Научная статья на тему 'Она тили фанида атамалар узвийлиги муаммолари хусусида (бошланғич синф мисолида)'

Она тили фанида атамалар узвийлиги муаммолари хусусида (бошланғич синф мисолида) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
3746
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошланғич синф / она тили / узлуксиз таълим / узвийлик / тилшунослик / атама / билим / тушунча / начальная школа / родной язык / непрерывное образование / взаимосвязь / лингвистика / термин / знание / понятие

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Атаева Бахринисо Абдувоҳидовна

Бошланғич синф она тили таълими узлуксиз таълим тизимида ўқувчиларни ижтимоий ҳаёт фаолиятига тайёрлайди, шунингдек, кейинги таълим босқичида пухта билим олиши учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларни эгаллашларини таъминлашга хизмат қилади. Мақолада она тили фанида атамалар узвийлиги муаммолари хусусида фикр ва мулоҳозалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМА ВЗАИМОСВЯЗИ ТЕРМИНОВ ПО РОДНОМУ ЯЗЫКУ (НА ПРИМЕРЕ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ)

Предмет родного языка в начальных классах готовит учеников к социальной жизни и гарантирует, что они приобретут знания, навыки и умения, необходимые для получения глубоких знаний на более позднем этапе обучения. В статье представлен обзор вопросов, связанных с терминологией родного языка.

Текст научной работы на тему «Она тили фанида атамалар узвийлиги муаммолари хусусида (бошланғич синф мисолида)»

Атаева Бахринисо Абдувох,идовна,

Сирдарё вилояти ХТХК.ТМОИ «Мактабгача, бошлан^ич ва махсус таълим» кафедраси катта укитувчиси

ОНА ТИЛИ ФАНИДА АТАМАЛАР УЗВИЙЛИГИ МУАММОЛАРИ ХУСУСИДА (БОШЛАНМЧ СИНФ МИСОЛИДА)

АТАЕВА Б.А. ОНА ТИЛИ ФАНИДА АТАМАЛАР УЗВИЙЛИГИ МУАММОЛАРИ ХУСУСИДА (БОШЛАМИЧ СИНФ МИСОЛИДА)

Бошла^ич синф она тили таълими узлуксиз таълим тизимида укувчиларни ижтимоий х,аёт фаолиятига тайёрлайди, шунингдек, кейинги таълим боскичида пухта билим олиши учун зарур булган билим, куникма ва малакаларни эгаллашларини таъминлашга хизмат килади. Маколада она тили фанида атамалар узвийлиги муаммолари хусусида фикр ва мулох,озалар баён этил-ган.

Таянч суз ва тушунчалар: бошланFич синф, она тили, узлуксиз таълим, узвийлик, тилшунос-лик, атама, билим, тушунча.

АТАЕВА Б.А. ПРОБЛЕМА ВЗАИМОСВЯЗИ ТЕРМИНОВ ПО РОДНОМУ ЯЗЫКУ (НА ПРИМЕРЕ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ)

Предмет родного языка в начальных классах готовит учеников к социальной жизни и гарантирует, что они приобретут знания, навыки и умения, необходимые для получения глубоких знаний на более позднем этапе обучения. В статье представлен обзор вопросов, связанных с терминологией родного языка.

Ключевые слова и понятия: начальная школа, родной язык, непрерывное образование, взаимосвязь, лингвистика, термин, знание, понятие.

ATAYEVA B.A. PROBLEMS OF INTERCOMMUNICATION OF TERMS ON THE MOTHER TONGUE( ON EXAMPLE OF INITIAL CLASSES)

The mother tongue in initial classes prepares pupils to social life guarantees that they will purchase knowledge, and skills, necessary for the receipt of thorough knowledge on the later stage of educating. The review of the issues related to terminology of the mother tongue is presented in the article.

Keywords: initial school, the mother tongue, continuous education, intercommunication, linguistics, term, knowledge, concept.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

Узлуксиз таълим тизимининг барча бутинлари цамда улар таркибида уциб-урганиладиган уцув предметлари мазмуни орасидаги илмий-услубий жицатдан асосланган вертикал хамда горизонтал узвийлик, изчиллик ва узлуксизликни таъ-минлаш бугунги кун педагогикасининг долзарб муаммолари-дан бири цисобланади.

