Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТИЛ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТ ВА ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТИЛ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТ ВА ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
224
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўзбекистон / тил / сиёсат / тарих / она тили / миллий тикланиш. / Uzbekistan / language / politics / history / mother tongue / national revival.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Қурбонова, Марғуба Болтаевна

Мақолада Халқимизнинг кўп асрлик маданий, илмий-маърифий ва бадиий тафаккури, интеллектуал салоҳиятининг ёрқин ва бебаҳо маҳсули бўлган ўзбек тили хақида маьлумотлар берилган. ўзбек тили жаҳондаги бой ва қадимий тиллардан биридир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE POLICY AND HISTORICAL IMPORTANCE IN THE FIELD OF LANGUAGE IN UZBEKISTAN

The article provides information about the Uzbek language, which is a bright and invaluable product of centuries-old cultural, scientific, educational and artistic thinking, intellectual potential of the Uzbek people. Uzbek is one of the richest and most ancient languages in the world.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТИЛ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТ ВА ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

УЗБЕКИСТОНДА ТИЛ СОХДСИДАГИ СИЁСАТ ВА ТАРИХИЙ

АХДМИЯТИ

^урбонова MapFy6a Болтаевна

Карши мухандислик ик;тисодиёт институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси катта ук;итувчиси

АННОТАЦИЯ

Мацолада Халцимизнинг куп асрлик маданий, илмий-маърифий ва бадиий тафаккури, интеллектуал салоуиятининг ёрцин ва бебауо маусули булган узбек тили хацида маълумотлар берилган. узбек тили жауондаги бой ва цадимий тиллардан биридир.

Калит сузлар: Узбекистон, тил, сиёсат, тарих, она тили, миллий тикланиш.

АННОТАЦИЯ

В статье представлены сведения об узбекском языке, который является ярким и бесценным продуктом многовекового культурного, научного, просветительского и художественного мышления, интеллектуального потенциала узбекского народа. Узбекский - один из самых богатых и древних языков в мире.

Ключевые слова: Узбекистан, язык, политика, история, родной язык, национальное возрождение.

ABSTRACT

The article provides information about the Uzbek language, which is a bright and invaluable product of centuries-old cultural, scientific, educational and artistic thinking, intellectual potential of the Uzbek people. Uzbek is one of the richest and most ancient languages in the world.

Keywords: Uzbekistan, language, politics, history, mother tongue, national revival.

КИРИШ

Узбекистонда 1989 йил 21 октябрда эл-юртимиз асрлар давомида орзу килиб, интилиб ва курашиб келган давлат тили хакидаги конуннинг кабул килиниши мамлакат суверенитети ва мустак;иллиги сари куйилган дастлабки дадил ;адам эди. Айнан ана шу тарихий хужжатга биноан узбек тили мустахкам хукукий асос ва юксак макомга эга булди.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Истиклол йилларида она тилимиз том маънода давлат тилига айланиб, халкимизни юртимизда эркин ва озод, фаровон хаёт куришдек буюк марраларга сафарбар этадиган бекиёс куч сифатида майдонга чикди.Бугун Узбекистонимиз «Миллий тикланишдан — миллий юксалиш сари» деган бош тамойил асосида тараккиётнинг янги, янада юксак боскичига кутарилмокда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар жараёнида давлат тилининг хаётимиздаги урни ва нуфузи тобора ошиб бормокда.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек тили сиёсий-хукукий, ижтимоий-иктисодий, маънавий-маърифий жабхаларда фаол кулланиб, халкаро минбарларда баралла янграмокда. Хорижий мамлакатларда тилимизга эътибор ва уни урганишга кизикиш кучаймокда. Бугунги глобаллашув даврида хар бир халк, хар кайси мустакил давлат уз миллий манфаатларини таъминлаш, бу борада аввало уз маданиятини, азалий кадриятларини, она тилини асраб-авайлаш ва ривожлантириш масаласига устувор ахамият каратиши табиийдир1.

Дунёда ХХ аср охирида содир булган ижтимоий-сиёсий жараёнлар мустакил ривожланиш йулига утган давлатлар учун тил сиёсати борасида, хусусан, давлат тилини танлашда жиддий муаммолар тугдирди. Масалага ёндашувда купрок икки тенденция кузатилмокда.

