 2014. Узбекистон Республикаси Давлат статистика

2 к,умитаси тезкор матбаа ва техник хизмат курсатиш булими, 2014. -113-6.

3-жадвал. Саноат ривожланиши самараси курсаткичлари, %да1

Курсаткичлар Йиллар

2005 2010 2013 2014

Ёки^и-хом ашё тармокларининг саноатдаги хиссаси (ёки^и-энергетика, металлургия, курилиш, пахта тозалаш саноатлари) 61,5 53,3 45,3 42,9

Кайта ишловчи тармокларнинг саноатдаги хиссаси (кимё, машинасозлик, енгил, озик-овкат) 38,5 46,7 54,7 57,1

Иктисодиётда техник тараккиётни таъминловчи

тармокларнинг саноатдаги хиссаси (машина курилиш, 29,5 29,3 31,4 32,3

электр энергетика, кимё саноати)

Саноат ишлаб чикариш хажмида экспорт хиссаси 34,3 36,3 30,1 22,8

ЁкилFи-хом ашё тармоFининг усиш даражаси (утган йилга нисбатан) 102,6 103,3 103,9 103,2

Кайта ишловчи тармокларнинг усиш даражаси (утган йилга нисбатан) 114,2 116,6 115,1 115,1

Курилиш материаллари саноатида 11,7%ни, ёFочсозлик ва k,ofo3 саноатида 9%ни, енгил саноатда 10,2%ни, озик-овкат саноатида 14,3%ни ташкил этган. Умуман олганда, саноат ишлаб чикариш хажмининг ушбу давр-да уртача йиллик кушимча усиш суръати 8,1%ни ташкил этган. Сунгги йилларда иктисодиётимизнинг локомотивига айлан-ган машинасозлик ва автомобилсозлик, кимё ва нефть-кимё саноати, озик-овкат саноати, курилиш материаллари саноати, фармацевтика ва мебелсозлик жадал суръат-лар билан ривожланди. Саноат тармоFида янги технологияларнинг узлаштирилиши ва янги корхоналарнинг курилиши ушбу сох,а-да мехнат унумдорлиги ошганлигини кур-сатди. Модернизация жараёнларининг тез-лашиши, техник ва технологик янгиланиш, ишлаб чикариш диверсификацияланиши саноатда сифатли таркибий узгаришларнинг амалга ошишига олиб келди. Саноат сиёса-тининг асосий йуналишлари ракобатбар-дошликни ошириш, саноат ишлаб чикари-шини модернизациялаш ва диверсифика-циялашга йуналтирилди. Амалга оширилган чора-тадбирлар саноат ишлаб чикариши сифат курсаткичининг ошишига олиб келди. 2005-2014 йиллар давомида тайёр мах,-

1 Тенденции социально-экономического развития Узбекистана (2005-2014 гг.). / Под общей редакцией д.э.н. А.М.Садыкова. - Т.: IFMR, 2015. -С. 50.

сулотлар ишлаб чикаришга йуналтирилган тармокларда ишлаб чикаришнинг усиши саноат тараккиётида ижобий омил булди. Етакчи иктисодиёт тармокларида ишлаб чикаришни махаллийлаштириш ва саноат кооперациясини ривожлантиришга кара-тилган чора-тадбирлар самарасида ички бозордан сотиб олиш хажми ортмокда. «MAN», «CLASS», «Lemken», «Toshiba», «Candy», «LG», «Samsung» каби компания-лар билан йулга куйилган хамкорлик бу борада мухим роль уйнамокда.

Машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноатида уртача йиллик усишнинг 120,4%ни ташкил этиши кайта ишлаш саноатида уртача йиллик усиш 115,8% були-шига олиб келди. Озик-овкат, кимё, нефть-кимё ва енгил саноат тармокларида хам уртача йиллик усиш юкори суръатларни ташкил этди. Саноатда диверсификациялаш даражасининг ошишига электр энергетика, ёкилFи саноати, кора ва рангли металлургия, машинасозлик, енгил саноат сохала-ридаги диверсификациянинг усиши таъсир курсатди. 2005 йилда кайта ишлаш саноати умумий саноатда 38,5%ни ташкил этган булса, 2014 йилга келиб бу курсаткич 57,1%ни ташкил этди. Саноат таркибида ижобий тенденциялар иктисодиётда техник ривожланишни таъминловчи тармокларда содир булган (2005 йилда 29,5%дан 2014