Давлат таълим стандартларида узлуксиз таълим тизимининг хар бир мустакил таълим тури бошка таълим турлари ва боскичлари билан узлуксизлик ва узвийлик тамойилига асосан боFланиши эътироф этилган. БошланFич таълим узлуксиз таълим тизимининг ута мураккаб хамда мухим даври хисобланади. Айникса, бошланFич синф она тили таълими узлуксиз таълим тизи-мида укувчиларни ижтимоий хаёт ва дастлабки жиддий аклий (таълим) фаолиятига тайёрлайди, шунингдек, кейинги таълим боскичида пухта билим олиши учун зарур булган билим, куникма ва малакаларни эгаллашларини таъминлашга хизмат килади.

«... биз комил инсон тарбиясини давлат сиё-сатининг устувор сохаси деб эълон килганмиз. Комил инсон деганда биз, аввало, онги юксак, мустакил фикрлай оладиган, хулк-атвори билан узгаларга ибрат буладиган билимли, маъри-фатли кишиларни тушунамиз»1 - деб таъкид-лаган эди Биринчи Президентмиз Ислом Каримов. Дархакикат, укувчини баркамол шахс даражасида тарбиялашда унинг тафаккурини, мустакил фикрлаш кобилиятини шаклланти-риш мухим ахамиятга эга. Бунда она тили фани-нинг урни, ижтимоий-гуманитар туркумдаги фанлар билан узаро алокадорлиги нихоятда бекиёс. Хох ижтимоий-гуманитар туркумдаги фанлар булсин, хох табиий ёки аник фанлар булсин, албатта уларнинг укувчилар томони-дан урганилишида она тилига доир куникма ва малакалар бевосита иштирок этади. Укувчи онгида ва тафаккурида урганилган дарс мавзуси доимий сакланиши учун она тили фанининг узвийлиги мухим ахамиятга эга.

Билимларни пухта узлаштириш учун укувчиларда тафаккур килиш фаолиятини, мантикий хотира, ижодий тасаввур хамда оFзаки ва ёзма нуткни мунтазам ривожланти-риб бориш лозим. Бу борада она тили таълим сохаси бошка предметларга нисбатан жуда улкан имкониятларга эга. Янги тахрирдаги ком-

1 Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 1999. - 134-б.

пентенциявий ёндашув асосидаги Давлат таълим стандартларида «Она тили фанини укув дастури укувчиларда компетенцияларни шакл-лантиришга йуналтирилган Давлат таълим стан-дарти талабларидан келиб чикиб тузилади»2 лозимлиги таъкидлаб утилди. Зеро, табиат ва жамият хусусидаги барча фан асослари она тили воситасида узлаштирилади. Шу боис хам, она тили фанини узлуксиз, изчил, боскичма-боскич ва бошка фанлар билан интеграциялаш-ган холда урганишни илмий-методик жихатдан туFри ташкил килиш, унинг мазмунини туFри белгилаш укувчиларнинг пухта, мантикан узвий хамда яхлит тизимли билим олишларини таъминлайди.

Юкорида таъкидланганимиздек, она тили фанига нафакат укув фани, балки бутун таълим тизимини уюштирувчи таълим жараёни сифа-тида каралишини назарда тутсак, муаммонинг долзарблиги янада ойдинлашади.