Биринчиси уз миллий тилига давлат тили конституциявий-хукукий макомини бериш.

Иккинчиси бир нечта тилларнинг давлат макомини хукукий расмийлаштириш.

Бугунги кунда моноэтник мамлакатлар йук. Купмиллатлилик ва купконфессиялик, миллий муносабатларни ва маданиятларнинг узаро алокаларини ривожлантириш зарурати каби сабаблар давлат тили тажрибаси ва амалиёти билан муаммоларни вужудга келтирди. ЮНЕСКО хужжатларида миллий тилларни ривожлантириш ва куптиллиликни куллаб-кувватлашга каратилган меъёрлар белгиланган. Аммо улар мустакил давлатларда давлат тилини татбик этиш буйича турли хил ёндашувлар, концепциялар ва улар билан боглик зиддиятли тенденциялар юзага келмокда. Шу муносабат билан давлат тилини ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий, концептуал

1Ш.Мирзиёев. Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва макеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида. Тошкент ш.,2019 йил 21 октябрь,ПФ-5850-сон

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

асосларини бугунги кун нуктаи назаридан тадкик этиш масаласи долзарб ахамият касб этмокда.

Жахон илм-фанида куп йиллардан буён миллий тилларнинг давлат тили макомида ривожланиш масалалари фалсафий, сиёсий, хукукий, лингвистик ва бошка аспектларда тадкик этилмокда. Бундай тадкикотлар масала ечимининг самарали механизмларини топишга каратилган. Лекин амалиётда давлат тили ва миллий тиллар уртасидаги муносабатларни лисоний хилма-хиллик тамойилини саклаган холда, муайян давлатда бир ва ундан ортик тилларга давлат макомини бериш тартибида ёки, аксинча, давлат тилини мажбурий сингдириш кузатилмокда. Илмий изланишлар натижасида давлат тилини хаётга тадбик этиш ва функционал ривожлантириш буйича концепциялар, дастурлар, услубий ёндашувлар шаклланмокда. Шу сабабли мустакил давлатда уйгун тил сиёсати юритиш, давлат тилининг кенг микёсда кулланилишини таъминлаш, унинг миллий идентликни саклаб колишдаги ва миллатлараро баркарорликни таъминлашдаги ахамиятини тадкик этиш зарурияти юзага келмокда.

Мамлакатимизда 1989 йилда узбек тилига давлат тили макоми берилиши билан суверен давлат сифатидаги мустакил тараккиёт йулини бошлаганлиги ижтимоий-тарихий вокеликдир. "Х,ар биримиз давлат тилига булган эътиборни мустакилликка булган эътибор деб, давлат тилига эхтиром ва садокатни, она Ватанга эхтиром ва садокат деб билишимиз, шундай карашни хаётимиз коидасига айлантиришимиз керак2" Шу нуктаи назардан мамлакатда яшаётган бошка миллатларининг тили ва миллий маданияти ривожига салбий таъсир килмаган холда, узбек тилининг функционалривожланишини хамда кенгайтиришнинг самарали йулларини излаб топишни такозо этмокда. Мазкур вазифани бажариш учун узбек тилининг давлат тили макомида функционал ривожланишининг ижтимоий-фалсафий омилларини тадкикот объектига айлантириш лозим.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон, 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сон, 2020 йил 20 октябрдаги "Мамлакатимизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини

2Мирзиёев Ш.М. Узбек тили халкимиз учун миллий узлигимиз ва мустакил давлатчилик тимсоли, бебахо маънавий бойлик, буюк кадриятдир // Халк сузи газетаси. - 2019 йил 22 октябрь, 218-сон.

900

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 5/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"да ПФ-6084-сон фармонлари ва 2019 йил 4 октябрдаги "Давлат тили хакида"ги Конуни кабул килинганини уттиз йиллигини кенг нишонлаш тугрисида"ги ПК-4479-сон карори хамда давлат тилига оид бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация муайян даражада хизмат килади. Ёзувга алохида эътибор беришимизга сабаб шуки, унинг остида шу халкнинг тили яшайди. Бу караш бизда бирданига пайдо булмаган, балки бир неча ун йиллар давомида кадимги туркий ёзувлар билан шугулланишимиз махсули сифатида юзага келган. Этногенез ва этник тарихнинг мухим куроли ва асоси ёзув булганини назарда тутсак, дунё халкларининг узлари ижод килган ёзувлари (улар турт юздан ортик) маълум бир халкнинг этник тарихини хам, тили тарихини хам саклаб келгани тугрисида ишонч билан суз юритиш мумкин.

