Научная статья на тему 'ТИЛ ─ МИЛЛАТ КЎЗГУСИ'

ТИЛ ─ МИЛЛАТ КЎЗГУСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
526
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тил / халқ маданияти ва манаъвияти / аънана ва урф-одатлар / “Давлат тили ҳақида”ги Қонун / миллат кўзгуси. / Language / culture of the people / traditions and customs / the Law “On the State Language” / the mirror of the nation.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилшода Рустам Қизи Мамадаминова

Мақолада давлат тили билан боҳлиқ масалалар муҳокама қилинади. Ўтмиш ва замонавий-ижтимоий ҳақиқат ўрганилиб, унинг жамият учун нақадар аҳамиятли эканлиги борасида таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE ─ MIRROR OF NATION

The article discusses topical issues related to the state language. The modern socio-cultural reality in connection with the historical past is surveyed, an attempt is made to analyze the importance of the state language in the modern world.

Текст научной работы на тему «ТИЛ ─ МИЛЛАТ КЎЗГУСИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

ТИЛ - МИЛЛАТ КУЗГУСИ

Дилшода Рустам кизи Мамадаминова

Самарканд давлат чет тиллари институти талабаси

АННОТАЦИЯ

Маколада давлат тили билан бохлик масалалар мухокама килинади. Утмиш ва замонавий-ижтимоий хакикат урганилиб, унинг жамият учун накадар ахамиятли эканлиги борасида тахлил килинади.

Калит сузлар: Тил, халк маданияти ва манаъвияти, аънана ва урф-одатлар, "Давлат тили хакида"ги ^онун, миллат кузгуси.

LANGUAGE - MIRROR OF NATION

Dilshoda Rustam kizi Mamadaminova

Student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

ABSTRACT

The article discusses topical issues related to the state language. The modern socio-cultural reality in connection with the historical past is surveyed, an attempt is made to analyze the importance of the state language in the modern world.

Keywords: Language, culture of the people, traditions and customs, the Law "On the State Language", the mirror of the nation.

Тил — миллат кузгуси, дейдилар. Бу цузгуни гард-губорлардан, чанг-тузонлардан сония сайин тозалай бориш уар биримизнинг фарзандлик, фуцаролик бурчимиздир. Тил узлигимизнинг, узига беклигимизнинг бош белгисидир.

Тура Сулаймон

КИРИШ

Тамаддум тарихидан яхши маълумки, дунёда хар кандай миллат ёки элат борки, унинг узигагина хос маънавий-маданий дунёси бор. Табиийки, бу бебахо мерос шу халк билан бирга яшаб, бирга тараккий этади. Ана шу ривожланиш жараёнида баъзи миллий анъаналар унутилиши, эсдан чикиши мумкин. Баъзилари эса, аксинча, янада ривожланиши, янгиланиши, таъбир жоиз булса, замонавийлик касб этиши хам бор хакикат.

Миллий анъаналарнинг ривожланиши эса том маънода шу миллат маънавиятининг юксалишига, кухна дунё айвонида баркарор турмогига хамда миллатнинг, максаду мохиятининг рамзи сифатида яшашига замин хозирлайди.

Ана шундай миллий ва олий кадриятлар каторида она тилини хам курсатиш зарур. Зотан, миллий тил миллат маънавий киёфасининг ёркин кузгуси уларок, халкнинг узини, узлигини ифода этади. Узок йиллар давомида тупланган маданий ва маънавий бойликларини имкони кадар саклаб, келгуси авлодларга етказади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Миллат, маънавият ва она тили тушунчалари бир-бири билан шу кадар жипс богланганки, улардан бирининг мавжуд булмаслиги халк маънавий меросининг тугал эмаслигини курсатади. Шунинг учун хам тилсиз миллатни, миллатсиз тилни тасаввур этиб булмайди. Дунё илм-фанининг мислсиз ютуги сифатида эътироф этилган, холис тафаккур тарзининг меваси тарзида бахоланадиган бир катор сунъий тиллар - эсперанто, волапюк каби сунъий тиллар яшай олмаслигининг сабаби хам, аслида, бу "тил"ларнинг сохиби, эгаси йуклигидандир. Уз навбатида она тилиси йук миллатнинг дунё айвонида собит тура олиши хам даргумон. Бундай халк охир-окибат миллий рухиятию менталитетидан, бир суз билан айтганда, узлигидан жудо булади. Бундай тил, нари борса, алока воситаси сифатидагина кун кечиришга юз тутади.