Республикамизда она тили фани асослари барча боскичларида укув муассасаларининг таълим мазмунига мос равишда муайян курслар доирасида ургатилади. Таълим турлари орасида узаро алокадорлик, боFликлик ва изчилликни урнатиш фанлар (предметлар), боблар, мавзу-лар, укув материаллари орасидаги хар томон-лама узвийликни таъминлаш оркали амалга оширилади. Чунончи она тили фани асосларини ифодаловчи курслар (синф) уртасида узвийликни таъминлаш, укув материалларини турли бошланFич синф укувчиларининг ёш хусуси-ятларига мос тарзда танлаш, уларни маълум мантикий кетма-кетлик, булимлараро узвийлик хамда изчиллик асосида жойлаштириш, бунда бошланFич синф укувчиларида шаклланти-рилиши лозим булган куникма ва малакалар минимумларини туFри хисобга олиш оркали укув жараёнида узвийлик тамойилининг синг-

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта таълим ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стан-дартларини тасдиклаш туFрисида» 187-сон карори. -«Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2017 йил, 14-сон, 230-модда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

дирилишига эришишнинг лингводидактик ва лингвометодик асосларини таъминлаш муам-моси мавжуд.

Она тили фанини самарали укитиш буйича мавжуд илFор тажрибаларни атрофлича тахлил килиш асосида бошланFич синфларда укитиладиган она тили предметида атама-лар узвийлиги муаммоларини урганиш мухим хисобланади. Илм-фан, техника, санъат ёки бирон касб-хунарга хос сузлар атамалар деб аталади. Булар одатда бир маънони билдиради: ургу, кесим, ундалма ва б. Илмий атамалар маълум бир фан, санъат ёки техника сохасида кулланадиган атамалардир.

Улар икки хил усул билан хосил килинади: а) умумхалк, тилидаги сузлардан маъносини махсуслаштириш оркали; умумхалк ишла-тадиган сузлар орасидан айримларининг маъ-носи торайиб, умумхалк тилида бир маънони, илмий нуткда эса бошка маънони ифодалай-диган булиб колади. Бунга ухшаган атамалар тилимизда анчагина: суз туркумларининг ном-лари — от, сифат, сон, феъл, равиш; матема-тикага оид атамаларнинг айримлари — илдиз, сурат, туплам ва х. Феъл сузи умумхалк тилида характер, феъл-атвор маъносини, илмий тилда суз туркуми номини билдиради. б) бошца тил-лардан илмий тушунча учун атама олиш оркали; бошца тиллардан суз олиш оркали хосил килинади: омоним, каср, тангенс, мус-бат, синус, манфий ва х.

В.Решетов, А.Хожиев, О.Усмонов, Р.Дониёров, Ш.Рахматуллаев, С.Иброхимов, Х.Бектемиров каби олимлар тилшунослик фани буйича тадкикот олиб бориб, атама куйидаги луFатларини тузганлар.

Каллиграфия атамасининг луFавий маъноси: (юнонча чиройли ёзув, хат). Чиройли ёзиш санъати, хаттотлик, хуснихат.

Бошка тиллардан суз олиш оркали хосил килинади. Булар факат шу фан сохасидагина ишлатилиб, умумхалк тилида ишлатилмайди: омоним, каср, тангенс, мусбат, синус, манфий ва х.

Касбий атамалар (профессионализм),

номланишидан куриниб турганидай, маълум бир касб-хунарга оид сузлардир.

Уцитувчилик касбига доир атамалар: рейтинг, йиллик бащ синф журнали, педкенгаш ва х.к.

Тикувчилик касбига доир атамалар: андоза, ангишвона, катим, бичик, жияк кадамок, тугма ва б.

Деодончилик атамалари: жуякни катта олмок, кетмон, пуштани кенг ташлаш.

Касб-хунарга оид атамалар хам хунар эгаси кайси шева вакили булса, шу шева лексикаси таркибига киради. Чунки Бухоро хунарманди ишлатадиган суз, Тошкент хунармандига нота-ниш булиши мумкин.

Филология фанлари доктори Собиржон Иброхимов хунармандлар тилини урганиб, ФарFонанинг касб-хунар лексикасида доир йирик китоблар яратди. Бундай сузларни ёзув-чилар асарда иштирок этаётган шахсларнинг косиб эканликларини курсатиш учун, услуб-нинг хамма турларида, айникса, бадиий услубда купрок ишлатадилар.

Эслатма: Атамаларни тартибга солиш хар бир тилда катта ахамиятга эга. Шунинг учун атамаларни яратиш тамойиллари ва уларни тартибга солиш муаммолари билан шугулланувчи тилшуносликнинг махсус булими борки, бундай булим атамашунослик (терминология) деб юритилади.