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

4-жадвал. Саноат тармо^ларининг умумий саноат ма^сулотлари ишлаб чи^аришдаги х,иссаси (%да)1

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 20212 2013 2014

Саноат, жумладан 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Электр энергия 8,5 8,1 7,7 9,1 10,9 11,3 10,0 9,4 8,6 8,9 8,4 8,0 7,7 7,1 7,1

Ёк,илти 15,3 13,2 13,4 12,2 13,4 16,2 17,0 18,0 20,1 21,5 19,2 17,5 18,0 15,0 13,1

К,ора металлургия 1,2 1,4 1,5 1,8 2,6 2,3 2,3 2,4 2,9 2,4 2,4 2,6 2,6 2,3 2,4

Рангли металлургия 10,2 10,9 13,4 15,0 15,4 17,1 18,5 15,8 12,6 11,7 11,3 10,4 10,0 9,0 8,8

Кимё ва нефть кимёси 5,7 5,6 5,6 5,8 5,6 5,2 4,8 4,7 5,1 4,7 5,1 5,5 5,5 5,4 5,5

Машинасозлик ва металлни к,айта ишлаш 9,9 11,2 10,3 12,3 12,2 13,0 13,8 15,0 16,2 16,2 16,2 16,1 17,5 18,8 19,7

Курилиш материаллари 5,4 5,2 4,6 4,1 3,9 3,6 4,2 5,3 4,9 4,7 5,0 5,3 5,5 6,5 6,1

Ёючсозлик ва к,оюз саноати 1,4 1,3 1,3 1,2 1Д 0,9 0,8 0,9 1,0 1Д 1Д 1Д 1,3 1,4 -

Енгил саноат 19,1 20,0 19,5 19,7 19,2 16,6 14,6 14,1 12,9 12,2 13,4 13,5 12,9 13,2 14,0

Озик,-овк,ат саноати 13,3 12,6 14,3 12,3 9,5 8,2 8,9 9,0 10,6 11,2 12,6 14,0 13,2 15,7 16,0

Бошк,алар 10,0 10,5 8,4 6,5 6,2 5,6 5,1 5,4 5,1 5,4 5,3 6,0 5,8 5,6 7,3

ш

IV)

п

О &

>

Ь

п

гп —I

О

> ь

сг

П гп

—I

О

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

О

о

О п: о

з 1 Альманах Узбекистан 2010. - Т.: «N¡50 роПдгаЬ, 2010. -С 50.; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тезкор матбаа ва

2 техник хизмат курсатиш булими, 2014. -114-6.

йилда 32,3%га кутарилган). Истеъмол то-варларни ишлаб чикариш 39,6%га етди (2014 йил). Бу курсаткичнинг ошишига ички талабни раFбатлантириш хамда ахоли тур-муш шароитининг яхшиланиши таъсир курсатди. 2005 йилдан бошлаб 2014 йилга-ча саноатда ишлаб чикариш самарадорли-ги 1,4 марта ошди. Ишлаб чикариш сама-радорлиги энг юкори суръатларда ошиб бораётган тармок машинасозлик саноати хисобланиб, 2014 йилда бу курсаткич 2005 йилга нисбатан 3,3 баробарни ташкил этди. 2005-2014 йиллар давомида саноат мах,-сулотларини ишлаб чикариш хажмининг 2,2 марта ошгани саноат корхоналарининг янги бозор шароитларига тула мослашга-нини исботлайди. Бу уринда истеъмол то-варлари ишлаб чикариш юкори суръатларда усиб борди. ЁкилFи хом ашё саноати 2005 йилда 2014 йилга нисбатан 1,5 баро-бар ошган булса, бу курсаткич кайта иш-лаш саноатида 3,8 мартани ташкил этган.