Тугри, бу ёруг оламда бир тилда сузлашадиган бир неча унлаб халклару элатлар бор. Улар ер юзида яшаб юрибди. Аммо уларнинг миллий маданияти хам тили сингари коришик, ёки "оммавий маданият" таъсирига тушиб колган. Соф узбекона рух билан йугрилган, азалдан асллик мезони билан йургакланган андиша, хаё, ибо каби сузларни бошка бирор тилдан топиб булмаслигининг сабаби хам ана шундадир. Бу сузларда жо булган теран ва таранг мантик кучи хам миллийлик отлиг мохиятнинг зилол чашмасидан сугорилганлигидан, заминдай хокисору тогдай гурурли халк феъли-атворидан ранг олганидан, узок йиллар давомида тупланган тажрибасидан, орзу-умидлари ифодасидандир. Бир суз билан айтганда, узбекнинг узидан бегона булмаганидандир. Негаки саналган узига хосликлар булмаганда ёки олам деб аталмиш вокелик узбекона идрок этилмаганда эди, узбек халки тафаккурида бундай тушунчалар, она тилида эса уларни ифода этувчи сузлар хам мавжуд булмас эди.

Миллий маънавиятимиз аждодлардан авлодларга утиб келаётган, узга тиллардан айнан ифодасини топиб булмайдиган макол ва маталлар, хикматли сузу ибора аталмиш кайроки сузларда ифодаланади. Масалан, "Алифни калтак дейди", "Игна ташласанг, ерга тушмайди" сингари маталлар, "Оз-оз урганиб, доно булур, Катра-катра йигилиб, дарё булур", "Адабиёт яшаса, миллат яшар" каби хикматли сузлар хамда "игна билан кудук казимок", "бир ёкадан бош чикармок" сингари ибораларда узбекона рух, миллийлик барк уриб туради. Улар намоён этадиган

маъноларни шу халк турмуш тарзидан айро холда тасаввур килиб хам, тушунтириб хам булмайди.

Истиклол йилларида узбек тили, унинг лугат таркиби янги тушунчаларнинг ифодаси сифатида кириб келган узлашма сузлар, она тилимизнинг ички имкониятларига таяниб, янги сузлар яратиш ва суз ёки ибора маъно камровининг янги маънолар билан бойиши эвазига ривожланиб бормокда. Бу даврда она тилимизга жамиятнинг турли сохаларига оид янги сузлар, масалан, ахборот коммуникация технологияларига доир андроид, нанотехнология, блогер, браузер, бренд, вебсайт, каби сузлар узлашиб улгурди.Сиёсий сохага оид блогерлик, легаллаштирмок, модернизацияламок, глобаллашув, интеграциялашмок, либераллаштирмок каби сузлар хам шулар жумласидандир. Мазкур жараён мамлакатимиздаги шу сохаларнинг ривожи билан боглик, албатта.

МУ^ОКАМА

Тил - халкнинг, миллатнинг энг буюк кадриятларидан бири булгани боис, халкнинг озодликка, узлигини англаб етишга интилишида тилнинг кадрини тиклаш, нуфузини ошириш мухим урин тутади. Шу туфайли хам, 1989 йил 21 октабрда Узбекистон Республикасининг "Давлат тили хакида"ги ^онуни кабул килинди. Узбек тилига Узбекистон Республикасининг давлат тили хукуки берилди. Узбекистоннинг 1991 йил 1 сентабрдан мустакил давлат деб эълон килиниши билан мазкур Крнуннинг даврдан ортда колаётган айрим моддаларини кайта тахрир килишга тугри келди. 1995 йил 21 декабрда "Давлат тили хакида"ги ^онун янги тахрирда кабул килинди. Мазкур конун 24 моддадан иборат. Унинг 1-моддасида Узбекистон Республикасининг давлат тили узбек тили эканлиги таъкидланган. Мана 31 йилдирки, хар йили ана шу кунни тил байрами сифатида нишонлаймиз. Зеро, бу шодиёна узлигимиз хамда миллийлигимиз нишонасидир.

Тил мохият эътибори билан инсонга наф келтиришга хизмат килади. Уз навбатида, хар бир киши уз она тилининг ривожи, тараккиёти учун бахоли кудрат харакат кдлмоги керак. Башарти шундай иш кулидан келмаганда хам, исми куйилган, илк бор алла эшитган тилига хурмату эхтиром билан муносабатда булиши, энг камида, уз она тилисининг зарари булиб коладиган хатти-харакатлардан тийилиши зарур. Бирок уз тилини уз онасидек асраб-авайлаб, хурмат килиш урнига вактини худа-бехуда сарфлаб, юкорида айтиб утилган сузларнинг маъносини хали-ханузгача чакаолмаётган инсонлар хам орамизда бор, афсуски. Мисол учун, охирги йилларда чет тилларини урганишга кизикиш ёшлар уртасида кун сайин ортиб бормокда. Тил урганган яхши, албатта, лекин сузлаётган вактида узининг маданиятли эканлигини курсатиш учун 3-4 хил тилдаги сузларни маъноси бир-бирига тугри келмаса хам аралаштириб гапириш бу, аслида, уз тилига нисбатан маданиятсизлик хисобланади. Бу унинг уша 3-4