Атамашуносликнинг урганиш бирлиги атамалар (терминлар)дир.

Атамаларни мумкин кадар миллийлаштириш, тилимизнинг ички имкониятларидан атамалар яратишда унумли фойдаланиш, чет тилидан кириб келган атамаларни хам зарур холларда кабул килиш хозирги атамашунослигимизнинг бош тамойили саналади. Шунинг учун хам халк уртасида кенг истеъмолга булган радио (овозни-гор эмас), аэропорт (тайёрагох эмас), институт (олийгох эмас), самолёт (учок эмас) каби атамалар тилимизда саклаб колинди.

Маълум фан ёки касб-хунар сохасидаги муайян бир тушунчани аник ифодалаш учун маъноси махсуслаштирилган суз ёки суз бирик-маларига атама (термин) дейилади.

Атамаларни тартибга солиш харакати мустакилликнинг илк даврларида турли ёъсинда олиб борилди: а) рус тилидан ва бу тил оркали Европа тилларидан кириб келган атамаларнинг урнига араб-форс тилидан атамалар танлаш: аэропорт урнига тайёрагох; самолёт урнига тайёра; институт урнига олийгох, раён урнига нохия, радио урнига овознигор, телье-фон урнига дуровоз кабилар; б) рус тилидан ва бу тил оркали Европа тилларидан кириб келган атамаларнинг узбек тилининг ички имкониятла-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

рини кидириб, узбекча мукобилларини топиш. Агар мукобили булмаса, бошка тиллардан олин-ган атамаларни узбек тили фонетик конуниятига мослаштириб куллаш. Масалан, акция-цисса, акционер-циссадор, канцелярия-девонхона, печать-муцр, гимн-мадция, таможня-божхона, банк-банк, самолёт-самолёт, вертолёт-вертолёт, ракета-ракета, танк-танк, телефон-телефон, компьютер-компьютер каби.

БошланFич синфларда янгиланмаган маз-мун асосида таълим олган укувчилар 5-синф дарслигида урганилиши лозим булган укув материалларини мураккаблиги учун эмас, балки унга тайёр эмасликлари сабабли яхши узлаштира олишмайди. Бу х,акда методист олим А.Fуломов шундай ёзади: «Айникса, бошланFич синфларнинг (1-4-синфлар) она тили курси билан мунтазам курс (5-9-синфлар) уртасида етарли алокаларнинг йуклиги х,ам она тилининг укитилишига салбий таъсир курсатади»1.

Маълумки, х,ар кандай укув фани муайян тушунча ва терминлар асосида укитилади. Хар бир фаннинг тушунчалари йиFиндиси шу фаннинг тушунчалари тизимини белги-ласа, унинг мавжуд терминлар мажмуаси эса терминологик тизимини ташкил килади. Качонки укувчи ёки талаба тушунча ва тер-минларнинг мазмун-мох,иятини тулалигича англаб етса, у урганилаётган фаннинг назарий асосларини яхши узлаштиради ва шу таълим сох,асидан берилаётган турли характердаги укув топширикларини амалда бажариш малака ва куникмаларини нисбатан тезрок ва сифатлирок, энг мух,ими, онгли тарзда эгаллайди. Бундан маълум буладики, термин ва тушунчалар х,ар кандай фаннинг ривожланиши ва узига хослиги х,амда уни укитиш жараёнининг самарали кечи-шида мух,им ах,амият касб этади.

Узбек тилининг изоцли лугатида термин сузи «(лотинча «терминус» - чек, чегара) Фан, техника, касб-цунарнинг бирор соцасига хос муайян бир тушунчанинг аник, ва баркарор ифодаси булган суз ёки суз бирикмаси; атама»2; тушунча сузи «Т. Нарса ва цодисаларнинг мантикан ажратилган муцим белгиларини, алока муносабатларини умумлаштириб акс

1 Гуломов А., Неъматов Она тили таълими мазмуни. - Т.: «У^итувчи», 1995. - 13-бет.