4-жадвал саноат тармоFида электр энергия, ёкилFи, машинасозлик, енгил ва озик-овкат саноати, рангли металлургия тар-моклари алохида ахамият касб этишини курсатмокда. 2000-2014 йиллардаги тар-мокдаги таркибий узгаришларни курсак, электр энергия тармоFининг саноатдаги хиссаси 7,1% атрофида булиши, ёкилFи са-ноатининг 15,3%дан 13,1%га тушиши, аммо йиллик уртача 5%дан ортик кушимча усиш-га эришилиши ёкилFи-энергетика муста-киллиги таъминлангани ва тармокда кайта ишлаш салохияти кенгайганини курсатади. Машинасозлик тармоFининг улуши 9,9%дан 19,7%га, металлургия хиссаси узгармаган-лиги замонавий корхоналарнинг самарали фаолият курсатаётганини билдиради. Кимё ва нефть кимёси, ёFоч ва ^оз саноати, курилиш материаллари саноатининг жами саноат ишлаб чикаришдаги улушлари деяр-ли узгармаган булса-да, ушбу сохаларда хам иктисодий ислохотлар амалга оширилди.

«Узнефтгаз» томонидан 127 та ва «Узкимёсаноат» томонидан 19 та корхона-

нинг хусусийлаштирилиши бу тармок-ларнинг хам ривожланишини курсатмокда. Ушбу йиллар давомида саноат сохасидаги юкори усиш суръатлари маълум маънода машинасозлик, металлни кайта ишлаш, кора металлургия, кимё, енгил ва озик-овкат саноатида тайёр махсулотлар ишлаб чикаришни раFбатлантириш хисобига амалга оширилди. Машинасозлик ва металлни кайта ишлаш, кимё ва нефть ки-мёси, курилиш материаллари, электр энергетика, пахта тозалаш, тукимачилик, тикув, озик-овкат, ун, дон, ойна, чинни, тиббиёт, матбаа махсулотларини ишлаб чикаришда юкори усиш суръатларига эришилди.

Ишлаб чикариш кувватидан фойдала-нишни ошириш натижасида газ, электр энергия, кумир, пулат, цемент, автомобиль ишлаб чикариш усди. Ушбу йилларда махаллий саноат корхоналари томонидан озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш-нинг купайиши натижасида консерваланган гушт, шунингдек, кийим-кечак, цемент, бетон, ёнFинга чидамли химоя воситаларини импорт килиш сезиларли даражада камайди.

Юкори натижалар саноатнинг машинасозлик, кимё ва нефть-кимё, озик-овкат ва курилиш материалларини ишлаб чикариш каби тармокларида эришилди. Автомобиль куйиш тармоFининг интенсив ривожлани-ши кузатилди. Бу автомобиллар ишлаб чикариш физик хажмининг купайиши нати-жаси хисобланади. Ташки ва ички бозор-ларда юкори талабга эга булган автомобиль русумларини ишлаб чикариш купайди: «Matiz», «Damas», «Nexia» ва «Lacetti» ма-шиналаридан ташкари, «Optima», «Gentra», «Cobalt», «Spark» русумидаги автомобил-ларнинг янги моделини ишлаб чикаришни йулга куйиш буйича йирик инвестиция лойихалари амалга оширилди.

Самарканд вилоятида йилига 3 минг дона юк автомобили ва тиркама техникаси ишлаб чикариш буйича янги мажмуанинг яратилиши (киймати 69,38 миллион доллар), Андижон вилоятида «Женерал Моторс Узбекистон» ЁАЖ автомобиллари учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

йилига 900 минг дона диск ва 123 минг дона шасси узеллари ишлаб чикаришнинг ташкил килиниши, ФарFона шахрида юкорида зикр этилган янги моделдаги ав-томобиллар учун йилига 120 минг коплект штамппайванд деталлар ишлаб чика-ришнинг йулга куйилиши, шунингдек, автомобиль уриндиклари, ойналари, аккумля-торлари, кутаргичлари, бамперлар, пластмасса деталлар, эшик копламалари, радиа-торлар, вентиляция ва иститиш тизимлари-ни ишлаб чикаришнинг йулга куйилиши саноат махсулотлари ишлаб чикаришнинг баркарорлашуви ва уларнинг ташки бозор-лардаги ракобатбардошлигини таъминлаш-да мухим роль уйнайди.

Электротехника ва кишлок хужалик ма-шинасозлиги тармокларининг ривожланиш суръатлари ошди. Электротехника тармоFи ишлаб чикариш хажмида музлаткичлар, со-вутгичлар, телевизорлар ва бошка шу каби махсулотлар улуши паст даражада сакланиб колмокда. Шу билан бирга, трансформатор, кабель махсулотларини ишлаб чикариш се-зиларли даражада купайди, лифт ишлаб чикариш кайта тикланди.