Мавжуд ёзувлар халкнинг номи (шумер ёзуви, миср ёзуви, туркий ёзув, кхарошти ёзуви, мугул ёзуви ва х)ёки маълум тарихий шахслар (Моний ёзуви) номи билан юритилгани хам бежиз эмас. Колаверса, маълум бир халкнинг адабий-тарихийманбаларида берилган маълумотлар, ишоралар хам она тилининг илдизларини талкин ва тахлил килишда кимматли далил була олади.

Узбекистон Республикаси Президенти 2020 йилнинг 20 октябрь куни "Мамлакатимизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги Фармонни имзолади.

Ундан кузланган максад - узбек тилининг халкимиз ижтимоий хаётида ва халкаро микёсдаги обру-эътиборини тубдан ошириш, униб-усиб келаётган ёшларимизни ватанпарварлик, миллий анъана ва кадриятларга садокат рухида тарбиялаш, мамлакатимизда давлат тилини тулаконли жорий этишни таъминлаш, Узбекистондаги миллат ва элатларнинг тилларини саклаш ва ривожлантириш, давлат тили сифатида узбек тилини урганиш учун шарт-шароитлар яратиш, узбек тили ва тил сиёсатини ривожлантиришнинг стратегик максадлари, устувор йуналиш ва вазифаларини хамда истикболдаги боскичларини белгилашдир.

Собик совет республикаларида тил сиёсати дунёнинг бошка кисмларига нисбатан нозикрок булиши мумкин, шунинг учун Узбекистоннинг бу борадаги тажриба ва сиёсати таважжухга лойик. 2020 йилнинг май ойида Россия Ташки ишлар вазирлиги матбуот котиби Мария Захарова Узбекистоннинг барча давлат идораларида узбек тилидан фойдаланишни мажбурий килувчи конун

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 5/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

лойихасига муносабат билдирди. Узбекистон Адлия вазирлиги томонидан такдим этилган конун лойихасига кура, мамлакат хокимияти органлари бу конунга риоя килмаса, жаримага тортилади. Москва Узбекистондаги бу сиёсий харакатга кескин муносабат билдирди. Чет элда миллий тил ва маданиятни куллаб-кувватлаш хар кандай динамик ривожланаётган ташки сиёсатнинг табиий хусусиятидир ва купинча "юмшок куч" воситаси сифатида каралади. Аммо Россия ТИВ вакили берган баёнотни Узбекистонга таъсир утказиш усули деб караш мумкин. Бизнинг фикримизча, ушбу конун оммавий ахборот воситаларида тортишувларга сабаб булди. Купчилик рус тилининг расмий ва маъмурий доираларда сакланиши кераклигини исташади ва бу икки мамлакат уртасидаги икки томонлама муносабатлар тарихи ва сифатига мос келади. Гап шундаки, бу нарса Узбекистон халкининг манфаати учун хамдир, чунки улар Россияни ишлаш ва укиш учун танлайдилар.

Россия Марказий Осиёнинг катор давлатларида алифбони кириллчадан лотин ёзувига утказиш масаласида аксиламал курсатганди. Бу нарса собик Совет Иттифок худудида яшовчи рус тилида сузлашувчи озчилликларнинг хукукларини химоя килиш борасида тортишувларни келтириб чикарди.

Буларнинг назарида алифбони узгартириш этник русларга нисбатан камситиш билан тенгдир. Айримлар хатто алифбони узгартириш Россия нуфузини пасайтиришга олиб келади, дея иддао хам килишди. Улар бу ходисага геополитик никоб кийдиришга харакат килишди.