тилни мукаммал билишини эмас, аксинча, бирорта тилни хам тулик билмаслигини англатади. Шундай инсонларни коришик тилда мулокот килаётганларини куриб, узбекми ёки бошка миллат вакилими, деган савол кунгилдан утади. Барака топкур, агар хорижий тилни биладиган булсанг, мархамат, жойини топиб, факат уша тилда гапир. Х,еч кимнинг эътирози йук. Уддасидан чиколмасанг, уз она тилингни бузма. Уни бузиб гапираётганларга-да эътиборсиз булма. Мана шундай вазиятларга гувох булганимда буюк аждодимиз Абдулла Авлонийнинг: "Х,ар бир миллатнинг дунёда борлигини курсатадурган ойинаи хаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йукотмак — миллатнинг рухини йукотмакдур", деган кенг камровли сузлари куз олдимга келади. Сабаби, тил ва адабиёт хар бир миллат, хар бир халкнинг дунёда борлигини курсатадиган кузгусидир.

НАТИЖА

Миллий тилни йукотиш миллатнинг рухини йукотишдир. Чиндан хам, бирор давлат ёки мамлакатнинг номини тилга олганимизда, энг аввало, уша давлатдаги миллат вакиллари куз олдимизда гавдаланади. Уша инсонларнинг кайси миллатга мансуб эканлигини эса уларнинг урф-одатлари, феъл-атворлари, маданияти ва энг асосийси узларининг она тиллари белгилаб беради. Халкнинг, миллатнинг узлигини намоён этишда тилнинг урни ва ахамияти бекиёсдир. Узбекистон Республикасининг биринчи Президенти Ислом Каримов узларининг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарларида шундай фикрларни баён килади: "Узликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар уртасидаги рухий-маънавий богликлик тил оркали намоён булади. Жамики эзгу фазилатлар инсон калбига, аввало, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили - бу миллатнинг рухидир" Дархакикат, она тили - эзгу фазилатлар, юксак туйгулар манбаи. У инсон камолотида бетакрор урин тутади. Тугри, хозирги ривожланаётган замонда канча куп тилни билсангиз, шунча яхши. Бирок одам она тилида тафаккур килади, она тилида туш куради, она тилида йиглайди. Улим олдидан онасини она тилида йуклайди, - деб таъкидлаган эди узбек адабиётининг машхур ёзувчиси Уткир ^ошимов узининг "Дафтар хошиясидаги битиклар" асарида.

ХУЛОСА

Албатта, бу каби холатларни бартараф этиш бир кишининг иши эмас. Аввало, оилада тилга муносабатни тугри йулга куйиб олиш керак. Ота-онанинг узи фарзандига тугри тил тарбияси борасида намуна курсатиши зарур. Таълим-тарбия муассасаларида укитувчи ва мураббийлар, махаллада эса куни-кушнилар она тилига булган муносабат борасида ибрат булмокликлари лозим. Хуллас, оила,

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

мактаб ва махалла хамкорлигидаги ишларнинг бир кисми сифатида ёш авлодни узбекона сузлашга ургатиш максад килинган булиши лозим. Энг аввало хар бир тилни уз урнида куллаб, уша тилда гаплашадиган миллат вакилларини хурмат килишни урганайлик. Ахир, Навоий бобомиз хам "Тилга ихтиёрсиз - элга эътиборсиз", деб бежизга айтмаганлар. Узбек романчилигининг асосчиси булмиш Абдулла Кодирий маколаларидан бирида "Узбек тили камбагал эмас, балки узбек тилини камбагал дегувчиларнинг узи камбагал. Улар уз нодонликларини узбек тилига тункамасинлар", - деган фикрни айтади. Мана тилга булган чин мухаббат. Ана шу мухаббат оркали узбек адабиётида, узбек тилида илк роман вужудга келган. Биз нима килаяпмиз? Асар ёзиш у ёкда турсин, уз тилимизда тугри гаплаша олмаяпмиз. Уз тилимизни онамиз сингари хурмат килайлик. Сузлаётганимизда хар бир сузимизга эътиболи булиб сузлайлик. Чунки Жалолиддин Румий айтганларидек, "Суз инсоннинг киймати кадар кадрлидир".

REFERENCES

1. Каримов И. А. "Юксак маънавият - енгилмас куч". Т.: "Маънавият", 2008. — 108 б.

2. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. - Т.: «Шарк», 1998.

3. Хршимов У. "Дафтар хошиясидаги битиклар". Т.: "Шарк", 1998. — 180 б.

4. https: //www.Ziyouz.com

5. https://www.uza.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.