2 Узбек тили изохли луFати. Туртинчи жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2008. - 222 бет.

эттирувчи умумий тасаввур; тафаккур шакли. 2. Умуман, нарсалар, ходисалар цак,идаги тасаввур, тушуниш. 3. Онглилик даражаси, онг. 4. Инсоннинг билим ва тасаввурлари даражаси, савия»3; атама сузи эса «1. Термин. 2. Умуман, ном» деб изох^анган4. Мазкур изоцларда узаро якинлик ва ухшашликнинг мавжудлигига карамасдан, айрим холларда атама сузи хар доим хам термин маъносига тенг тушунчани ифодалайвермаслиги аён булади.

Аксарият фанлар тизимида терминлар нисбатан ягона холга келтирилган. Бирок, она тили укув фани юзасидан кулланадиган айрим тер-минларни ифодалашда хар хилликлар учраб туради. Бу холни узлуксиз таълим тизими турли боскичларидаги Давлат таълим стан-дартлари, укув дастурлари, мактаб, академик лицей ва касб-хунар коллежлари, олий укув юртлари дарсликлари, илмий-услубий укув кулланмаларида учратиш мумкин. Куйида она тили таълимида термин ва тушунчаларнинг турлича ифодаланиши юзага келадиган ному-таносиблиги билан боFлик айрим уринларга тухталиб утамиз.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сонли «Умумий урта таълим ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стан-дартларини тасдиклаш туFрисида» ги кароридан келиб чикиб, «Таълим мазмунини белгиловчи курсаткичлар» булими «она тили таълими маз-мунининг негизи» таркибида ифодаланган «суз-номларни мазмунига кура гурухлаш», «бир неча шаклдаги кушимчалар», «гапнинг фикр бил-дириш максадига кура турлари», «ёзма нуткда ишлатиладиган мухим (айрим) белгилар: вергул, кавс, куп нукта, икки нукта», «монолог гаплар», «ёзма ижодиёт» сингари гап ва суз бирик-маларининг узи хам, назаримизда, мантикан изохлашни талаб киладиган жумлаларга ухшаб кетади.

Такомиллашган дастурда бошланFич синф укувчиларига тил материалларига доир тер-минларни беришда мавжуд суньий чеклов-ларни киритиш анъанасини давом эттирилган. Масалан, бошланFич синф укувчилари 3-синфга келибгина Отни термин сифатида урганадилар.

3 Узбек тили изохли луFати. Биринчи жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2010. - 113 бет.

4 Крсимова К. ва бошкалар. 2-синф она тили дарслиги. - Т.: »Чулпон», 2008. - 5-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

Бунгача эса улар 1-синфда шахснинг номини, нарсанинг номини, 2-синфда кишиларнинг номини, нарсаларнинг номини, хайвон, шахар, кишлок, куча ва дарё номини билдирган сузлар сифатида урганадилар. Мантикан олиб каралганда, таълими тараккий этган хорижий давлатлар тажрибасида булгани каби «шахснинг номини билдирган, нарса, хайвон, шахар, кишлок, куча ва дарё номини билдирган суз» каби тушунчаларни ургатишга нисбатан «предмет ёки нарсанинг номи от» деган тушунчани сингдириш вакт нуктаи назаридан хамда илмий-методик жихатдан уринли ва самаралирокдир. Бу сингари чекловларни эга ва кесим, сифат, сон, олмош, феъл каби мухим терминлар билан боFлик мавзуларда хам учратамиз. Аслида, тилга оид назарий ва амалий билимлар 1-4-синф кесимида меъёр асосида берилса, хамда уларни укитиш методик жихатдан туFри ташкил килинса, 6-7-ёшли бошланFич синф укувчиси узининг ёшига хос х,ар кандай мураккаблик-даги билим, куникма ва малакаларни эгаллаш кобилиятига эга.