Сиёсий экспертлар улкан кудратлар узларининг манфаатларини илгари суриш ва бошка мамлакатларга таъсир утказишда фойдаланадиган мавжуд сиёсий воситаларни тавсифлаш учун купинча "юмшок куч" ва "каттик куч" каби атамалардан фойдаланадилар. Захарованинг баёнотида икки томонлама муносабатлар тарихи ва сифатига ургу берилган булсада, аммо унинг ифода усулидан неоимпериализм рухини сезиш мумкин.

Рус тилидаги таълимни куллаб-кувватлаш ва уни собик совет республикаларида давлат тили сифатида таргиб килиш Москва ташки сиёсатининг бир кисмидир. Узбек тилини укитишни химоя килиш ва уни расмий ва давлат тилига айлантириш эса Тошкент ички сиёсатининг бир кисми хисобланади. Шу нуктаи назардан, Тошкент ва Москванинг тил сиёсати Узбекистон ичида узаро карама-каршидир. Шунинг учун Захарованинг Узбекистон Адлия вазирлигининг таклифига муносабати Узбекистоннинг ички ишларига аралашишнинг узига хос тури сифатида тавсифланиши мумкин. Такрор булса хам айтиш жоизки, 30 йилдан ошик вакт мобайнида миллий тил

902

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 5/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

борасида юритилган сиёсат холва деган билан огиз чучимаслигини ани;-равшан курсатиб берди.

Вазирлар Махкамаси хузурида Давлат тилини ривожлантириш департаменти тузилгани, унинг рахбари хукумат амалдорларидан чет элларга чикканда хам узбек тилида гапиришни талаб килаётгани яхши. Лекин амалий иш-чи? Давлат тили хакидаги конун ижросини назорат киладиган, атамаларни тартибга соладиган, уларни саралаб олиб, барча давлат идоралари куллаши учун мажбурий килиб куядиган механизм жорий этилдими?

Бизда хам шундай тузилмага эхтиёж бор. Яна бир шошилинч хал этилиши керак булган масала давлат тили хакидаги конун ижросини назорат килиш механизмини яратишдир. Масалан, Францияда давлат тили тугрисидаги конун талабларига риоя килинишини истеъмолчилар ташкилотлари назорат килади. Назаримда, бизда хам бундай ваколатни жамоат ташкилотларига ва уларга шунга яраша ваколатлар бериш ва буни давлат тили тугрисидаги конуннинг янги тахририга киритиш максадга мувофик булади3.

хукумат идораларида кенг кулланмокда. Мунозараларда узбек тили халигача миллатлараро мулокот тили булмагани хамда унда етарли манбалар ва китоблар йуклиги айтилмокда. Купчилик бунга лотин алифбосига утишдаги аросатли холат узбек тилига куп зарар келтирди, деб хисоблайди. Бахс-мунозаралар ортидан "Юксалиш" умуммиллий харакати узбек тилини таргиб килиш ва куллаб-кувватлаш максадида уни ихтиёрий равишда урганувчилар учун бепул курслар ташкил этиш ва бошка конструктив ташаббуслар билан чикди. Улар орасида ёшларга тил меъёрларини интерфаол тарзда ургатишга каратилган мобил иловалар яратиш таклифи хам бор.

REFERENCES

1. Ш.Мирзиёев. Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва макеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида. Тошкент ш., 2019 йил 21 октябрь, ПФ-5850-сон

2. Мирзиёев Ш.М. Узбек тили халкимиз учун миллий узлигимиз ва мустакил давлатчилик тимсоли, бебахо маънавий бойлик, буюк кадриятдир // Халк сузи газетаси. - 2019 йил 22 октябрь, 218-сон.

3Ф. Низамов. Сиёсат тили ва тил сиёсати. 13 февр. 2021.Tarjumon.uz. https://tarjumon.uz

ХУЛОСА

Узбек тили давлат тили деб эълон килинган булса-да, рус тили халигача

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 5/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

3. Ф. Низамов. Сиёсат тили ва тил сиёсати. 13 февр. 2021.Tarjumon.uz. https: //tarj umon.uz

4. Kurbanova М. Language is the wealth of nation. Polish science journal.. Issue 4(37) part 1 2021

5. Kurbanova Marguba Boltaevna. Language Policy and Its Social Aspects International Journal of Development and Public Policy | e-ISSN: 2792-3991 | www.openaccessjournals.eu | Volume: 1 Issue: 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.