Кишлок хужалик машинасозлигида эх-тиёт кисмлар, енгил ва тукимачилик саноа-ти учун ускуналар, трактор тиркамалари, кишлок хужалик машиналари учун тирка-гич мосламаларнинг алохида турларини ишлаб чикариш сезиларли даражада усишига эга булишига карамай, трактор ишлаб чи-каришда катта курсаткичларга эришилмади.

Ташки бозорда кора ва рангли метал-ларга баркарор талаб ва ички бозорларни миллий махсулотлар билан тулдириш зару-рияти, шунингдек, махаллийлаштирилган ишлаб чикаришнинг ривожланиши металлургия мажмуасида эришилган усишнинг мухим омиллари булди. Кимё мажмуаси тармокларида хам махсулот ишлаб чика-риш баркарор ривожланмокда, асосий кимё ишлаб чикариши таркибида «тор урин»га эга булган, миллий тушунчада нефть-кимё саноатининг, шунингдек, ка-

лийли уFитлар ва усимликларни химоялаш буйича кимё воситаларини кенг ишлаб чикариш асосий уринни эгалламокда.

Тулов кобилиятига эга булган талабнинг ортиши шароитида ички бахолар даража-сининг импорт бахолар даражасига якин-лашиши озик-овкат саноатининг ривожла-нишида турFун динамиканинг шаклланиши омилларидан бири булди. Шакар, ун ва ун-дан тайёрланадиган махсулотларни ишлаб чикариш хажми камайди. Ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма объектлари курилишини таъминлаш учун ички бозор-даги баркарор талаб, шунингдек, экспор-тнинг усиши курилиш материаллари ишлаб чикаришнинг усишини таъминлаган асосий омил булди. Мамлакат саноат ишлаб чикаришида курилиш материаллари саноатининг улуши паст даражада сакланиб, 6,1%ни (2014 йил) ташкил килди. Тармоклар ривожланишига бахоларнинг усиши, ички ва ташки талаб конъюктураси каби омил-лар уз таъсирини курсатмокда.

Мамлакатимизда утган даврларда сано-атни ривожлантиришнинг асосий омиллари сифатида куйидагиларни курсатиш мумкин:

• максадли дастурларни амалга ошириш;

• инфратузилмани шакллантириш (сув, газ, электр энергияси, транспорт ва бошкалар);

• енгил саноат сохасида янги корхона-лар ташкил этиш ва тайёр махсулотлар ишлаб чикаришни узлаштириш;

• чарм хом ашёсини кайта ишлаш сохасида янги корхоналар ташкил этиш ва янги махсулотлар ишлаб чикаришни узлаштириш;

• кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлаш сохасида янги корхоналар ташкил этиш ва бозорни махаллий махсулотлар билан таъминлаш;

• халк истеъмоли товарларини ишлаб чикариш ва улар билан бозорни тула таъминлаш;

• курилиш материаллари индустрияси-ни ривожлантириш;

• саноатни ривожлантиришда банк кре-дитлари таъсирчанлигини ошириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

• саноатни ривожлантиришда кушма корхоналарнинг улушини ошириш;

• махаллий хом ашёни кайта ишлаш;

• махаллийлаштириш дастури ва хал-каро саноат ярмаркаси ва кооперация бир-жаси доирасида яратилган имтиёз ва пре-ференциялардан кенг фойдаланиш;

• ишлаб чикарилган махсулотлар экс-порти куламини кенгайтириш, кичик кор-хоналар махсулотларини экспортга йунал-тиришга кумаклашиш1.

Саноат ишлаб чикаришининг усиш дара-жаси хам турли вилоятларда турлича фоиз-ни ташкил этди. Саноат махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиши 2014 йилда Тошкент шахрида энг катта фоизни ташкил этди (4,68%). Ундан ташкари, Самарканд, Андижон, Хоразм, Наманган вилоятларида хам бу курсаткич сезиларли фоизни ташкил этди. Инвестицияларнинг асосий хиссаси хам шу вилоятларга сарф этилди. Бу йиллар давомида KУнFирот сода заводи, Туполанг ГЭС каби йирик объектлар ишга туширил-ди, АПО «Узметкомбинат»да мис урамлари ишлаб чикариш ва уни эритиш йулга ку-йилди, «Кукдумалок» ККда газларни утилизация килишнинг биринчи навбати ишга туширилди, ФарFона НКИЗда газофракция ускунасининг курилиши ва Газли-Саримай газ етказиб бериш тизимининг курилиши тугалланди, тукимачилик саноатида бир нечта инвестиция лойихаси якунланди, са-ноатнинг узак тармокларида йирик инвестиция лойихаларини амалга ошириш бош-ланди.