Дастурнинг «Укувчилар узлаштириши зарур булган билим, куникма ва малакалари» булимида фикрни ёзма шаклда баён этиш мала-каси параметридан 1-4-синф укувчилари ёза-диган диктантларга ижодий матннинг изчил-лиги талаби куйилган. Вахоланки, диктант дарслик ёки тупламдаги махсус тайёр матн асосида маълум бир тайёргарлик ишларидан сунг укитувчининг диктовкаси асосида ёзилишини хамма яхши билади. Шунинг учун дастурда 1-2 - синфлар учун курсатилган изохли, расмли, ёддан ёзув диктант турларининг берилиш маса-ласини уйлаб куришга туFри келади.

БошланFич синф боскичи дарсликларида битта мавзу юзасидан (2-синф) «Баъзи сузлар ичида иккита бир хил ундош ^арф ёнма-ён ёзилади: табассум, иззат, чаккон.» тарзида, 3-синфда эса «Баъзи сузларда иккита бир хил ундош ^арфлар кетма-кет келади: -галла, телеграмма, касса, пилла» шаклидаги икки хил ифода берилган. Юкори синфларда, хусу-сан илмий грамматикада шу ходисалар куш ундошлар атамаси сифатида ургатилиши йулга куйилган. Турли ундош харфларнинг парта, доска, дафтар каби сузлар таркибида ёнма-ён келиши эса катор ундошли сузлар номи билан ифодаланади ва у тилдаги мутлако бошка бир тушунчани англатади.

Тажрибада укувчиларнинг гапнинг ифода максадига кура турларини фарклашда ундов гапларни кушиб хисоблаш билан боFлик жид-дий хатоларга йул куйиш холлари кузатилади. Улар купинча буйрук гапларни хис-хаяжон гаплар билан аралаштириб юборадилар. Бунинг узига хос сабаби сифатида таълим жараё-нида кулланадиган айрим мавзуларни ургатиш изчиллиги ва узвийлигининг бузилганлигини курсатиш мумкин. Чунки бошланFич синфларда (2-синф) «Гап» мавзуси утилади ва унга асосан берилган назарий маълумотда айнан шундай урин мавжуд:

«Гапнинг охирига нукта (.), сурок, (?), ёки ундов (!) белгиси куйилади». Мавхум тафак-кури яхши ривожланмаган кичик ёшдаги мактаб укувчилари юкоридаги сингари дарсликда ифо-даланган маълумотга таянган холда гапларни ифода максадига кура дарак, сурок ва ундов гапларга ажратишга одатланиб коладилар. Аслида ундов гаплар дарак, сурок ва буйрук гапларни ифодалаш жараёнида хис-хаяжоннинг иштирокига кура аникланадиган алохида тури хисобланади. Шунингдек, бошланFич синф меъёрий хужжатлари, дарсликларида «гапнинг фикр билдириш максадига кура турлари» юкори синфларда «ифода максадига кура турлари» тарзида турли вариантларда кулланиш холлари мавжуд. Эътироф этилган тушунчаларни бевосита сурок ва буйрук гапларга нисбатан куллаш уринсизга ухшайди. Чунки сурок ва буйрук гаплар, бизнинг назаримизда, гапнинг фикр билдириш максадига кура тури булаолмайди. БошланFич таълим боскичига тегишли булган таълим стандарти, дастур ва дарсликларда айнан бир тушунча ёки атама-ларнинг юкоридаги сингари турли шаклларда ифодаланишига бир канча мисолларни келти-риш мумкин. Таълими тараккий этган давлатлар тажрибасида она тили фанига доир термин ва тушунчаларни таълим боскичининг барча (мактаб, лицей, ОУЮ) тур ва боскичларида бир хил аташ анаънаси мавжудлигини таъкидлаш ва бу хил ёндашувни бизда хам амалга ошириш максадга мувофикдир.