Истеъмол товарлари ишлаб чикаришни раFбатлантириш буйича чоралар курил-ганлиги, тадбиркорликнинг куллаб-кувват-ланиши натижасида совутгич ва музлаткич,

1 Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади» мавзусидаги маърузасини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: «Иктисодиёт», 2012. -16-б.

кир ювиш машиналари, телевизор, спирт-сиз ичимликлар, мева шарбатлари, шакар, макарон махсулотлари, усимлик ёFи, гилам, фарфор махсулотлари ишлаб чикариш хажми усди. Саноат махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиши Узбекистоннинг мус-тахкам иктисодий усиши экстенсив омил-ларни купайтириш хисобига эмас, балки тизимли бозор иктисодиёти шароитида хар томонлама уйланган кетма-кет амалга оши-рилувчи сиёсат, хорижий инвестицияларни жалб этиш, иктисодиётда чукур тизимли узгаришлар, ишлаб чикаришни модерниза-циялаш ва янгилаш, янги экспортга йунал-тирилган тармоклар ва корхоналарни ташкил этиш, хусусий тадбиркорликни ривож-лантириш хисобига амалга ошди.

Машина, кимё саноатлари каби юкори ривожланган тармоклар замонавий иктисо-диётнинг етакчи буFинлари хисобланади. Ушбу тармоклар иктисодиётнинг бош гене-ратори вазифасини бажарди. Етакчи тар-мокларнинг ривожланиши кувватли ишлаб чикариш, техник, кадр ва илмий базага асосланади. Кимё ва нефть-кимё саноатини ривожлантиришда ишлаб чикаришнинг са-марали усишига, чикиндилар чикишини ка-майтиришга, саноат чикиндиларини фой-дали суратда ишлатишга, устун йуналиш-ларини молиялаштиришга, минерал ва углеводород хом ашёсини комплекс ишла-тишни таъминлашга имкон берувчи янги техника ва технологияларни кенг даражада куллаш, озон катлами учун хавфсиз булган махсулотларни ишлаб чикаришни кенгайтириш, анилин ва лак буёк саноати учун нитробензолни олишнинг янги технология-сини жорий этиш, тиббиёт воситаларини ишлаб чикаришни кенгайтириш мухимдир.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатни са-ноатлаштириш жараёнини амалга ошириш-да ташки иктисодий алокаларнинг самара-сидан фойдаланиш имкониятига эга. Бу им-коният ва кулайликлардан уз вактида ва окилона фойдаланиш, шубхасиз саноат ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

имконини беради. Бунда ракобатбардош саноат махсулотлари ишлаб чикариш хаж-мини ошириш чора-тадбирларининг изчил олиб борилиши, саноат махсулотлари хусу-сиятларини кенг оммага етказиш институт-лар хизматидан унумли фойдаланиш, ишлаб чикариш ва савдо ташкилотларининг узаро муносабатларини янада такомиллаш-

тириш, ишлаб чикариш ва кайта ишлаш корхоналарини замон талабларига мос, ра-кобатдош махсулотлар ишлаб чикаришини таъминлаш максадида уларни модернизация килиш ишларини жадаллаштириш ва молиявий холатини яхшилаш каби омиллар алохида урин тутади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1996. -238-б.

2. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига ба-гишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

3. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига ба-гишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-масининг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади» мавзусидаги маърузасини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: «Иктисодиёт», 2012. -16-б.

4. Альманах Узбекистан 2010. - Т.: «№о poligraf», 2010. -53-б.

5. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тезкор матбаа ва техник хизмат курсатиш булими, 2014.

6. Тенденции социально-экономического развития Узбекистана (2005-2014 г.г.). / Под общей редакцией д.э.н. А.М.Садыкова. - Т.: ^МК, 2015.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.