Терминлар билан боFлик яна бир мухим жихат сифатида терминларни таржима килишда учрайдиган холатларни олиш мумкин. Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари саналадиган синоним, антоним, омоним каби атамаларни асл холича колдириш максадга мувофикка ухшайди. Тажриба она тили

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

фанини укитиш жараёнида терминларнинг тар-жима вариантини куллаш хар доим хам узини окламаслигини курсатмокда. Масалан, антоним термини таржима асосида зид маъноли суз сифатида олинган. Биринчидан, узбек тилида келди-келмади, ёз-ёзма сингари булишли ва булишсиз феъллар лексик жихатдан узаро зид маъноли сузлар хисобланади. Лекин улар антоним сузлар термини талабларига жавоб бера олмайди. Чунки антоним сузлар турли узакка эга булиши шарт, иккинчидан, укувчиларнинг урта таълим боскичида рус тили ва инглиз тили фанларини урганиш жараёнида бу терминларни кайтадан янги тушунчалар сифатида ортикча дарс вактини сарфлаб узлаштиришларининг олди олинади. Шунингдек, шаклдош сузлар ата-масининг омоним сузлар урнида кулланиши хам айрим нокулайликларни келтириб чикарадиган Холат мавжудлигига ухшаб кетади. Айтайлик, куп маъноли дарахтнинг кузи, булокнинг кузи, узукнинг кузи ёки куйлакнинг ёк,аси, жарнинг ёк,аси каби бирикмалардаги куз ва ërça сузлари узаро айнан бир хил шаклга эга булишига карамасдан улар омоним сузлар эмас, балки куп маъноли сузлар хисобланади. Яъни куп маъноли суз канча кучма маънога эга булишидан катий назар бир бош суздан усиб чикади. Нуткимизда мавжуд кул (от), кул (феъл), ут (от), ут (феъл), ут (от) сингари шаклдош сузлар эса алохида сузлар Хисобланади. Шунингдек, «якин маъноли»,

«маънодош» атамалари хар доим хам синоним атамасига тенг келавермайди. Бундан ташкари, хар кандай термин тилимизнинг бойишида мухим манба булиб хизмат килишини назардан кочирмаслигимиз лозим.

Турли боскичлардаги она тили дарсликларида тушунча ва терминларнинг узвийлиги муам-моси билан боFлик холатлар укувчиларнинг она тили укув предмети асосларини пухта узлаштиришларида маълум бир иккиланиш ва кийинчиликларни келтириб чикариши, табиий. Барча фанларни узлаштиришнинг асоси хисобланган она тили предметига оид термин ёки тушунчаларнинг номутаносиблиги, юзаки караганда, арзимас ходисадек туюлса-да, аслида мухим таълимий ва ижтимоий ахамиятга эга.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, хар бир фаннинг термин ва тушунчалар тизими шу сохада синовдан утган, тасдикланган мажмуадан ибо-рат булади. Она тили таълими сохаси термин ва тушунчаларининг барча таълим боскичлари учун ягона стандарт шаклларини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш оркали термин ва тушунчалар билан боFлик сунъий тусикларнинг бартараф этилиши укувчиларнинг она тили фанидан эгаллайдиган билим, куникма ва мала-калари сифатига ижобий таъсир килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта таълим ва урта махсус, касб-х,унар таълимининг давлат таълим стандарт-ларини тасдиклаш туFрисида»ги 187-сон карори. - «Узбекистон Республикаси конун Хужжатлари туплами», 2017 йил, 14-сон, 230-модда.

2. Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 1999.

3. Fаффорова Т. ва бошкалар. 1-синф она тили дарслиги. - Т.: «Шарк», 2008.

4. Fуломов А., Неъматов X. Она тили таълими мазмуни. - Т.: «Укитувчи», 1995.

5. Икромова Р. ва бошкалар. 4-синф она тили дарслиги. - Т.: «Шарк», 2008.

6. Косимова К. ва бошкалар. 2-синф она тили дарслиги. - Т.: «Чулпон», 2008.

7. Тухлиев Б., Шамсиева М., Зиядова Т. Узбек тили укитиш методикаси. - Т.: «Янги аср авлоди». 2010 й

8. Узбек тили изохли лугати. Биринчи жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2010.

9. Узбек тили изохли лугати. Туртинчи жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2008.

10. Фузаилов С., Худойберганова М. 3-синф она тили дарслиги. - Т.: «Укитувчи», 2007.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.